پيشينه تاريخي ولايت فقيه
آيا ولايت فقيه قبلاً نيز در جوامع اسلامى پياده شده، يا فقط بعد از انقلاب در جمهورى اسلامى عملى شده است؟
پيشينه عملى ولايت فقيه را مى توان در موارد بسيار زيادى ـ حتى در عصر پيامبر اكرم (صلی الله علیه وآله) و ائمه اطهار (علیهم السلام) ـ اثبات كرد؛ زيرا مسلمانان از همان صدر اسلام، با دو مسئله اساسى روبه رو بوده اند:
1. غيبت پيامبر (صلی الله علیه وآله) و حضور نداشتن ايشان در بسيارى از شهرها؛
2. نياز مبرم مسلمانان به احكام و دستورهاى سياسى و فردى.
بنابراين پيامبر گرامى (صلی الله علیه وآله) به افرادى نياز داشت تا در غيبت ايشان، احكام را براى مردم تبيين و جامعه اسلامى را اداره كنند.
اين مسئله در دوران امامان معصوم (علیهم السلام) نيز وجود داشت. لذا علاوه بر اينكه در سيره نظرى آن بزرگواران مشاهده مى كنيم كه با الهام از قرآن، به حلّ اين مسئله پرداخته اند؛ در سيره عملى خود نيز ـ در مواردى كه نياز بوده ـ با تكيه بر شرايط مهم رهبرى (قدرت و توانمندى، امانت دارى، علم و آگاهى به احكام و دستورات الهى و …) اقدام به تعيين افراد واجد شرايط مى كردند؛ مانند: حذيفة بن يمان به عنوان ولى فقيه اول مدائن، سلمان فارسى به عنوان ولى فقيه دوم مدائن، عمارياسر به عنوان ولى فقيه كوفه، مالك اشتر به عنوان حاكم و ولى فقيه مصر.
در زمان غيبت هم فقهاى بزرگوار اسلام، با تكيه بر آيات و روايات و ادله عقلى ـ كه فقيه واجد شرايط را در غيبت معصوم (علیه السلام) براى اداره و رهبرى جامعه اسلامى منصوب نموده اند ـ همواره در صدد تشكيل حكومت اسلامى و اجراى احكام و تعاليم آن در جامعه و تحقق آرمان هاى آن بوده اند. البته زمانى كه زمينه ها و شرايط دست يابى بدين مهم به طور كامل فراهم نبود، آنان به مرتبه اى مناسب با اقتضاى شرايط محيطى بسنده كرده و در پى تحقق زمينه لازم براى تشكيل حكومت اسلامى بوده اند. اينك به طور مختصر به تجلّى اعمال ولايت فقيه در حد مقدور از سوى برخى از مشهورترين فقها مى پردازيم:
1. شيخ مفيد در ابتداى غيبت كبرى به عنوان ولى فقيه آن زمان مطرح بود.
2. سيد رضى و سيد مرتضى يكى پس از ديگرى، به مدت 33 سال امارت حاجيان و نقابت سادات (اهل بيت) و منصب قاضى القضاتى را در زمان القادر بالله و بهاء الدوله ديلمى بر عهده داشتند.
3. خواجه نصير الدين طوسى با ورود به دربار هلاكوخان، زمينه ساز خدمات ارزنده اى به دين و تشيع شد.
4. سيد بن طاووس در زمان خود طبق مقتضيات زمان، در مسائل سياسى دخالت مى كرد و در صورت نياز و امكان، تصدّى بعضى از آنها را بر عهده مى گرفت.
5. محقق كركى با نزديك شدن به دربار پادشاهان صفوى، نقطه عطفى در عملى ساختن نظريه «ولايت فقيه» به وجود آورد؛ تا جايى كه شاه طهماسب ضمن اذعان به ولايت محقق كركى به عنوان نايب امام زمان، رياست عالى مملكتى را به او تقديم كرد و محقق از اين راه گام هاى ارزنده اى در بسط و اجراى احكام عالى اسلام، در سطح كشور برداشت.[86]
6. علامه مجلسى، منصب شيخ الاسلامى را پذيرفت و از اين راه خدمات شايانى به اسلام كرد. وى از نفوذ صوفيه كاست و تشيع را ترويج داده، دربار را بدان سو كشاند.
7. شيخ بهائى با تكيه بر ولايت فقيه، سمت شيخ الاسلامى شاه عباس را پذيرفت تا مردم را طبق نگرش ائمه معصومين (علیهم السلام) تربيت و فقه جعفرى را اجرا كند.
شاید این مطالب را هم بپسندید:
8. شيخ جعفر كاشف الغطاء ولايت بر جامعه را حق خود مى دانست و بر اين اساس، مقام فرماندهى جنگ (ايران و روس) را در اختيار فتحعلى شاه قرار داد.[87]
9. مولا احمد نراقى، ولايت فقيه را در همه زمينه هاى سياسى، اجتماعى، اقتصادى و … مبسوط اليد مى دانست و حاكميّتى غير از حاكميت فقيه در جامعه را به رسميت نمى شناخت. وى ضمن برقرارى رابطه نزديك با فتحعلى شاه، سعى مى كرد از او يك سلطان عادل بسازد؛ ولى هيچ گاه ولايت بالاستقلال وى را به رسميّت نشناخت.
10. شيخ فضل الله نورى ـ كه «ولايت در زعامت سياسى» را از آن فقيهان آل محمد (صلی الله علیه وآله) مى دانست ـ همواره در مسائل سياسى پيشگام بود. وى توانست حاكميت احكام اسلامى را بر نظام حقوقى و سياسى مملكت از طريق نظارت شرعى فقيهان تثبيت كند.
11. آيه اللّه بروجردى با تكيه بر ولايت فقيه ـ تا آنجا كه شرايط محيطى اجازه داد ـ در مسائل سياسى و اجتماعى مداخله كرده، جلوى بسيارى از انحرافات رژيم پهلوى را گرفت.
نتيجه:
از بررسى پيشينه تاريخى «ولايت فقيه» چند انگاره مشخص مى شود:
يكم. اصل ولايت فقيه نه تنها به زمان غيبت كبرا؛ بلكه به نزول وحى و زمان صدر اسلام و عصر حضور ائمه اطهار (علیهم السلام) باز مى گردد. بنابراين مسئله ياد شده، از لحاظ نظرى و عملى، بسيار متقدم بر زمان وقوع انقلاب اسلامى است و در زمان ما در عرصه عمل، عينيت و تجلّى و جايگاه مناسب خويش را به دست آورده است.
دوّم. هر يك از صاحب نظران، بر اثر مهيا نبودن زمينه كامل، به عملى شدن ناقص ولايت فقيه بسنده مى كردند. راز نزديك شدن علماى تراز اول شيعه به دربار برخى از سلاطين را مى توان در راستاى اميد به تجلى عملى ولايت فقيه ـ هر چند در عرصه اى محدود ـ ارزيابى كرد.
سوّم. آنچه امروزه به صورت يك نظريه، از سوى حضرت امام (رحمه الله) و بسيارى از فقهاى بزرگوار ارائه شده و مبناى نظام جمهورى اسلامى قرار گرفته است؛ تطورات و ادوار مختلفى داشته است. اين انديشه در خط سير تاريخى ـ تدريجى خود، مراحل تكوين و تكامل را پيموده است تا اينكه در قرون اخير ـ به ويژه از قرن سيزدهم به بعد ـ صورت توسعه يافته آن، به عنوان يك نظريه سياسى كامل آشكار شده است.[88]
[86]. موسوى بهبهانى، على، حكيم استرآباد، ميرداماد، ص 11 ـ 10.
[87]. كشف الغطاء، ج 2، ص 394.
[88]. براى آگاهى بيشتر ر.ك:
الف. جهان بزرگى، احمد، درآمدى بر تحول نظريه دولت در اسلام؛
ب. پيشينه و دلايل ولايت فقيه، امام خمينى و حكومت اسلامى؛
پ. جهان بزرگى، احمد، پيشينه تاريخى ولايت فقيه.
منبع: سایت هدانا برگرفته از پرسمان، پرسش ها و پاسخ ها «ولایت فقیه و جمهوری اسلامی ایران .»
