نظر ژان شاردن درباره سنت دینی وقف ایرانیان در ساخت مدارس

وقف یک سنت حسنه در مرکز بنیان اقتصادی تمدن اسلامی

برهمین اساس، معماری اسلامی شکل گرفت و طبق حرمت بیرون و درون خانه‌ها و منازل، اندرونی و بیرونی بوجود آمد، نوع پوشش مرد و زن براساس آیات و روایات و سیره معصومین شکل گرفت تا افراد جامعه اسلامی از شکل و شمایل بربریت به در آمده و آنچه خداوند برایشان نیکو داشته را برگزینند و شرایطی بوجود آید تا استعدادهای الهی آنها شکوفا شود. همین سبک زندگی به ساختار و محتوای علوم و فنون و فرهنگ و هنری که توسط مسلمانان پدید آمد نیز راه یافت و علم و فرهنگ و هنر اسلامی شکل گرفت که امروزه در مقابل تمدن اومانیستی و سکولاریستی غرب، برای خود هویت مستقل و ثابت و پایداری دارد.

این نوع سبک زندگی و رفتار در همه آثار فرهنگی و هنری بر جای مانده از تمدن اسلامی در سرزمین‌های مختلف از شرق تا غرب عالم قابل مشاهده است. از همین روست که مسجد، مدرسه، خانه و محله و شهری که مسلمانان در آندلس بنا کردند، فارغ از خصوصیات و ویژگی‌های بومی منطقه، همان ساختار و محتوا را دارد که شهرها و محلات و مدارس و مساجد و خانه‌های استامبول و بغداد و اصفهان و قاهره و لاهور و هرات و کشمیر و بنگلور و…

ایرانی‌های کم خوراک و میهمان نواز

«ژان شاردن» که پیش از این درباره مسافرت و اقامتش در ایران، گفته و نوشته شد، از دیگر نکاتی که در کتاب و سفرنامه‌اش مورد‌اشاره قرار می‌دهد، بخشی از سبک زندگی ایرانیان مسلمان در رابطه با میهمان و پذیرایی از اوست که «شاردن» آن را هم به تفکرات و ارزش‌های دینی مسلمانان نسبت می‌دهد و اخلاق دینی آنها را عمال و منشاء این نوع رفتار می‌داند:

«…نکته‌ای که به نظر من در زندگانی ایرانیان غیر از کم خوری، بسیار شایان تحسین است، مهمان نوازی آنهاست. هنگام صرف غذا، همیشه در خانه باز است، تمام کسانی که در منزل حضور دارند و یا به طور غیر مترقبه به منزل وارد می‌شوند و حتی نوکرهایی که دم در مشغول نگهداری مرکوب می‌باشند، از خوراک سهمی دارند. 
تعداد حضار هنگام ناهار یا شام هر اندازه زیاد باشد، هیچ‌گونه‌اشکالی تولید نمی‌کند. چون کم می‌خورند، لذا همیشه غذا به قدر کفایت موجود است. ایرانیان در ستایش خصلت مهمان نوازی حکایت می‌کنند که حضرت ابراهیم هرگز بدون مهمان خوراک نمی‌خورد و داستان تصادف نیک سه فرشته که در تورات آمده است، مربوط به وی می‌باشد. یک روز هنگام ناهار هیچکس بر سر خوان آن حضرت نیامده بود، لذا پیغمبر از خیمه خود خارج گشت تا مگر آشنایی را مشاهده کند و یا یک نفر را که بتوان مهمانش خواند، بر سر سفره خویش دعوت نماید…» 

بر اساس همین تفکرات و باورها و ارزش‌های دینی، آیین‌ها و روش‌های زندگی اسلامی و حتی اصول ساخت مکان‌های زندگی و کار و عبادت و…ترسیم شد. برهمین اساس نوع روابط خانوادگی با پدر و مادر و همسر و برادر و خواهر و فرزند و…و همچنین با سایر مومنین و همه انسان‌ها تنظیم شد. برهمین اساس نوع‌اشتغال، نوع تغذیه و شکار و خورد و خوراک و خواب و بیداری و رفتار جوانی و کودکی و پیری و…تعیین شد.

الف) وقف و صدقه؛

بنیان اقتصادی و اجتماعی تمدن اسلامی

یکی از مهم‌ترین آیین‌ها و رفتارهای اجتماعی در اسلام، کمک به هم نوع است که چه در برخوردهای رودرو و شخصی و چه در کمک‌های اقتصادی همچون صدقه و خمس و زکات و نذر و… نمود پیدا می‌کند.
«وقف» ازجمله همین عناصر تفکر و اندیشه دینی است که درنظام اجتماعی اسلام از بنیادهای تمدن اسلامی به شمار  می‌رود. «وقف» باعث در اختیار گذاردن منابع نامحدود و گسترده مادی و مالی برای انجام اعمال و امور مختلف خیریه  می‌شود مانند احداث کاروانسراها که در گستره سرزمین‌های اسلامی که محل استراحت و گذر مسافرینی بود که از شهری به شهر دیگر و از دیاری به دیار دیگر رهسپار بودند. در واقع ایجاد کاروانسرها با استفاده از صدقات و خیرات، یکی از موارد مصرف این‌گونه پول‌ها برگرفته از دستورات قرآن و احکام دینی است که برای «ابن سبیل» یعنی در راه ماندگان توصیه شده است. در این کاروانسراها همه گونه وسائل و امکانات رفاهی و عبادی برای استراحت و تجدید قوای مسافران فراهم بود اعم از محل نماز و عبادت و استراحت و حمام و تامین آب و انبار آذوقه و مکان تیمار شتران و اسب‌ها که می‌توانست وسائل مورد نیاز مسافران را تامین نماید.

این کاروانسراها با معماری اسلامی و با در نظر گرفتن شیوه و سبک زندگی اسلامی ساخته شده بود و برهمین اساس کلیه مایحتاج این نوع سبک زندگی مانند مکان عبادت و محل پاگیزگی و استراحت و… در فضایی که موجب توجه و تعالی مسافران در همان حال استراحت می‌گردید، فراهم شده بود. به این صورت که سبک معماری آن دقیقا مانند سبک معماری سایر مکان‌های شهری همچون خانه و مسجد و مدرسه و بازار و حمام و…از همان عناصر و اجزاء مانند طاقی‌ها و قوس‌ها و ایوان‌ها و حوض‌ها و هشتی‌ها و دالان‌ها و…. تشکیل شده بود. و به دلیل این همانندی سبک معماری، حس و حال همان مکان‌ها در دل و جان و روح مسافر تداعی شده و موجب آرامش و آسودگی وی حتی در سفر و فرسنگ‌ها دور از خانه و کاشانه خود می‌شد.

بنابراین یکی از موارد مصرف وجوه شرعی مانند خمس و زکات در مورد در راه ماندگان و «ابن سبیل» با احداث کاروانسراها در طول تاریخ تمدن اسلامی در همین مسیر انجام گرفت.

«ژان شاردن» در مورد این کاروانسراها به تفصیل سخن گفته است. او در خاطراتش شرح مبسوطی از چگونگی و موقعیت این کاروانسرها در نقاط مختلف سرزمین ایران درج کرده است. شاردن می‌گوید:
«… در امپراتوری ایران، این قبیل عمارات عالی بسیار فراوان بود و در هر گوشه و کنار نمایان است…»

ساخت کاروانسرا، یکی از کارهای عام المنفعه
«روبرت ایروین»، (استاد تاریخ قرون وسطی در دانشگاههای سنت آندره، لندن، کمبریج و آکسفورد، مورخ، رمان نویس و نویسنده ادبیات عرب، ویراستار ضمیمه ادبی تایمز و عضو جامعه سلطنتی ادبیات)درباره کاروانسرا و تاثیر «وقف» در بنای این اماکن عمومی در کتاب «هنر اسلامی» خود می‌نویسد:
«… یکی از کارهای عام المنفعه که به ویژه مورد توجه سلسله سلجوقیان کوچک روم بوده است، ساخت کاروانسرا بود، کاروانسراها، اقامتگاه هایی برای مسافران و بازرگانان بود. در قرن سیزدهم، کاروانسراهایی در امتداد راه‌های تجاری آناطولی تا حدودی دربرابر راهزنان مجهز بود و برج‌هایی در گوشه و کنار آن و برخی اوقات در طول دیوارها قرار داشت.

یک دروازه منفردا معمولا به محوطه‌ای باز، ساختمانی دو طبقه و دارای تیمچه ختم می‌شد. معبر ورودی در منتهی الیه حیاط به سالنی بزرگ و سرپوشیده ختم می‌شد. اصطبل‌ها و انبارهایی نیز در طبقه هم کف وجود داشت، به این ترتیب کارکنان کاروانسرا و مسافران در اتاق‌های فوقانی اسکان می‌یافتند. در بعضی کاروانسراها، مسجدی در سکوهای بالاآمده در مرکز حیاط وجود داشت. کاروانسراها معمولا ظاهر ساده‌ای داشتند و تنها درهای ورودی آنها بسیار آراسته بود، در این دروازه‌ها، نقش و نگارهایی برروی سنگ، کنده کاری شده بود و برای ایجاد اثرات چشمگیر و خیره‌کننده از مقرنس استفاده می‌شد…»

 

وقف؛ منبع مالی مدارس و دانشگاهها

پیش از این گفته شد که بیمارستان‌ها و مراکز علمی و آکادمیک (مانند «ربع رشیدی» در تبریز) و کاروانسرها از جمله موارد وقف به شمار آمده و در طول تاریخ تمدن اسلامی، منابع «وقف» همواره در این زمینه‌ها صرف شد تا آنجا که مردم مسلمان در استفاده از این خدمات عمومی آسوده خیال بوده و فراغ بال داشتند که هیچگاه به خاطر فقر و نداری از یک بهداشت و درمان مناسب و همچنین یک آموزش همگانی محروم نمی‌شوند.

 

«ژان شاردن» یکی از دلائل وفور مدارس و مراکز آموزشی را نیز نتیجه همین «وقف» می‌داند و متذکر می‌شود اعتقاد مردم به این سنت اسلامی، همواره منابع مالی مراکز خدمات عمومی مانند بیمارستان‌ها و مدارس را بی‌نیاز می‌ساخته است. شاردن می‌نویسد:
«… در ایران، تعداد مدارس (متوسطه و عالیه – کلژ – کالج) به اندازه‌ای زیاد و بسیار است که تاکید می‌کنند عایدات (موقوفه و مستنری) آنها بالغ بر صدهزار تومان، معادل چهارمیلیون، پانصد هزار لیور به پول فرانسه می‌باشد. با توجه به این نکته و آنچه که راجع به مستمری هر طلبه مذکور افتاده، می‌توان گفت که تعداد طلاب چه اندازه باید باشد و… در آیین اسلام دامنه صدقه و احسان در ایجاد موسسات عمومی بسیار وسیع ولی بالعکس در موارد   معاونت‌های انفرادی و اختصاصی محدود می‌باشد. یکی از تاسیسات خیریه عمده مسلمانان، بنای مدارس است. زیرا علاوه براینکه کلیه مساجد، مدارسی در جنب خود به ضمیمه دارند، حتی در دهات نیز به طوریکه من بسیار دیده‌ام مدارسی وجود دارد…» 

کیهان/.