احکام ارث

احکام ارث

احکام ارث

مسأله اختصاصی

(زنجانی): پیش از شرح تفصیلی احکام و مسائل ارث ذکر برخی از اصطلاحات و قواعد آن مفید به نظر می‌آید.

الف: وارثان خویشاوند نسبی در سه طبقه قرار دارند، و طبقه اوّل و دوم از دو صنف تشکیل می‌شود.

طبقه اوّل: دارای دو صنف است: صنف اوّل: پدر و مادر. صنف دوم: فرزندان (بی واسطه یا با واسطه).

طبقه دوم: دارای دو صنف است: صنف اوّل: پدر بزرگ و مادر بزرگ (بی واسطه یا با واسطه). صنف دوم: برادر و خواهر و برادرزاده و خواهرزاده (بی واسطه یا با واسطه).

طبقه سوم: که یک صنف است: عمو و عمّه و دایی و خاله و فرزندان آنها.

مراد از عمو، عموی خود شخص یا عموی پدر یا مادر یا عموی پدر بزرگ یا مادر بزرگ و.. است و همین طور مراد از عمّه و دایی و خاله، و مراد از فرزندان، فرزندان بی واسطه یا با واسطه می‌باشد.

سه قاعده مربوط به طبقات و اصناف وارثان:

قاعده اوّل: هر طبقه بر طبقه بعدی مقدم است و با بودن یک نفر از طبقه اوّل نوبت به طبقه دوم نمی‌رسد و با بودن یک نفر از طبقه دوم نوبت به طبقه سوم نمی‌رسد.

قاعده دوم: در هر صنف، کسی که به میّت نزدیک‌تر است، بر کسی که از میّت دورتر است مقدم است، ولی خویشاوند نزدیکتر در یک صنف بر خویشاوند دورتر در صنف دیگر مقدّم نیست. بنا بر این فرزند بر نوه و نوه بر نتیجه مقدّم است، ولی پدر بر نوه مقدّم نیست، چون در دو صنف قرار دارند، و نیز پدر بزرگ خود میّت بر پدر بزرگ پدر میّت مقدّم است و برادر بر برادرزاده مقدّم است، ولی پدر بزرگ بر برادرزاده و نیز برادر بر پدر بزرگ با واسطه مقدّم نیست چون در دو صنف قرار دارند.

قاعده سوم: خویشاوند پدر و مادری، بر خویشاوند پدری مقدّم است، به شرطی که هر دو در یک فاصله از میّت قرار داشته باشند، ولی اگر فاصله آنها یکی نباشد، خویشاوند پدر و مادری مقدّم نیست، بنا بر این خویشاوند نزدیکتر بر خویشاوند دورتر مقدّم است، هر چند خویشاوند نزدیکتر از طریق تنها پدر به میّت برسد و خویشاوند دورتر از طریق پدر و مادر.

از قاعده دوم و سوم یک مورد استثنا شده است: پسر عموی پدر و مادری میّت بر عموی پدری میّت مقدّم است، و ظاهراً دختر عمو همچون پسر عمو و عمّه همچون عمو می‌باشد. این استثنا در جایی است که همراه پسر عموی پدر و مادری و عموی پدری، دایی یا خاله پدری و خود نداشته باشند و گرنه این استثنا در کار نیست.

ب: زن و شوهر در طبقه بندی سه گانه فوق قرار ندارند، بلکه زن و شوهر همراه تمامی طبقات ارث می‌برند و مانع ارث بردن هیچ طبقه‌ای هم نمی‌شوند.

ج: سهم الارث خویشاوندان نسبی و سببی گاه با کسر مشخّصی معیّن شده است، به این کسر «فرض» و به وارثی که به این شکل ارث می‌برد، «صاحب فرض» یا «فرض بر» می گویند. و گاه سهم الارث بدون کسر مشخّصی تعیین شده است، وارثی که به این شکل ارث می‌برد «قرابت بر» خوانده می‌شود.

فرض‌های ارث: 12، 14، 18، 13، 16، 23 صاحبان فرض (فرض برها) عبارتند از:

12: 1 یک دختر (بدون پسر). 2 شوهر (در صورتی که میّت، فرزند و لو با واسطه نداشته باشد). 3 یک خواهر پدر و مادری یا تنها پدری (بدون برادر).

14: 1 شوهر (در صورتی که میّت، فرزند بی واسطه یا با واسطه داشته باشد.) 2 زن (در صورتی که میّت، فرزند بی واسطه یا با واسطه نداشته باشد).

18: زن (در جایی که میّت، فرزند و لو با واسطه نداشته باشد).

13: 1 مادر (در صورتی که میّت، فرزند و لو با واسطه نداشته باشد و پدر میّت هم باشد و حاجبی از ارث مادر هم در کار نباشد، مراد از حاجب در اینجا در مسأله توضیح داده خواهد شد.) 2 دو یا چند برادر مادری، یا دو یا چند مادر خواهری، یا برادر و مادر خواهری.

16: 1 مادر (در صورتی که میّت، فرزند داشته باشد.) 2 پدر (در صورتی که میّت، فرزند داشته باشد.) در این سهم پدر و مادر، فرقی نیست که هر یک به تنهایی باشد یا هر دو با هم باشند. 3 مادر (در صورتی که میّت، فرزند نداشته باشد و پدر میّت هم زنده باشد ولی حاجبی از ارث مادر در کار باشد). 4 یک برادر یا خواهر مادری.

توضیح: اگر میّت فرزند نداشته باشد، چنانچه تنها پدر یا تنها مادر وجود داشته باشد، مادر یا پدر قرابت بر است و چنانچه هر دو باشند، مادر فرض بر 13 در صورت عدم حاجب و 16 در صورت وجود حاجب ) و پدر قرابت بر است.

23: 1 دو یا چند دختر (بدون پسر). 2 دو یا چند خواهر پدر و مادری یا فقط پدری (بدون برادر).

دو قاعده:

قاعده اوّل: فرض برها اوّل سهم خود را می‌برند و سپس قرابت برها بقیه ترکه را ارث می‌برند. این قاعده یک استثنا دارد: اگر یک یا چند خواهر پدر و مادری یا تنها پدری، با پدر بزرگ یا مادر بزرگ اجتماع کنند (خواه وارث دیگری هم در کار باشد یا نباشد) این قاعده جاری نمی‌گردد، بلکه پدر بزرگ به منزله برادر و مادر بزرگ به منزله خواهر بوده، ارث همانند صورتی که تنها برادران یا خواهران وجود داشته باشند تقسیم می‌گردد.

قاعده دوم: در خویشاوندان مادری، مذکّر و مؤنّث به طور مساوی ارث می‌برند ولی در خویشاوندان پدر و مادر یا تنها پدری، مذکّر دو برابر مؤنّث ارث می‌برد؛ بنا بر این برادر و خواهر مادری ارث مساوی دارند، و برادر پدر و مادری دو برابر خواهر پدر و مادری، و برادر پدری دو برابر خواهر پدری ارث می‌برد. توضیح بیشتر این قاعده در ضمن مسائل آینده خواهد آمد.

تذکّر: احکامی که در مسائل این فصل و سایر فصول رساله گفته می‌شود مخصوص انسانهای آزاد می‌باشد و بندگان احکام مخصوصی دارند که به جهت عدم ابتلاء به آن، در این رساله نیامده است.

[وارثان میت چه کسانی هستند]

مسأله 2728 کسانی که بواسطه خویشی ارث می‌برند سه دسته هستند:

دسته اول: پدر و مادر و اولاد میت است و با نبودن اولاد، اولادِ اولاد هر چه پایین روند هر کدام آنان که به میت نزدیکتر است ارث می‌برد (1) و تا یک نفر از این دسته هست دسته دوم ارث نمی‌برند (2)

دسته دوم: جد یعنی پدر بزرگ و پدر او هر چه بالا رود و جدّه یعنی مادر بزرگ و مادر او هر چه بالا رود پدری باشند یا مادری و خواهر و برادر (3) و با نبودن برادر و خواهر، اولاد ایشان (4) هر کدام آنان که به میت نزدیکتر است ارث می‌برد (5) و تا یک نفر از این دسته هست دسته سوم ارث نمی‌برند.

دسته سوم: عمو و عمه و دایی و خاله (هر چه بالا روند (6)) و اولاد آنان هر چه پایین روند (7) و تا یک نفر از عموها و عمه‌ها و دایی‌ها و خاله‌های میت زنده‌اند، اولاد آنان ارث نمی‌برند (8) ولی اگر میت عموی پدری و پسر عموی پدر و مادری داشته باشد (و غیر از اینها وارثی نداشته باشد (9)) ارث به پسر عموی پدر و مادری می‌رسد و عموی پدری ارث نمی‌برد (10).

(1) (بهجت): بدین معنی که مثلًا اگر نوه میت هست نتیجه او ارث نمی‌برد.. (2) (بهجت): مگر این که کسی که از طبقه اول وجود دارد، شرعاً از ارث ممنوع شود که در این صورت نوبت به طبقه دوّم می‌رسد.. (3) (گلپایگانی)، (خوئی)، (تبریزی)، (سیستانی)، (صافی): دسته دوم: جدّ یعنی پدر بزرگ و جدّه، یعنی: مادر بزرگ و خواهر و برادر است.. (4) (مکارم): و اولاد اولاد ایشان.. (5) (بهجت): که معنای آن در طبقه اوّل گفته شد.. (6) [قسمت داخل پرانتز در رساله آیت اللّه (نوری) نیست] (7) (مکارم): (البته هر کدام نزدیکترند ارث می‌برند) و تا یک نفر از عمو و عمه‌ها و دائی و خاله‌ها زنده‌اند اولاد آنان ارث نمی‌برند و تا اولاد آنها زنده‌اند اولاد اولاد آنها ارث نمی‌برند و تنها یک استثناء دارد و آن اینکه: اگر میت عموی پدری و پسر عموی پدری و مادری داشته باشد عموی پدری ارث نمی‌برد و مال به پسر عموی پدر و مادری می‌رسد.

(خوئی)، (گلپایگانی)، (تبریزی)، (سیستانی)، (صافی): دسته سوّم: عمو و عمّه و دایی و خاله و اولاد آنان است..

(8) (سیستانی): ولی اگر میت یک عموی پدری و یک پسر عموی پدر و مادری داشته باشد، و دایی و خاله نداشته باشد، ارث به پسر عموی پدر و مادری می‌رسد، و عموی پدری ارث نمی‌برد؛ لیکن اگر عمو یا پسر عمو متعدّد باشد و یا این که همسر میّت حیات داشته باشد، این حکم خالی از اشکال نیست. (9) [قسمت داخل پرانتز در رساله آیات عظام: (اراکی)، (خوئی)، (گلپایگانی)، (صافی) و (تبریزی) نیست] (10) (بهجت): [و] اگر میت وارثی از قبیل پسر یا دختر عمو، یا پسر یا دختر عمه، یا پسر یا دختر دایی، یا پسر یا دختر خاله که از طرف پدر و مادر هستند و از طرف دیگر عمو یا عمه یا دایی یا خاله از طرف دیگر از طرف پدر یا فقط مادر دارد، احتیاط در این است که دو طبقه با هم صلح نمایند.

(فاضل): مسأله افراد به دو واسطه از متوفّی ارث می‌برند: الف: نسبی. ب: سببی.

الف: وارث نسبی یعنی کسانی که با متوفّی نسبت فامیلی دارند و به سه دسته عمده تقسیم می‌شوند که هر دسته را یک طبقه می گویند و تا یک نفر از طبقه اوّل باشد افراد طبقه دوم ارث نمی‌برند [و] تا یک نفر از طبقه دوّم ارث زنده باشند (و لو نوه یا نتیجه خواهر و برادر باشند یا جدّ یا جدّه دوم یا سوم میّت باشند) افراد طبقه سوم ارث نمی‌برند.

ب: وارث سببی یعنی کسانی که به سبب ازدواج ارث می‌برند و در کنار وارث نسبی و همراه آنها ارث می‌برند و تفصیل آن بعداً بیان می‌شود.

(زنجانی): مسأله کسانی که به واسطه خویشاوندی نسبی ارث می‌برند سه طبقه هستند:

طبقه اوّل: که از دو صنف تشکیل شده است: صنف اوّل: پدر و مادر. صنف دوم: فرزند (مستقیم یا غیر مستقیم، هر چه پایین روند). با توجّه به قاعده‌ای که در مقدمه (قسمت الف / قاعده دوم) گفته شد، تا یکی از فرزندان میّت وجود داشته باشد نوبت به نوه نمی‌رسد و تا یک نوه وجود داشته باشد، نوبت به نتیجه نمی‌رسد، ولی پدر و مادر، هم همراه فرزند ارث می‌برند و هم همراه نوه و هم همراه نتیجه و..؛ و در هر حال تا یک نفر از طبقه اوّل هست، طبقه دوم ارث نمی‌برند.

طبقه دوم: که آن هم از دو صنف تشکیل شده است: صنف اوّل: پدر بزرگ و مادر بزرگ (مستقیم یا غیر مستقیم، هر چه بالا روند). صنف دوم: برادر و خواهر و برادرزاده و خواهرزاده (مستقیم یا غیر مستقیم، هر چه پایین روند). و در هر صنف، هر کس که به میّت نزدیک‌تر است ارث می‌برد و با وجود او کسی که دورتر است ارث نمی‌برد؛ بنا بر این پدر بزرگ یا مادر بزرگ مستقیم (هر چند مادری باشد) بر پدر بزرگ یا مادر بزرگ غیر مستقیم (هر چند پدری باشد) مقدّم است؛ همچنین برادر یا خواهر بر برادرزاده یا خواهر زاده مقدّم است و نیز برادرزاده یا خواهرزاده بر نوه برادر یا نوه خواهر مقدّم است، ولی بین افراد یک صنف با افراد صنف دیگر، نزدیکی یا دوری از میّت ملاحظه نمی‌شود، و در هر حال تا یک نفر از طبقه اوّل یا دوم هست، طبقه سوم ارث نمی‌برند.

طبقه سوم: که همگی یک صنف هستند: عمو و عمّه و دایی و خاله (هر چه بالا روند) و اولاد آنان (هر چه پایین روند). و تا یک نفر از عموها و عمّه‌ها و دایی‌ها و خاله‌های میّت زنده‌اند، اولاد آنها ارث نمی‌برند و در مورد اولاد آنان هم تا یک نفر از اولاد نزدیکتر وجود دارد، اولاد دورتر ارث نمی‌برند، ولی اگر میّت عموی پدری و پسر عموی پدر و مادری داشته باشد، ارث به پسر عموی پدر و مادری می‌رسد و عموی پدری ارث نمی‌برد، توضیح این حکم در مقدمه (قسمت الف استثناء قاعده دوم و سوم) گذشت.

[اگر عمو و عمه و دایی و خاله خود میت و اولاد آنان نباشند ]

مسأله 2729 اگر عمو و عمه و دایی و خاله خود میت و اولاد آنان (و اولادِ اولادِ آنان) (1) نباشند (2) عمو و عمه و دایی و خاله پدر و مادر میت ارث می‌برند و اگر اینها نباشند اولادشان ارث می‌برند و اگر اینها هم نباشند عمو و عمه و دایی و خاله جدّ و جدّه میّت و اگر اینها نباشند، اولادشان ارث می‌برند.

این مسأله در رساله آیت اللّه (فاضل) نیست

(1) [قسمت داخل پرانتز در رساله آیت اللّه (مکارم) نیست]

(2) (زنجانی): اگر عمو و عمّه و دایی و خاله خود میّت و اولاد (مستقیم و غیر مستقیم) آنان نباشند..

[ارث زن و شوهر ]

مسأله 2730 زن و شوهر به تفصیلی که بعداً (در مسائل 2770 تا 2779 گفته می‌شود از یکدیگر ارث می‌برند.

(زنجانی): مسأله زن و شوهر به تفصیلی که بعداً گفته خواهد شد به همراه هر سه طبقه، از یکدیگر ارث می‌برند.

ارث دسته اوّل

[فرزند میت]

مسأله 2731 اگر وارث میت فقط یک نفر از دسته اول باشد مثلًا پدر یا مادر یا یک پسر یا یک دختر باشد، همه مال میت به او می‌رسد (1) و اگر چند پسر یا چند دختر باشند، همه مال به طور مساوی بین آنان قسمت می‌شود (2) و اگر یک پسر و یک دختر باشد مال را سه قسمت می‌کنند، دو قسمت را پسر و یک قسمت را دختر می‌برد و اگر چند پسر و چند دختر باشند، مال را طوری قسمت می‌کنند که هر پسری دو برابر دختر ببرد.

(1) (خوئی)، (تبریزی)، (سیستانی):و اگر پسر و دختر باشند، مال را طوری قسمت می‌کنند که هر پسر دو برابر دختر ببرد.

(زنجانی): و اگر تنها چند پسر یا چند دختر باشند همه مال را به طور مساوی قسمت می‌کنند و اگر پسر و دختر باشند مال را طوری قسمت می‌کنند که هر پسر دو برابر دختر ببرد.

(2) (مکارم): و اگر دختر و پسر هر دو باشند، مال را طوری قسمت می‌کنند که هر پسر دو برابر دختر ببرد.

(فاضل): مسأله طبقه اوّل: عبارتند از پدر مادر فرزندان فرزندان آنها (نوه) به تفصیلی که بیان می‌شود. اگر وارث فقط یک نفر از طبقه اوّل باشد همه مال میّت به او می‌رسد. بنا بر این اگر پدر یا مادر یا یک پسر یا یک دختر تنها وارث باشد تمام مال میّت به او می‌رسد.

اگر وارث دو نفر از طبقه اوّل باشند

الف دو پسر: که مال میّت بین آنها بالسویه تقسیم می‌شود.

ب دو دختر: که مال میّت بین آنها بالسویه تقسیم می‌شود.

ج یک پسر و یک دختر: سهم دختر 13 و سهم پسر 23 می‌شود.

د پدر یا مادر و یک پسر: سهم پدر یا مادر 14 و بقیه سهم پسر می‌شود.

ه پدر یا مادر و یک دختر: سهم پدر یا مادر 14 و بقیه سهم دختر می‌شود.

و پدر و مادر: تفصیل آن بیان می‌شود.

اگر وارث میّت همسر میّت و یک نفر از طبقه اول باشند:

الف پدر یا مادر و شوهر: سهم شوهر 12 و بقیّه سهم پدر یا مادر می‌شود.

ب پدر یا مادر و زن: سهم زن 14 و بقیه سهم پدر یا مادر می‌شود.

ج یک پسر یا یک دختر و شوهر: سهم شوهر 14 و بقیه به پسر یا دختر می‌رسد.

د یک پسر یا یک دختر و زن: سهم زن 18 و بقیه به پسر یا دختر می‌رسد.

اگر وارث میّت چند پسر یا چند دختر باشند، همه مال بین آنها بالسویه تقسیم می‌شود.

اگر وارث میّت چند پسر و چند دختر باشند، تمام مال بین آنها بگونه ای تقسیم می‌شود که هر پسر دو برابر هر دختر سهم ببرد مثلًا اگر میّت دو پسر و سه دختر داشته باشد مال او به هفت قسمت تقسیم می‌شود و هر پسر دو سهم و هر دختر یک سهم می‌برد.

مسائل اختصاصی

(زنجانی): مسأله 2741 اگر وارث میّت فقط پدر یا مادر و یک یا چند پسر باشند، 16 مال را پدر یا مادر و 56 باقی مانده را پسر یا پسران می‌برند که اگر چند پسر باشند، آن را به طور مساوی تقسیم می‌کنند.

(فاضل): مسأله 2888 اگر وارث، شوهر و پدر و مادر و فرزندان میّت باشند، سهم شوهر 14 می‌شود و به هر یک از پدر و مادر 16 می‌رسد و بقیه مال بین بچه‌های میّت طبق مسائل گذشته تقسیم می‌شود.

(فاضل): مسأله 2889 اگر وارث، زن و پدر و مادر و فرزندان میّت باشند، سهم زن 18 و سهم پدر و مادر هر یک 16 می‌شود و بقیه مال بین بچه‌های میّت طبق مسائل گذشته تقسیم می‌شود.

[اگر وارث میت فقط پدر و مادر او باشند]

مسأله 2732 اگر وارث میت فقط پدر و مادر او باشند، مال سه قسمت می‌شود، دو قسمت آن را پدر و یک قسمت را مادر می‌برد ولی اگر میت دو برادر، یا چهار خواهر، یا یک برادر و دو خواهر داشته باشد که همه آنان پدری باشند (1) یعنی پدر آنان با پدر میت یکی باشد، خواه مادرشان هم با مادر میت یکی باشد یا نه (2) اگر چه تا میت پدر و مادر دارد اینها ارث نمی‌برند (3) اما بواسطه بودن اینها مادر شش یک مال را می‌برد و بقیه را به پدر می‌دهند (4).

(1) (خوئی)، (اراکی)، (تبریزی): همه آنان مسلمان و آزاد و پدری باشند..

(مکارم): همه آنها پدر و مادری باشند یا پدری فقط (یعنی پدر آنان با پدر میّت یکی باشد) مادر شش یک مال را می‌برد و بقیه به پدر می‌رسد. (2) (سیستانی): اگر میت دو برادر یا چهار خواهر، یا یک برادر و دو خواهر داشته باشد که همه آنان مسلمان و آزاد و پدر آنان با پدر میّت یکی باشد، خواه مادرشان هم یکی باشد یا نه، به شرط اینکه به دنیا آمده باشند. (3) (نوری): امّا آنان حاجب مادر می‌شوند، یعنی مانع می‌شوند که مادر بیش از شش یک ببرد و لذا مادر شش یک مال را می‌برد و بقیه را به پدر می‌دهند. (4) (بهجت): به شرط آنکه برادران یا خواهران کافر نباشند و در حالی که مادرشان آزاد و مسلمان است آنها بنده نباشند و هنگام مردن میت، از مادر متولّد شده باشند.

(فاضل): مسأله اگر وارث میّت فقط پدر و مادر باشند: الف: اگر متوفّی حدّ اقل دو برادر یا چهار خواهر یا یک برادر پدری داشته باشد هر چند با وجود پدر و مادر ارث نمی‌برند ولی نمی‌گذارند مادر بیش از 16 ارث ببرد و اینها را حاجب می گویند بنا بر این سهم مادر 16 و بقیه به پدر می‌رسد. ب اگر مادر حاجب نداشته باشد سهم مادر 13 و بقیه به پدر می‌رسد.

(زنجانی): مسأله اگر وارث میّت، فقط پدر و مادر او باشند، گاه مادر حاجب دارد و گاه ندارد مراد از حاجب در این مسئله این است که میّت دو برادر یا چهار خواهر یا یک برادر و دو خواهر داشته باشد که همگی مسلمان و پدرشان با پدر میّت یکی باشد، (خواه مادرشان هم با مادر میّت یکی باشد یا نه) در صورتی که مادر حاجب داشته باشد 16 مال را می‌برد و 56 باقی مانده به پدر می‌رسد و در صورتی که مادر حاجب نداشته باشد 13 مال را می‌برد و 23 باقی مانده به پدر می‌رسد.

[وارث میت فقط پدر و مادر و یک دختر باشد]

مسأله 2733 اگر وارث میت فقط پدر و مادر و یک دختر باشد، چنانچه میت دو برادر یا چهار خواهر یا یک برادر و دو خواهر پدری نداشته باشد، مال را پنج قسمت می‌کنند؛ پدر و مادر، هر کدام یک قسمت و دختر سه قسمت آن را می بردو اگر دو برادر یا چهار خواهر یا یک برادر و دو خواهر پدری داشته باشد (1) مال را شش قسمت می‌کنند (2) پدر و مادر، هر کدام یک قسمت و دختر سه قسمت می‌برد و یک قسمت باقیمانده را چهار قسمت می‌کنند یک قسمت را به پدر و سه قسمت را به دختر می‌دهند، مثلًا اگر مال میت را 24 قسمت کنند 15 قسمت آن را به دختر و 5 قسمت آن را به پدر و 4 قسمت آن را به مادر می‌دهند (3).

(1) (نوری): در اینجا نیز برادران و خواهران حاجب مادر می‌شوند و مانع از بردن مادر بیش از شش یک مال می‌گردند و لذا.. (2) (خوئی): مشهور این است مال را شش قسمت می‌کنند.. (3) (خوئی): و لکن این حکم محل اشکال است و بعید نیست که در این صورت نیز پنج قسمت کنند.

(بهجت): ولی در آن تأمّل است.

(فاضل): مسأله اگر وارث پدر و مادر و یک دختر باشند:

الف: اگر مادر حاجب داشته باشد سهم او 16 می‌شود و سهم پدر هم 16 و سهم دختر 12 می‌شود و 16 باقیمانده بین پدر و دختر تقسیم می‌شود و از چهار قسمت یک قسمت به پدر و بقیه به دختر می‌رسد بنا بر این مال میّت به 24 قسمت تقسیم می‌شود و چهار سهم آن به مادر و 5 سهم به پدر و 15 سهم به دختر می‌رسد.

ب: اگر مادر حاجب نداشته باشد مال میّت به پنج قسمت تقسیم می‌شود و یک سهم به پدر و یک سهم به مادر و سه سهم بقیه به دختر میّت می‌رسد.

(مکارم): مسأله هرگاه وارث میت فقط پدر و مادر و یک دختر باشند، مال را پنج قسمت می‌کنند پدر و مادر هر کدام یک قسمت و دختر سه قسمت آن را می‌برد، مگر این که میّت دو برادر یا چهار خواهر یا یک برادر و دو خواهر پدری داشته باشد، در این صورت مال را شش قسمت می‌کنند، پدر و مادر هر کدام یک قسمت و دختر سه قسمت می‌برد و یک قسمت باقیمانده را پدر و دختر در میان خود تقسیم می‌کنند و احتیاط آن است که آن دو در این تقسیم با هم صلح کنند.

(سیستانی): مسأله اگر وارث میت فقط پدر و مادر و یک دختر باشد، چنانچه میت برادر و خواهری با شرایط فوق نداشته باشد مال را پنج قسمت می‌کنند: پدر و مادر هر کدام یک قسمت، و دختر سه قسمت آن را می‌برد؛ و اگر برادر یا خواهر با شرایط گذشته داشته باشد پدر یک پنجم و مادر یک ششم و دختر سه پنجم را می‌برند و نسبت به 13 که باقی مانده است و محتمل است سهم مادر باشد همچنان که محتمل است 34 آن سهم دختر و 14 آن سهم پدر باشد به احتیاط واجب با هم مصالحه نمایند.

(زنجانی): مسأله اگر وارث میّت فقط پدر و مادر و یک دختر باشد؛ چنانچه مادر، حاجب (که در مسأله پیش توضیح داده شد) نداشته باشد، پدر و مادر هر یک 16 و دختر 12 ارث می‌برد و 16 باقی مانده را هم به همین نسبت بین آنها قسمت می‌کنند. در نتیجه، سرانجام پدر و مادر هر یک 15 کل ّ مال و دختر 35 آن را ارث می‌برد، و اگر مادر حاجب داشته باشد پدر و مادر هر یک 16 و دختر 36 ارث می‌برد و 16 باقی مانده را نیز بین پدر و دختر به نسبت سهمهایشان تقسیم کرده 14 آن را به پدر و 34 آن را به دختر می‌دهند؛ بنا بر این سهم دختر 1524 از کل ّ مال، سهم پدر 524 آن و سهم مادر 424 آن خواهد بود.

[ وارث میت فقط پدر و مادر و یک پسر باشند]

مسأله 2734 اگر وارث میت فقط پدر و مادر و یک پسر باشند، مال را شش قسمت می‌کنند، پدر و مادر هر کدام یک قسمت و پسر چهار قسمت آن را می‌برد و اگر چند پسر یا چند دختر باشند، آن چهار قسمت را بطور مساوی بین خودشان قسمت می‌کنند و اگر پسر و دختر باشند، آن چهار قسمت را طوری تقسیم می‌کنند که هر پسری دو برابر دختر ببرد.

(فاضل): مسأله اگر وارث میّت پدر و مادر و یک پسر باشند، در این صورت سهم مادر 16 می‌شود و فرقی نمی‌کند که مادر حاجب داشته باشد یا نداشته باشد و سهم پدر هم 16 می‌شود و بقیه مال به پسر می‌رسد. اگر وارث میّت پدر و مادر و چند دختر یا چند پسر باشند، سهم مادر 16 و سهم پدر هم 16 و بقیه مال بین پسرها یا دخترها بالسویه تقسیم می‌شود. اگر وارث میّت پدر و مادر و چند پسر و دختر باشند، به مادر 16 و به پدر هم 16 می‌رسد و بقیه بین پسرها و دخترها به نحوی تقسیم می‌شود که سهم هر پسر دو برابر سهم هر دختر بشود.

(زنجانی): مسأله اگر وارث میّت فقط پدر و مادر و یک پسر باشند، پدر و مادر هر یک 16 مال و 46 باقی مانده را پسر می‌برد و اگر پدر و مادر و چند پسر یا چند دختر باشند، هر کدام از پدر و مادر 16 مال می‌برند و فرزندان 46 باقی مانده را به طور مساوی بین خودشان قسمت می‌کنند، و اگر وارث، پدر و مادر و پسر و دختر باشند، هر کدام از پدر و مادر 16 مال را می‌برد و 46 باقی مانده به فرزندان می‌رسد که آن را طوری تقسیم می‌کنند که هر پسری دو برابر یک دختر ببرد؛ بنا بر این اگر میّت پدر و مادر و یک پسر و دو دختر داشته باشد، سهم هر یک از پدر و مادر 16 و سهم پسر 26 و سهم هر دختر 16 خواهد بود.

[وارث میت فقط پدر و یک پسر یا مادر و یک پسر باشد]

مسأله 2735 اگر وارث میت فقط پدر و یک پسر یا مادر و یک پسر باشد (1) مال را شش قسمت می‌کنند، یک قسمت آن را پدر یا مادر و پنج قسمت را پسر می‌برد (2).

این مسأله در رساله آیات عظام: (فاضل) و (زنجانی) نیست (1) (خوئی)، (تبریزی)، (سیستانی): اگر وارث میت فقط پدر یا مادر و یک یا چند پسر باشند.. (2) (خوئی)، (تبریزی)، (سیستانی): و اگر چند پسر باشند، آن پنج قسمت را بطور مساوی تقسیم می‌نماید.

[وارث میت فقط پدر یا مادر، با پسر و دختر باشد]

مسأله 2736 اگر وارث میت فقط پدر یا مادر، با پسر و دختر باشد (1) مال را شش قسمت می‌کنند؛ یک قسمت آن را پدر یا مادر می‌برد و بقیه را طوری قسمت می‌کنند که هر پسری دو برابر دختر ببرد.

(1) (گلپایگانی)، (صافی)، (تبریزی): با پسر و دختر باشد..

(سیستانی): با چند پسر و دختر باشد.. (مکارم): و پسر و دختر باشد..

(فاضل): مسأله اگر وارث میّت پدر یا مادر و چند پسر باشند، سهم پدر یا مادر 16 و بقیه مال بین پسرها بالسویه تقسیم می‌شود. اگر وارث میّت پدر یا مادر و چند پسر و دختر باشند سهم پدر یا مادر 16 می‌شود و بقیه مال بین بچه‌ها بگونه ای تقسیم می‌شود که هر پسر دو برابر هر دختر ارث ببرد.

(زنجانی): مسأله اگر وارث میّت فقط پدر یا مادر و پسر و دختر باشند، 16 مال را پدر یا مادر می‌برد و 56 باقی مانده را بین پسر و دختر به گونه‌ای تقسیم می‌کنند که هر پسری دو برابر دختر ببرد؛ بنا بر این اگر پدر و یک پسر و یک دختر باشند، سهم پدر 318 سهم پسر 1018 و سهم دختر 518 خواهد بود. و اگر پدر و دو پسر و سه دختر باشند، سهم پدر 742 سهم هر یک از دو پسر 1042 (بر روی هم 2042 و سهم هر یک از سه دختر 542 (بر روی هم 1542 خواهد بود. مسائل مشابه هم به همین شکل محاسبه می‌گردد.

[وارث میت فقط پدر و یک دختر، یا مادر و یک دختر باشد]

مسأله 2737 اگر وارث میت فقط پدر و یک دختر، یا مادر و یک دختر باشد، مال را چهار قسمت می‌کنند، یک قسمت آن را پدر یا مادر و بقیه را دختر می‌برد.

این مسأله در رساله آیت اللّه (فاضل) نیست

(زنجانی): مسأله اگر وارث میّت فقط پدر و یک دختر، یا مادر و یک دختر باشند، فرض پدر یا مادر 16 و فرض دختر 12 است و 26 باقی مانده را هم به همین نسبت بین ایشان تقسیم می‌کنند، در نتیجه سر انجام 14 کل ّ مال را پدر یا مادر و 34 آن را دختر می‌برد.

[وارث میت فقط پدر و چند دختر یا مادر و چند دختر باشد]

مسأله 2738 اگر وارث میت فقط پدر و چند دختر یا مادر و چند دختر باشد، مال را پنج قسمت می‌کنند، یک قسمت را پدر یا مادر می‌برد و چهار قسمت را دخترها بطور مساوی بین خودشان قسمت می‌کنند.

(فاضل): مسأله اگر وارث میّت پدر یا مادر و چند دختر باشند، تمام مال متوفّی را به پنج قسمت تقسیم می‌کنند و یک قسمت آن را به پدر یا مادر می‌دهند و بقیه آن را بین دخترها بالسویه تقسیم می‌کنند.

(زنجانی): مسأله اگر وارث میّت فقط پدر یا مادر و چند دختر باشند، فرض پدر یا مادر 16 و فرض دختران 23 است و 16 باقی مانده را هم به همین نسبت بین خود تقسیم می‌کنند؛ بنا بر این 15 کل ّ مال را پدر یا مادر می‌برد و 45 مال به دخترها می‌رسد که به طور مساوی بین خودشان قسمت می‌کنند.

[اگر میت اولاد نداشته باشد]

مسأله 2739 اگر میت اولاد نداشته باشد، نوه پسری او اگر چه دختر باشد، سهم پسر میت را می‌برد و نوه دختری او اگر چه پسر باشد، سهم دختر میت را می‌برد (1) مثلًا اگر میت یک پسر از دختر خود و یک دختر از پسرش داشته باشد، مال را سه قسمت می‌کنند، یک قسمت را به پسر دختر و دو قسمت را به دختر پسر می‌دهند (2).

(1) (مکارم): بقیه مسأله ذکر نشده. (2) (تبریزی): و اگر نوه پسری یا دختری بیشتر از یکی بوده و مختلف باشند، از آن سهم، پسر دو مقابل دختر ارث می‌برد.

(سیستانی): و در ارث بردن نوه‌ها، نبودن پدر و مادر شرط نیست.

(فاضل): مسأله اگر تمام فرزندان میّت قبل از او مرده باشند فرزندان آنها (نوه‌ها) از متوفّی ارث می‌برند. نحوه ارث بردن به این صورت است که فرض می‌شود فرزندان میّت زنده هستند و سهم هر یک را طبق مسائل قبل معیّن نموده و بین فرزندان آنها تقسیم می‌کنیم مثلًا اگر میّت یک پسر و یک دختر داشته باشد 23 اموال میّت به فرزندان پسر او می‌رسد (هر چند یک دختر باشد) و 13 اموال او به فرزندان دختر او می‌رسد (هر چند پسر باشند).

اگر یک یا چند فرزند میّت زنده باشند نوه‌ها ارث نمی‌برند هر چند پدر آنها فوت شده باشد و آنها حق ّ ندارند ادعای سهم الارث پدر خود را در فرض حیات بکنند.

(زنجانی): مسأله اگر میّت اولاد نداشته باشد، نوه پسری او اگر چه دختر باشد سهم پسر میّت را می‌برد و نوه دختری او اگر چه پسر باشد سهم دختر میّت را می‌برد؛ مثلًا اگر میّت یک پسر از دختر خود و یک دختر از پسرش داشته باشد، سهم پسر دختر 13 و سهم دختر پسر 23 خواهد بود و در صورت متعدّد بودن نوادگان، سهم پسر دو برابر سهم دختر است؛ بنا بر این نوادگان دختری 13 سهم خود را به گونه‌ای تقسیم می‌کنند که هر پسر دو برابر هر دختر ببرد و نوادگان پسری هم 23 سهم خود را به این شکل تقسیم می‌کنند.

مسائل اختصاصی

(زنجانی): مسأله 2749 اگر همراه طبقه اوّل، شوهر یا زن وجود داشته باشد و در طبقه اوّل وارث قرابت بر وجود داشته باشد، تقسیم ارث روشن است: نخست شوهر و زن و وارث فرض بر دیگر (اگر وجود داشته باشد) ارث خود را می‌برد و باقی مانده به وارث قرابت برمی رسد، بنا بر این اگر وارث شوهر و پسر باشند، شوهر 14 می‌برد و بقیه به پسر می‌رسد، و اگر شوهر و پدر و مادر و پسر و دختر باشند، شوهر 14 و هر یک از پدر و مادر 16، و 512 باقی مانده را پسر و دختر برده و پسر دو برابر دختر می‌برد؛ در نتیجه سهام نهایی بدین گونه خواهد بود: شوهر 936، پدر و مادر هر یک 636، پسر 1036 و دختر 536.

(زنجانی): مسأله 2750 اگر همراه افراد فرض بر طبقه اوّل، شوهر یا زن هم باشد، در اینجا گاه مجموع فرضها از کل ّ ترکه بیشتر می‌شود که در این صورت از سهم دختر یا دختران کم می‌شود و سهم پدر و مادر و شوهر و زن تغییری نمی‌کند و گاه مجموع فرضها از کل ّ ترکه کمتر می‌گردد که در این صورت مقدار باقی مانده به پدر و مادر و دختر یا دختران به نسبت سهام داده می‌شود و به سهم زن و شوهر اضافه نمی‌گردد.

چند مثال از بیشتر شدن مجموع فرضها از کل ّ ترکه: (1) شوهر و پدر و چند دختر با هم باشند: فرض شوهر 14، فرض پدر 16 و فرض دختران 23 بوده که مجموعاً 1312 شده و 112 از کل ّ ترکه بیشتر می‌گردد؛ این 112 از سهم دختران کم می‌شود، در نتیجه سهم شوهر 312 و سهم پدر 212 باقی مانده و سهم دختران از 812 به 712 کاهش می‌یابد. (2) شوهر و پدر و مادر و یک دختر با هم باشند: در این صورت فرض شوهر 14 و فرض پدر 16 و فرض مادر 16 و فرض دختر 12 می‌گردد که مجموع آن 1312 و 112 از کل ّ ترکه بیشتر است. در اینجا هم سهم شوهر همان 312 و سهم پدر و مادر هر یک 212 باقی مانده و سهم دختر از 612 به 512 کاهش می‌یابد. (3) زن و پدر و مادر و دختران با هم باشند: در این صورت فرض زن 18 (با توضیحی که بعداً خواهد آمد) و فرض هر یک از پدر و مادر 16 و سهم دختران 23 می‌باشد که مجموع آنها 2724 می‌باشد. در اینجا سهم زن 324 و سهم هر یک از پدر و مادر 424 باقی مانده و سهم دختران از 1624 به 1324 کاهش می‌یابد.

چند مثال از کم آمدن مجموع فرضها از کل ّ ترکه: (1) شوهر و پدر یا مادر و یک دختر با هم باشند: فرض شوهر 14 و فرض پدر یا مادر 16 و فرض دختر 12 بوده که مجموعاً 1112 بوده که 112 از ترکه باقی می‌ماند که به نسبت سهام بین پدر (یا مادر) و دختر تقسیم می‌گردد؛ در نتیجه، سهم نهایی شوهر همان 416 بوده و سهم پدر یا مادر به 316 و سهم دختر به 916 افزایش می‌یابد.

2 زن و پدر یا مادر و یک دختر با هم باشند: فرض زن 18 و فرض پدر یا مادر 16 و فرض دختر 12 بوده که مجموعاً 1924 گردیده که 524 از ترکه باقی مانده که به نسبت سهام پدر (یا مادر) و دختر بین آنها تقسیم می‌گردد؛ در نتیجه، سهم زن همان 432 باقی مانده و سهم پدر یا مادر به 732 و سهم دختر به 2132 افزایش می‌یابد. (3) زن و پدر یا مادر و دختران با هم باشند: فرض زن 18 و فرض پدر یا مادر 16 و فرض دختران 23 خواهد بود که مجموعاً 2324 گردیده و 124 باقی می‌ماند که به نسبت سهام بین پدر (یا مادر) و دختران قسمت می‌شود، در نتیجه سهم زن همان 540 بوده و سهم پدر یا مادر به 740 و سهم دختران به 2840 افزایش می‌یابد.

ارث دسته دوم

[مسأله 2740]

مسأله 2740 دسته دوم از کسانی که بواسطه خویشی ارث می‌برند جدّ، یعنی پدر بزرگ و جدّه، یعنی مادر بزرگ (1) و برادر و خواهر میت است و اگر برادر و خواهر نداشته باشد، اولادشان ارث می‌برند (2).

(1) (نوری): چه از طرف پدر و چه از طرف مادر.. (2) (مکارم): این گروه در صورتی ارث می‌برند که هیچ کس از گروه اوّل وجود نداشته باشد.

(زنجانی): مسأله طبقه دوم از کسانی که به واسطه خویشاوندی نسبی ارث می‌برند دو صنف می‌باشند:

صنف اوّل: پدر بزرگ و مادر بزرگ (بی واسطه یا با واسطه).

صنف دوم: برادر و خواهر و برادر زاده و خواهرزاده (بی واسطه یا با واسطه).

(فاضل): مسأله طبقه دوم عبارتند از جدّ و جدّه و برادر و خواهر و فرزندان آنها که به تفصیل عبارتند از:

الف: پدر پدر متوفی (جدّ پدری).

ب: پدرِ مادر متوفّی (جدّ مادری).

ج: مادرِ پدر متوّفی (جدّه مادری).

د: مادرِ مادرِ متوفی (جدّه مادری).

ه: برادر و خواهر متوفّی که پدر و مادر آنها با پدر و مادر متوفّی یکی باشد (برادرِ پدری و مادری).

و: برادر و خواهر متوفّی که تنها پدر آنها با پدر متوفّی یکی باشد (برادرِ پدری).

ز: برادر و خواهرِ متوفّی که تنها مادرِ آنها با مادرِ متوفّی یکی باشد (برادرِ مادری).

ح: فرزندان برادر و خواهر میّت که در صورت نبودن برادر و خواهر میّت از او ارث می‌برند.

همسر متوفّی از طبقه دوم نیست ولی در کنار آنها ارث می‌برد همانطور که با طبقه اوّل ارث می‌برد.

اگر تمام برادر و خواهرهای میّت قبل از او از دنیا رفته باشند فرزندان آنها از میّت ارث می‌برند و برای تقسیم ارث فرض می‌کنند که آنها زنده هستند و سهم الارث آن‌ها را تعیین نموده و سپس آن را بین فرزندان آنان تقسیم می‌کنند. (رعایت این نکته لازم است که سهم الارث برادر و خواهر پدری یا پدر و مادری بین فرزندان آنها طوری تقسیم می‌شود که هر پسر دو برابر هر دختر ارث ببرد ولی سهم الارث برادر و خواهر مادری بین فرزندان آنها بالسویه تقسیم می‌شود).

اگر فرزندان خواهر و برادر هم قبل از متوفّی مرده باشند نوه‌های آنها از متوفّی ارث می‌برند ولی باید توجّه داشت که تا یک نفر از فرزندان خواهر و برادر زنده باشند نوه‌ها ارث نمی‌برند.

[ وارث میت فقط یک برادر، یا یک خواهر باشد]

مسأله 2741 اگر وارث میت فقط یک برادر، یا یک خواهر باشد، همه مال به او می‌رسد و اگر چند برادر پدر و مادری، یا چند خواهر پدر و مادری باشد مال به طور مساوی بین آنان قسمت می‌شود و اگر برادر و خواهر پدر و مادری با هم باشند، هر برادری دو برابر خواهر می‌برد (1) مثلًا اگر دو برادر و یک خواهر پدر و مادری دارد (2) مال را پنج قسمت می‌کنند، هر یک از برادرها دو قسمت و خواهر یک قسمت آن را می‌برد.

(1) (مکارم): بقیه مسأله ذکر نشده. (2) (زنجانی): هر برادر 25 و خواهر 15 مال را می‌برند.

(فاضل): مسأله اگر وارث میّت فقط یک برادر یا فقط یک خواهر باشد تمام مال متوفّی به او می‌رسد. اگر وارث میّت چند برادر یا خواهر پدری یا مادری یا پدر و مادری باشند مال میّت بین آنها بالسویه تقسیم می‌شود. اگر وارث چند برادر و خواهر پدری یا پدر و مادری باشند مال میّت بین آنها به صورتی تقسیم می‌شود که سهم هر برادر دو برابر سهم هر خواهر بشود. اگر وارث میّت فقط چند برادر و خواهر مادری باشند تمام مال میّت بین آنها بالسویه تقسیم می‌شود. اگر میّت هم برادر و خواهر پدری داشته باشد و هم برادر و خواهر پدری و مادری، برادر و خواهر ارث نمی‌برند و فرقی نمی‌کند که برادر و خواهر مادری داشته باشد یا نداشته باشد. اگر وارث برادر و خواهر پدر و مادری و برادر و خواهر پدری و برادر و خواهر مادری داشته باشد: همانطور که در مسأله قبل ذکر شد برادر و خواهر پدری ارث نمی‌برند و ارث تنها به برادر و خواهر مادری و برادر و خواهر پدر و مادری به تفصیل زیر می‌رسد:

الف: اگر تنها یک برادر یا خواهر مادری داشته باشد 16 مال میّت به او می‌رسد و بقیه مال به خواهر و برادر پدری و مادری می‌رسد که طبق [آنچه گفته شد] بین آنها تقسیم می‌شود (حتی اگر یک نفر هم باشد بقیه مال به او می‌رسد).

ب: اگر چند برادر یا چند خواهر یا چند خواهر و برادر مادری داشته باشد سهم آنها 13 می‌شود که بین آنها بالسویه تقسیم می‌شود و بقیه مال به خواهر و برادر پدر و مادری می‌رسد که طبق [آنچه گفته شد] بین آنها تقسیم می‌شود (حتی اگر یک نفر هم باشد بقیه مال به او می‌رسد).

[میت برادر و خواهر پدر و مادری دارد]

مسأله 2742 اگر میت برادر و خواهر پدر و مادری دارد، برادر و خواهر پدری که از مادر با میت جدا است ارث نمی‌برد. و اگر برادر و خواهر پدر و مادری ندارد چنانچه فقط یک خواهر یا یک برادر پدری داشته باشد همه مال به او می‌رسد و اگر چند برادر یا چند خواهر پدری داشته باشد، مال به طور مساوی بین آنان قسمت می‌شود و اگر هم برادر و هم خواهر پدری داشته باشد، هر برادری دو برابر خواهر می‌برد.

[وارث میّت فقط یک خواهر یا یک برادر مادری باشد]

مسأله 2743 اگر وارث میّت فقط یک خواهر یا یک برادر مادری باشد (که از پدر با میّت جدا است (1)، همه مال به او می‌رسد و اگر چند برادر مادری یا چند خواهر مادری (2) یا چند برادر و خواهر مادری باشند، مال به طور مساوی بین آنان قسمت می‌شود.

(1) [قسمت داخل پرانتز در رساله آیات عظام: (گلپایگانی) و (صافی) نیست] (2) (زنجانی): یا یک برادر و یک خواهر مادری..

[میّت برادر و خواهر پدر و مادری و برادر و خواهر پدری و یک برادر یا یک خواهر مادری داشته باشد]

مسأله 2744 اگر میّت برادر و خواهر پدر و مادری و برادر و خواهر پدری و یک برادر یا یک خواهر مادری داشته باشد، برادر و خواهر پدری ارث نمی‌برند و مال را شش قسمت می‌کنند، یک قسمت آن را به برادر یا خواهر مادری و بقیه را به برادر و خواهر پدر و مادری می‌دهند و هر برادری دو برابر خواهر می‌برد. (1)

(1) (مکارم): امّا اگر بیش از یک برادر یا یک خواهر مادری دارد مال را سه قسمت می‌کنند، یک قسمت آن را برادر و خواهر مادری بطور مساوی میان خودشان تقسیم می‌کنند و دو قسمت را به برادر و خواهر پدر و مادری می‌دهند و سهم هر برادر دو برابر خواهر است.

(زنجانی): مسأله اگر میّت برادر یا خواهر پدر و مادری و برادر یا خواهر پدری و یک برادر یا یک خواهر مادری داشته باشد، برادر یا خواهر پدری ارث نمی‌برد بلکه تنها برادر یا خواهر مادری 16 مال را می‌برد و 56 باقی مانده را به برادر یا خواهر پدر و مادری می‌دهند پس اگر چند برادر یا چند خواهر پدر و مادری باشند، 56 باقی مانده را به طور مساوی بین خود قسمت می‌کنند و اگر برادر و خواهر پدر و مادری با هم باشند، هر برادر دو برابر خواهر ارث می‌برد.

[برادر و خواهر مادریو برادر و خواهر پدر و مادری ]

مسأله 2745 اگر میت برادر و خواهر پدر و مادری و برادر و خواهر پدری و (1) برادر و خواهر مادری داشته باشد برادر و خواهر پدری ارث نمی‌برد و مال را سه قسمت می‌کنند، یک قسمت آن را برادر و خواهر مادری به طور مساوی بین خودشان قسمت می‌کنند و بقیه را به برادر و خواهر پدر و مادری می‌دهند و هر برادری دو برابر خواهر می‌برد.

(1) (خوئی)، (تبریزی)، (سیستانی): و چند.. (مکارم): رجوع کنید به ذیل مسأله 2744 (فاضل): مسأله اگر میّت برادر و خواهر پدر و مادری نداشته باشد ولی برادر و خواهر پدری و خواهر مادری داشته باشد برادر و خواهر پدری جایگزین برادر و خواهر پدر و مادری شده، و طبق تفصیلی که در مسأله [2741] بیان شد از میّت ارث می‌برند یعنی 16 یا 13 مال به برادر و خواهر مادری می‌رسد و بقیه بین برادر و خواهر پدری تقسیم می‌شود که هر برادر دو برابر سهم هر خواهر می‌برد.

(زنجانی): مسأله اگر میّت برادر یا خواهر پدر و مادری و برادر یا خواهر پدری و چند برادر مادری یا چند خواهر مادری یا هم برادر و هم خواهر مادری داشته باشد، برادر یا خواهر پدری ارث نمی‌برد، بلکه 13 مال را مادری‌ها برده که به طور مساوی بین آنان قسمت می‌شود، 23 باقی مانده را به برادر یا خواهر پدر و مادری می‌دهند، پس اگر چند برادر یا چند خواهر پدر و مادری باشند، مال به طور مساوی بین آنها قسمت می‌شود و اگر هم برادر و هم خواهر پدر و مادری باشد، هر برادری دو برابر خواهر ارث می‌برد.

[برادر یا خواهر مادری و برادر و خواهر پدری ]

مسأله 2746 اگر وارث میت فقط برادر و خواهر پدری و یک برادر مادری یا یک خواهر مادری باشد، مال را شش قسمت می‌کنند، یک قسمت آن را برادر یا خواهر مادری می‌برد و بقیه را به برادر و خواهر پدری می‌دهند و هر برادری دو برابر خواهر می‌برد.

(زنجانی): مسأله اگر وارث میّت فقط برادر یا خواهر پدری یا هم برادر و هم خواهر پدری به همراه یک برادر مادری یا یک خواهر مادری باشد 16 مال را به برادر یا خواهر مادری و 56 باقی مانده را به برادر یا خواهر پدری می‌دهند؛ پس اگر چند برادر یا چند خواهر پدری باشند، مال به طور مساوی بین آنها قسمت می‌شود و اگر برادر و خواهر پدری با هم باشند، هر برادری دو برابر خواهر می‌برد.

[برادر و خواهر پدری و چند برادر و خواهر مادری]

مسأله 2747 اگر وارث میت فقط برادر و خواهر پدری و چند (1) برادر و خواهر مادری باشد، مال را سه قسمت می‌کنند، یک قسمت آن را برادر و خواهر مادری به طور مساوی بین خودشان قسمت می‌کنند و بقیه را به برادر و خواهر پدری می‌دهند و هر برادری دو برابر خواهر می‌برد.

(1) (مکارم): دو یا چند..

(زنجانی): مسأله اگر وارث میّت فقط برادر یا خواهر پدری و چند برادر یا چند خواهر مادری یا هم برادر و هم خواهر مادری باشند، 13 مال را مادری‌ها برده که به طور مساوی بین خود قسمت می‌کنند و 23 باقی مانده را به برادر و خواهر پدری می‌دهند؛ پس اگر همه آنها برادر یا خواهر باشند، آن را به طور مساوی تقسیم می‌کنند و اگر هم برادر و هم خواهر باشند، هر برادری دو برابر خواهر می‌برد.

[وارث میت فقط برادر و خواهر و زن او باشد]

مسأله 2748 اگر وارث میت فقط برادر و خواهر و زن او باشد، زن ارث خود را به تفصیلی که بعداً گفته می‌شود می‌برد و خواهر و برادر به طوری که در مسائل گذشته گفته شد ارث خود را می‌برند (1) (و نیز اگر زنی بمیرد و وارث او فقط خواهر و برادر و شوهر او باشد، شوهر نصف مال را می‌برد و خواهر و برادر به طوری که در مسائل پیش گفته شد ارث خود را می‌برند (2). ولی برای آن که زن یا شوهر ارث می‌برد، از سهم برادر و خواهر مادری چیزی کم نمی‌شود و از سهم برادر و خواهر پدر و مادری یا پدری کم می‌شود، مثلًا اگر وارث میت شوهر و برادر و خواهر مادری و برادر و خواهر پدر و مادری او باشد، نصف مال به شوهر می‌رسد و یک قسمت از سه قسمت اصل مال را به برادر و خواهر مادری می‌دهند و آنچه می‌ماند مال برادر و خواهر پدر و مادری است، پس اگر همه مال او شش تومان باشد، سه تومان به شوهر و دو تومان به برادر و خواهر مادری و یک تومان به برادر و خواهر پدر و مادری می‌دهند (3).

(1) (تبریزی): اگر وارث میت فقط برادر و خواهر و زن او باشد زن یک چهارم مال را ارث می‌برد و خواهر و برادر به طوری که در مسائل گذشته گفته شد بقیه را ارث می‌برند.. (2) [قسمت داخل پرانتز در رساله آیت اللّه (مکارم) نیست] (3) (تبریزی): و اگر میّت یک برادر یا یک خواهر مادری و یک یا چند خواهر پدری و مادری باشد، شش یک مال سهم خواهر مادری و بقیه، سهم خواهر پدری و مادری است.

(فاضل): مسأله اگر وارث میّت همسر و خواهر و برادر متوفّی باشند؛ همسر میّت اگر زن او باشد 14 و اگر شوهر او باشد 12 ارث می‌برد و بقیه مال طبق تفصیل زیر بین خواهر و برادر میّت تقسیم می‌شود:

الف: اگر همه خواهر و برادر پدری یا پدر و مادری باشند به گونه‌ای تقسیم می‌شود که سهم هر برادر دو برابر هر خواهر بشود.

ب: اگر همه خواهر و برادر مادری باشند بقیه مال بین آنها بالسویه تقسیم می‌شود.

ج: اگر بعضی خواهر و برادر مادری و بعضی خواهر و برادر پدر و مادری باشند اگر برادر یا خواهر مادری یک نفر باشد سهم او 16 و اگر چند نفر باشند سهم آنها 13 اصل مال می‌شود که بین آنها بالسویه تقسیم می‌شود و بقیه بین خواهر و برادر پدر و مادری طبق مسأله [2741] تقسیم می‌شود.

د: اگر بعضی خواهر و برادر مادری و بعضی پدری و بعضی پدری و مادری باشند همانطور که قبلًا گذشت برادر و خواهر پدری ارث نمی‌برند و بقیه مال طبق فرض ج بین خواهر و برادرهای دیگر تقسیم می‌شود.

ه: اگر بعضی برادر و خواهر پدری و بعضی مادری باشند خواهر و برادر پدری احکام خواهر و برادر پدر و مادری را پیدا می‌کنند و طبق فرض ج بقیه مال بین آنها تقسیم می‌شود.

(زنجانی): مسأله اگر وارث میّت زن یا شوهر و برادر یا خواهر مادری و برادر یا خواهر پدری یا پدر و مادری باشند، به خاطر ارث بردن زن یا شوهر، از سهم برادر و خواهر مادری چیزی کم نمی‌شود و از سهم برادر و خواهر پدر و مادری یا پدری کم می‌شود؛ مثلًا اگر وارث میّت، شوهر و برادر و خواهر مادری و برادر و خواهر پدر و مادری او باشند، نصف مال به شوهر می‌رسد و 13 آن را به برادر و خواهر مادری می‌دهند و آنچه می‌ماند، سهم برادر و خواهر پدر و مادری است؛ بنا بر این 36 سهم شوهر و 26 سهم برادر و خواهر مادری است که به طور مساوی تقسیم می‌کنند و 16 سهم برادر و خواهر پدر و مادری است و طوری تقسیم می‌کنند که هر برادری دو برابر خواهر ببرد.

[میت خواهر و برادر نداشته باشد]

مسأله 2749 اگر میت خواهر و برادر نداشته باشد، سهم ارث آنان را به اولادشان می‌دهند و سهم برادرزاده و خواهرزاده مادری به طور مساوی بین آنان قسمت می‌شود و از سهمی که به برادرزاده و خواهرزاده پدری یا پدر و مادری می‌رسد هر پسری دو برابر دختر می‌برد (1).

(1) (مکارم): ولی اگر برادرزاده پدری، یا پدر و مادری، همه از یک برادر باشند، احتیاط آن است که در مقدار تفاوت میان پسر و دختر، با هم مصالحه کنند.

(خوئی)، (تبریزی)، (سیستانی): بنا بر مشهور هر پسری دو برابر دختر می‌برد، ولی بعید نیست که بین اینها هم بالسّویّه قسمت شود و أحوط، رجوع به صلح است.

(سیستانی): به احتیاط واجب باید مصالحه کنند.

[وارث میّت فقط یک جدّ یا یک جدّه است]

مسأله 2750 اگر وارث میّت فقط یک جدّ یا یک جدّه است، چه پدری باشد یا مادری، همه مال به او می‌رسد و با بودن جدّ میّت، پدرِ جدّ او ارث نمی‌برد.

(فاضل): مسأله با وجود جدّ یا جدّه میّت (پدری باشد یا مادری)، پدر یا مادر جدّ یا جدّه او ارث نمی‌برد.

(زنجانی): مسأله اگر وارث میّت فقط یک پدر بزرگ یا یک مادر بزرگ است؛ چه پدری باشد و چه مادری، همه مال به او می‌رسد و با بودن پدر بزرگ یا مادر بزرگ نزدیک (پدری باشد یا مادری)، پدر بزرگ یا مادر بزرگ دور (پدری باشد یا مادری) ارث نمی‌برد. و اگر وارث میّت فقط پدر بزرگ پدری به همراه مادر بزرگ پدری باشد، 23 مال سهم پدر بزرگ و 13 آن سهم مادر بزرگ می‌باشد و اگر پدر بزرگ و مادر بزرگ مادری باشند، مال را به طور مساوی بین خودشان قسمت می‌کنند.

[وارث میّت فقط جدّ و جدّه پدری باشد]

مسأله 2751 اگر وارث میّت فقط جدّ و جدّه پدری باشد، مال سه قسمت می‌شود، دو قسمت را جدّ و یک قسمت را جدّه می‌برد و اگر جدّ و جدّه مادری باشد، مال را به طور مساوی بین خودشان قسمت می‌کنند.

(زنجانی): رجوع کنید به ذیل مسأله 2750.

(فاضل): مسأله اگر وارث فقط اجداد میّت باشند:

الف: اگر جدّ و جدّه پدری باشند، سهم جدّ پدری 23 و سهم جده پدری 13 می‌شود.

ب: اگر جدّ و جدّه مادری باشند، مال میّت بین آنها به صورت مساوی تقسیم می‌شود.

ج: اگر جدّ و جدّه پدری یا یکی از آنها، با جدّ و جدّه مادری یا یکی از آنها باشند، 13 اموال متوفّی به جدّ و جدّه مادری می‌رسد و بین آنها به صورت مساوی تقسیم می‌شود و اگر یکی از آن دو باشند، همه 13 به او می‌رسد و 23 اموال متوفّی به جدّ و جدّه پدری می‌رسد که 23 آن به جدّ می‌رسد و 13 بقیه سهم جدّه می‌شود و اگر یکی باشد تمام 23 به او می‌رسد (حتی اگر جدّه باشد).

[مسأله 2752]

مسأله 2752 اگر وارث میت فقط یک جدّ یا جدّه پدری و یک جدّ یا جدّه مادری باشد مال سه قسمت می‌شود (1) دو قسمت را جدّ یا جدّه پدری و یک قسمت را جدّ یا جدّه مادری می‌برد.

ص: 718

(1) (بهجت): بنا بر أظهر.. (فاضل): رجوع کنید به ذیل مسأله 2721 (زنجانی): مسأله اگر وارث میّت فقط یک پدر بزرگ یا مادر بزرگ پدری و یک پدر بزرگ یا مادر بزرگ مادری باشد، 23 مال را پدر بزرگ یا مادر بزرگ پدری و 13 را پدر بزرگ یا مادر بزرگ مادری می‌برد.

[وارث میت جدّ و جدّه پدری و جدّ و جدّه مادری باشد]

مسأله 2753 اگر وارث میت جدّ و جدّه پدری و جدّ و جدّه مادری باشد مال سه قسمت می‌شود. یک قسمت آن را جدّ و جدّه مادری به طور مساوی بین خودشان قسمت می‌کنند و دو قسمت آن را به جدّ و جدّه پدری می‌دهند و جدّ دو برابر جدّه می‌برد.

(فاضل): رجوع کنید به ذیل مسأله 2721 (زنجانی): مسأله اگر وارث میّت پدر بزرگ و مادر بزرگ پدری و پدربزرگ و مادربزرگ مادری باشند، 13 مال را پدر بزرگ و مادر بزرگ مادری به طور مساوی بین خودشان قسمت می‌کنند و 23 مال را به پدر بزرگ و مادر بزرگ پدری می‌دهند و پدر بزرگ پدری دو برابر مادر بزرگ پدری می‌برد؛ بنا بر این سهم پدر بزرگ و مادر بزرگ مادری هر یک 318 (مجموعاً: 618 و سهم پدر بزرگ پدری 818 و سهم مادر بزرگ پدری 418 خواهد بود.

[وارث میت فقط زن و جدّ و جدّه پدری و جدّ و جده مادری او باشد]

مسأله 2754 اگر وارث میت فقط زن و جدّ و جدّه پدری و جدّ و جده مادری او باشد زن ارث خود را (1) به تفصیلی که در مسأله 2771 گفته می‌شود می‌برد و یک قسمت از سه قسمت اصل مال را به جدّ و جدّه مادری می‌دهند که به طور مساوی بین خودشان قسمت می‌کنند و بقیه را به جدّ و جدّه پدری می‌دهند و جدّ دو برابر جدّه می‌برد (2) و اگر وارث میت شوهر و جدّ و جدّه باشد، شوهر نصف مال را می‌برد و جدّ و جدّه به دستوری که در مسائل گذشته گفته شد، ارث خود را می‌برند (3).

(1) (مکارم): اگر وارث فقط زن یا شوهر و جدّ و جدّه پدری و جدّ و جدّه مادری او باشند، زن یا شوهر ارث خود را.. (2) (مکارم): بقیه مسأله ذکر نشده. (3) (تبریزی): و اگر جدّ و جدّه پدری یا مادری یا هر دو با برادر و خواهر جمع شوند، جدّ و جدّه مادری مثل برادر و خواهر مادری حساب می‌شوند و جدّ و جدّه پدری مثل برادر و خواهر پدری حساب می‌شوند، پس در سهم برادرها یا خواهرها مثل برادرها و خواهرها شریک می‌شود.

(زنجانی): مسأله اگر وارث میّت زن یا شوهر و پدر بزرگ یا مادر بزرگ مادری و پدر بزرگ یا مادر بزرگ پدری باشند، به خاطر ارث بردن زن یا شوهر، از سهم پدر بزرگ یا مادر بزرگ مادری چیزی کم نمی‌شود، بلکه از سهم پدر بزرگ یا مادر بزرگ پدری کم می‌شود؛ بنا بر این پدر بزرگ یا مادر بزرگ مادری 13) و شوهر یا زن 12 یا 14 را (به تفصیلی که گفته خواهد شد) می‌برند و آنچه می‌ماند سهم پدر بزرگ یا مادر بزرگ پدری است.

(فاضل): مسأله اگر وارث اجداد و همسر میّت باشند:

الف: اگر وارث جدّ و جدّه پدری و همسر باشند: اگر همسر شوهر باشد سهم او 12 می‌شود و 12 دیگر به ترتیبی که در قسمت الف ِ مسأله قبل بیان شد بین جدّ و جدّه تقسیم می‌شود. و اگر همسر زن باشد سهم او 14 می‌شود و بقیه مال به ترتیبی که در قسمت الف ِ مسأله قبل بیان شد بین جدّ و جدّه تقسیم می‌شود.

ب: اگر وارث همسر و جدّ و جدّه مادری باشند: اگر همسر زن باشد 14 و اگر شوهر باشد 12 می‌برد و بقیه مال به ترتیبی که در مسأله [2751] قسمت ب بیان شد بین جدّ و جدّه مادری به صورت تساوی تقسیم می‌شود.

ج: اگر وارث همسر و جدّ و جدّه پدری و جدّ و جدّه مادری یا یکی از اینها باشند: اگر همسر زن باشد 14 و اگر شوهر باشد 12 سهم او می‌شود و 13 اصل مال هم به جدّ و جدّه مادری می‌رسد و بین آنها بالسویه تقسیم می‌شود و بقیه مال بین جدّ و جدّه پدری همانطور که در قسمت ِ ج مسأله [2751] بیان شد تقسیم می‌شود.

مسائل اختصاصی

(خوئی): مسأله 2763 در اجتماع برادر یا خواهر یا برادرها و خواهرها با جدّ یا جدّه یا اجداد یا جدّات چند صورت است:

اوّل: اینکه هر یک از جدّ یا جدّه و برادر یا خواهر همه از طرف مادر باشند در این صورت مال بین آنها به طور مساوی تقسیم می‌شود، اگر چه از حیث ذکورت و انوثت مختلف باشند.

دوم: اینکه همه آنها از طرف پدر باشند در این صورت مال بین آنها نیز بطور مساوی تقسیم می‌شود در فرضی که همه ذُکور و یا همه اناث باشند و اگر مختلف باشند پس هر یک مذکری دو مقابل مؤنث می‌برد.

سوم: اینکه هر یک از جدّ یا جدّه از طرف پدر باشد و برادر، یا خواهر از طرف پدر و مادر باشد حکم این صورت حکم صورت گذشته است، و دانسته شد که برادر یا خواهر پدری میّت اگر با برادر یا خواهر پدری و مادری جمع شود پدری تنها ارث نمی‌برد.

چهارم: اینکه اجداد یا جدّات بعض از آنها پدری باشد و بعضی مادری چه اینکه همه‌شان ذکور باشند یا اناث یا مختلف و برادرها یا خواهرها نیز چنین باشند در این صورت از برای خویشان مادری از برادرها و خواهرها و اجداد و جدّات یک سوم از ترکه است، و به طور مساوی بین آنها تقسیم می‌شود، اگر چه مختلف باشند از جهت ذکورت و انوثت و از برای خویشان پدری از آنها دو سوم از ترکه است که به هر مذکری دو مقابل مؤنث داده می‌شود و اگر اختلاف بین آنها نباشد و همه ذکور و یا همه اناث باشند به طور مساوی بین آنها تقسیم می‌شود.

پنجم: اینکه جدّ یا جدّه از طرف پدر با برادر یا خواهر از طرف مادر جمع شود در این صورت برادر یا خواهر در فرضی که یکی باشد یک ششم از مال را می‌برد و اگر متعدّد باشند یک سوم را به طور مساوی بینشان تقسیم می‌نمایند و باقیمانده مال جدّ یا جدّه است، و اگر جدّ و جدّه هر دو باشند، جدّ دو مقابل جدّه می‌برد.

ششم: اینکه جدّ یا جدّه از طرف مادر یا برادر از طرف پدر جمع شود در این صورت از برای جدّ یا جدّه یک سوّم است، اگر چه یکی باشد، و دو سوّم آن از برای برادر است اگر چه نیز یکی باشد، و اگر با آن جدّ یا جدّه خواهر از طرف پدر باشد در صورتی که یکی باشد نصف را می‌برد و اگر متعدّد باشد دو سوّم را می‌برند، و در هر صورت از برای جدّ و یا جدّه یک سوّم است، و بنا بر این اگر خواهر یکی شد یک ششم از ترکه زائد از فریضه می‌ماند و احتیاط واجب در آن مصالحه است.

هفتم: اینکه اجداد یا جدّات بعض از آنها پدری و بعض از آنها مادری و با آنها برادر یا خواهر پدری باشد، چه اینکه یکی باشد یا متعدّد در این صورت از برای جدّ یا جدّه مادری یک سوم است و با تعدّد به طور مساوی بین آنها تقسیم می‌شود اگر چه اختلاف داشته باشند از حیث ذکورت و انوثت، و از برای جدّ یا جدّه پدری و برادر یا خواهر پدری دو سوّم باقی از ترکه است، و با اختلاف از حیث ذکورت و انوثت با ت (فاضل) و بدون اختلاف به طور مساوی قسمت می‌شود، و اگر با آن اجداد یا جدّات برادر یا خواهر مادری باشد از برای جدّ یا جدّه مادری، با برادر یا خواهر مادری یک سوم است که به طور مساوی بین آنها تقسیم می‌شود اگر چه از حیث ذکورت و انوثت اختلاف داشته باشند و از برای جدّ و یا جدّه پدری دو سوم است و بینشان در صورت اختلاف با ت (فاضل) و الّا به طور مساوی تقسیم می‌شود.

هشتم: اینکه برادرها یا خواهرها بعض از آنها پدری و بعض از آنها مادری و با آنها جدّ یا جدّه پدری باشد در این صورت از برای برادر یا خواهر مادری یک ششم ترکه است اگر یکی باشد و یک سوّم از آن است اگر متعدّد باشند، و به طور مساوی بین آنها تقسیم می‌شود و از برای برادر یا خواهر پدری با جدّ یا جدّه پدری باقی آن ترکه است و به طور مساوی بین آنها تقسیم می‌شود در صورتی که اختلاف از حیث ذکورت و انوثت نداشته باشند، و در صورت اختلاف به ت (فاضل) بین آنها تقسیم می‌شود، و اگر با آن برادرها یا خواهرها جدّ یا جدّه مادری باشد از برای جدّ یا جدّه مادری با برادر یا خواهر مادری تماماً یک سوم است و به طور مساوی بین آنها تقسیم می‌شود، و از برای برادر یا خواهر پدری دو سوّم است و بین آنها در صورت اختلاف از حیث ذکورت و انوثت با ت (فاضل) و در صورت عدم اختلاف به طور مساوی تقسیم می‌شود.

(سیستانی): مسأله 2712 در اجتماع برادر یا خواهر یا برادرها یا خواهرها با جدّ یا جدّه یا اجداد یا جدّات، چند صورت است:

اول: اینکه هر یک از جدّ یا جدّه و برادر یا خواهر همه از طرف مادر باشند، در این صورت مال بین آنها بطور مساوی تقسیم می‌شود، اگر چه بعضی مذکر و بعضی مؤنث باشند.

دوم: اینکه همه آنها از طرف پدر باشند، در این صورت نیز مال بین آنها بطور مساوی تقسیم می‌شود در فرضی که همه ذکور و یا همه اناث باشند، و اگر مختلف باشند پس هر مذکری دو مقابل مؤنث می‌برد.

سوم: اینکه هر یک از جدّ یا جدّه از طرف پدر باشد و برادر یا خواهر از طرف پدر و مادر باشد، حکم این صورت حکم صورت گذشته است، و دانسته شد که برادر یا خواهر پدری میّت اگر با برادر یا خواهر پدری و مادری جمع شود، پدری تنها ارث نمی‌برد.

چهارم: اینکه اجداد یا جدّات یا هر دو هم از طرف پدر و هم از طرف مادر باشند، و برادرها یا خواهرها یا هر دو نیز چنین باشند، در این صورت برای خویشان مادری از برادرها و خواهرها و اجداد و جدّات یک سوم از ترکه است، و بطور مساوی بین مذکر و مؤنث آنها تقسیم می‌شود، و برای خویشان پدری از آنها دو سوم از ترکه است که به هر مذکری دو مقابل مؤنث داده می‌شود؛ و اگر همه ذکور یا همه اناث باشند، بطور مساوی بین آنها تقسیم می‌شود.

پنجم: اینکه جدّ یا جدّه از طرف پدر باشد و برادر یا خواهر از طرف مادر، در این صورت برادر یا خواهر در فرضی که یکی باشد یک ششم از مال را می‌برد، و اگر متعدد باشند یک سوم را بطور مساوی بین خودشان تقسیم می‌نمایند و باقیمانده مال جدّ یا جدّه است؛ و اگر جدّ و جدّه هر دو باشند، جدّ دو مقابل جدّه می‌برد.

ششم: اینکه جد یا جدّه یا هر دو از طرف مادر و برادر یا برادرها از طرف پدر باشد، در این صورت برای جد یا جدّه یک سوم است؛ و اگر هر دو هستند همان یک سوم را بطور مساوی تقسیم می‌کنند، و دو سوم آن برای برادر یا برادرها است؛ و اگر با آن جدّ یا جدّه خواهر از طرف پدر باشد، در صورتی که یکی باشد نصف را می‌برد، و اگر متعدد باشند دو سوم را می‌برند، و در هر صورت از برای جدّ و یا جدّه یک سوم است؛ و بنا بر این اگر خواهر یکی شد، یک ششم از ترکه زائد است و مردد است که به خواهر داده می‌شود و یا میان او و جدّ یا جدّه تقسیم می‌شود، و احتیاط واجب در آن، مصالحه است.

هفتم: اینکه اجداد یا جدّات یا هر دو، هم پدری باشند و هم مادری و با آنها برادر یا خواهرِ پدری باشد، یکی باشد یا متعدد، در این صورت برای جدّ یا جدّه مادری یک سوم است، و با تعدُّد بطور مساوی بین آنها تقسیم می‌شود، اگر چه بعضی مذکر و بعضی مؤنث باشند؛ و برای جدّ یا جدّه پدری، و برادر یا خواهرِ پدری دو سوم باقی از ترکه است، و مذکر دو برابر مؤنث می‌گیرد. و اگر با آن اجداد یا جدّات، برادر یا خواهرِ مادری باشد، برای جدّ یا جدّه مادری و برادر یا خواهرِ مادری یک سوم است که بطور مساوی بین آنها تقسیم می‌شود، اگر چه بعضی مذکر و بعضی مؤنث باشند؛ و برای جدّ و یا جدّه پدری دو سوم است، و جدّ دو برابر جدّه می‌گیرد.

هشتم: اینکه برادرها یا خواهرها بعضی پدری و بعضی مادری باشند و با آنها جدّ یا جدّه پدری باشد، در این صورت برای برادر یا خواهرِ مادری یک ششم ترکه است اگر یکی باشد، و یک سوم است اگر متعدّد باشند، و بطور مساوی بین آنها تقسیم می‌شود و برای برادر یا خواهرِ پدری و جدّ یا جدّه پدری باقی ِ آن ترکه است، و برای مذکر دو برابر مؤنث است؛ و اگر با آن برادرها یا خواهرها جدّ یا جدّه مادری باشد، برای جدّ یا جدّه مادری و برادر یا خواهرِ مادری تمام یک سوم است و بطور مساوی بین آنها تقسیم می‌شود، و برای برادر یا خواهرِ پدری دو سوم

ص: 722

است که برای مذکر آنها دو برابر مؤنث است.

(زنجانی): مسأله 2765 اگر وارث میّت هم از صنف برادر و خواهر و برادر زادگان و خواهر زادگان باشد و هم از صنف پدر بزرگ و مادر بزرگ، مسأله صورت‌های مختلفی دارد، قبل از ذکر این صورتها و حکم آنها مبنای کلّی این مسأله را متذکّر می‌شویم که پدر بزرگ پدری به منزله یک برادر پدری یا پدر و مادری و مادر بزرگ پدری به منزله یک خواهر پدری یا پدر و مادری است و پدر بزرگ و مادر بزرگ مادری مانند یک برادر یا خواهر مادری است. و اینک صورتهای مختلف مسأله:

اوّل: پدر بزرگ و مادر بزرگ و برادر و خواهر (یا برخی از آنها) همه از طرف مادر باشند، در این صورت مال بین آنها به طور مساوی تقسیم می‌شود و جنس مذکّر یا مؤنّث بودن وارثان نقشی در حکم این صورت ندارد.

دوم: مانند صورت پیشین، ولی همه ورثه از طرف پدر باشند، در این صورت اگر همه مذکّر یا همه مؤنّث باشند، مال به طور مساوی بین آنها قسمت می‌شود و اگر برخی مذکّر و برخی مؤنّث، هر مذکّر دو برابر مؤنّث می‌برد.

سوم: مادر بزرگ یا پدر بزرگ از طرف پدر باشد و برادر یا خواهر از طرف پدر و مادر. حکم این صورت همانند حکم صورت دوم است، و اگر علاوه بر برادر یا خواهر پدر و مادری، برادر یا خواهر پدری هم باشد، برادر یا خواهر پدری ارث نمی‌برد.

چهارم: پدر بزرگ‌ها یا مادر بزرگ‌ها برخی پدری باشند و برخی مادری (چه همه مذکّر باشند یا همه مؤنّث یا برخی مذکّر یا برخی مؤنّث) و برادرها یا خواهرها برخی مادری باشند و برخی پدری و مادری یا پدری، در این صورت سهم کلیه خویشاوندان تنها مادری از برادرها و خواهرها و پدر بزرگ‌ها و مادر بزرگ‌ها 13 از مال است که به طور مساوی بین آنها تقسیم می‌شود و به مذکّر یا مؤنّث بودن آنها توجّهی نمی‌شود و سهم خویشاوندان پدری و مادری یا پدری 23 مال است که اگر همه مذکّر یا همه مؤنّث باشند به طور مساوی تقسیم می‌شود و اگر برخی مذکّر و برخی مؤنّث، 23 مال را به گونه‌ای تقسیم می‌کنند که به هر مذکّر دو برابر مؤنّث برسد.

پنجم: پدر بزرگ یا مادر بزرگ از طرف پدر باشد و برادر یا خواهر تنها از طرف مادر، در این صورت برادر یا خواهر اگر یکی باشد 16 مال و اگر متعدّد باشند 13 مال را برده، به طور مساوی بین خود تقسیم می‌کنند و باقی مانده سهم پدر بزرگ و مادر بزرگ است که اگر پدر بزرگ و مادر بزرگ هر دو باشند، پدر بزرگ دو برابر مادر بزرگ می‌برد.

ششم: اگر پدر بزرگ یا مادر بزرگ از طرف مادر باشد و برادر یا برادر و خواهر از طرف پدر یا پدر و مادر باشد، در این صورت پدر بزرگ یا مادر بزرگ 13 می‌برد اگر چه یکی باشد و چنانچه متعدّد باشند 13 را به طور مساوی بین خود تقسیم می‌کنند و 23 سهم برادر یا برادر و خواهر است؛ پس اگر تنها یک برادر بود 23 را به او می‌دهند و اگر چند برادر بودند آن را به طور مساوی تقسیم می‌کنند و اگر برادر و خواهر بودند، طوری تقسیم می‌کنند که سهم یک برادر دو برابر سهم یک خواهر باشد. و اگر همراه با پدر بزرگ یا مادر بزرگ مادری، خواهر پدری یا پدر و مادری باشد، چنین خواهری در صورتی که یکی باشد 12 و در صورت متعدّد بودن 23 را می‌برد و در هر صورت سهم پدر بزرگ یا مادر بزرگ مادری 13 است؛ بنا بر این اگر خواهران متعدّد باشند، چیزی از ترکه باقی نمی‌ماند و اگر یک خواهر باشد 16 از ترکه باقی می‌ماند که مردّد است که تمام آن به خواهر داده شود یا بین خواهر و پدر بزرگ یا مادر بزرگ به نسبت سهام آنان تقسیم گردد، در نتیجه سهم قطعی خواهر 1830 و سهم قطعی پدر بزرگ یا مادر بزرگ 1030 است و صاحب 230 باقی مانده مردّد است که احتیاط، در مصالحه در این مقدار است؛ در نتیجه اگر این مقدار را به عنوان مصالحه به طور مساوی بین خودشان قسمت کنند، سهم خواهر 1930 و سهم پدر بزرگ یا مادر بزرگ 1130 خواهد بود و اگر در میان ورثه نابالغ یا دیوانه باشد، احتیاط مستحب ّ آن است که بجای مصالحه، افراد بالغ عاقل، مقدار مردّد را به نابالغ یا دیوانه ببخشند.

هفتم: پدر بزرگ‌ها یا مادر بزرگ‌ها برخی پدری و برخی مادری باشند و همراه آنها برادر یا خواهر پدری یا پدر و مادری باشد، چه یکی باشد یا بیشتر؛ در این صورت سهم پدر بزرگ یا مادر بزرگ مادری (13 است که در صورتی که متعدّد باشند به طور مساوی بین خود قسمت می‌کنند و به مذکّر و مؤنّث بودن ایشان توجّهی نمی‌شود و 23 باقی مانده را به خویشاوندان پدری می‌دهند که اگر همه مذکّر یا همه مؤنّث باشند به طور مساوی و اگر برخی مذکّر و برخی مؤنّث باشند، به گونه‌ای تقسیم می‌کنند که هر مذکّری دو برابر مؤنّث ببرد. و اگر همراه آن پدر بزرگ‌ها یا مادر بزرگ‌ها، برادر یا خواهر مادری باشد، 13 ترکه سهم خویشاوندان مادری (یعنی پدر بزرگ یا مادر بزرگ مادری و برادر یا خواهر مادری) است که به طور مساوی بین آنان تقسیم می‌شود و به مذکّر و مؤنّث بودنشان توجّهی نمی‌شود و پدر بزرگ یا مادر بزرگ پدری 23 باقی مانده را می‌برد که در صورت متعدّد بودن، اگر همه مذکّر یا همه مؤنّث باشند آن را به طور مساوی و اگر برخی مذکّر و برخی مؤنّث باشند، به گونه‌ای تقسیم می‌کنند که هر مذکّر دو برابر مؤنّث ببرد.

هشتم: برادرها یا خواهرها برخی پدری یا پدر و مادری و برخی مادری باشند و پدر بزرگ یا مادر بزرگ پدری باشد؛ در این صورت اگر برادر یا خواهر مادری یکی باشد 16 و اگر بیشتر از یکی باشد 13 ترکه را می‌برند که به طور مساوی بین آنها تقسیم می‌شود و بقیّه ترکه به برادر یا خواهر پدری یا پدر و مادری و پدر بزرگ یا مادر بزرگ پدری می‌رسد که اگر همه مذکّر یا همه مؤنّث باشند به طور مساوی و اگر برخی مذکّر و برخی مؤنّث، به گونه‌ای تقسیم می‌کنند که هر مذکّر دو برابر مؤنّث ببرد. و اگر همراه آن برادرها یا خواهرها، پدر بزرگ یا مادر بزرگ مادری باشد، سهم خویشاوندان مادری (پدر بزرگ یا مادر بزرگ مادری و برادر یا خواهر مادری) بر روی هم 13 است که به طور مساوی بین آنان تقسیم می‌شود و برادر یا خواهر پدری یا پدر و مادری 23 باقی مانده را می‌برد که اگر همه مذکّر یا همه مؤنّث باشند، به طور مساوی و اگر برخی مذکّر و برخی مؤنّث باشند، به گونه‌ای تقسیم می‌کنند که هر مذکّر دو برابر مؤنّث ببرد. لازم به ذکر است که به طور کلّی در صورت وجود برادر یا خواهر پدر و مادری، برادر یا خواهر پدری ارث نمی‌برد.

(خوئی): مسأله 2764 (زنجانی): مسأله 2766 (سیستانی): مسأله 2713 در صورتی که میت برادر یا خواهر دارد برادرزاده یا خواهرزاده او ارث نمی‌برد. ولی این حکم در جایی که ارث برادرزاده یا خواهرزاده با برادر یا خواهر مزاحمت نکند جاری نیست، مثلًا اگر میت برادر پدری و جدّ مادری داشته باشد برادر پدری دو ثلث و جدّ مادری یک ثلث ارث می‌برد، و در این صورت اگر میت پسر برادر مادری نیز داشته باشد پسر برادر با جدّ مادری در ثلث شریک می‌باشد. ((زنجانی): چون ارث پسر برادر مادری به ارث برادر پدری ارتباطی ندارد).

(مکارم): مسأله 2378 اگر وارث، جدّ یا جدّه مادری (یا هر دو) با برادران مادری باشد، جدّ در حکم یک برادر و جدّه در حکم یک خواهر است و مال را در میان خود به طور مساوی تقسیم می‌کنند و اگر وارث، جدّ و جدّه پدری (یا پدر و مادری) با برادران پدری (یا پدری و مادری) باشند جدّ، حکم یک برادر و جدّه، حکم یک خواهر را دارد و ارث را در میان خود چنان تقسیم می‌کنند که سهم هر مرد دو برابر سهم زن شود.

(فاضل): مسأله 2907 اگر وارث میّت هم جدّ و جدّه بودند و هم خواهر و برادر؛ جدّ در حکم برادر و جدّه در حکم خواهر قرار گرفته و مثل آنها ارث می‌برند مثلًا اگر وارث میّت در طبقه دوم عبارت از جدّ پدری و سه برادر پدری و مادری باشند، مال میّت به چهار قسمت تقسیم شده و هر یک، یک سهم می‌برند.

(فاضل): مسأله 2908 اگر علاوه بر اجداد و برادر، همسر میّت هم باشد همسر سهم خود را می‌برد یعنی اگر زن باشد 14 و اگر شوهر باشد 12 و بقیه بین اجداد و خواهر و برادر میّت طبق احکام سابق تقسیم می‌شود.

(فاضل): مسأله 2909 اگر جدّ و جدّه یا یکی از آنها زنده باشند ولی تمام برادر و خواهرهای او مرده باشند فرض می‌کنیم که خواهر و برادرهای او زنده هستند و در کنار جدّ و جدّه سهم الارث آن‌ها تعیین می‌شود سپس سهم ارث جدّ و جدّه به خود آنها پرداخت و سهم الارث برادر و خواهر بین فرزندان آنها طبق مسأله [2740] تقسیم می‌شود.

ارث دسته سوم

[ عمو و عمه و دایی و خاله و اولاد آنان]

مسأله 2755 دسته سوم عمو و عمه و دایی و خاله و اولاد آنان است به تفصیلی که گفته شد، که اگر از طبقه اول و دوم کسی نباشد، این‌ها ارث می‌برند.

(زنجانی): مسأله طبقه سوم که همگی یک صنف هستند عمو و عمّه و دایی و خاله (مستقیم یا غیر مستقیم) و فرزندان (مستقیم یا غیر مستقیم) ایشان است که اگر از طبقه اوّل و دوم کسی نباشد اینها ارث می‌برند.

(فاضل): مسأله طبقه سوم عبارتند از عمو و عمّه و دایی و خاله و فرزندان آنها که اگر از طبقه اوّل و دوم کسی نباشد اینها از میّت بنا بر احکام آینده ارث می‌برند.

عمو و عمّه یعنی برادر و خواهر پدر متوفّی اگر پدر و مادر آنها با پدر و مادر متوفّی یکی باشند آنان را عمو و عمه پدر و مادری گویند و اگر فقط پدر آنها با پدرِ پدرِ متوفی یکی باشد و مادرشان فرق کند آنان را عمو و عمّه پدری گویند و اگر تنها مادر آنان با مادرِ پدرِ متوفّی یکی باشد آنان را عمو و عمه مادری گویند.

دایی و خاله یعنی برادر و خواهر مادر متوفّی به ترتیب مسأله قبل به دایی و خاله پدر و مادری و دایی و خاله پدری و دایی و خاله مادری تقسیم می‌شوند.

اگر وارث فقط یک نفر از طبقه سوم باشد تمام مال میّت به او می‌رسد، مثلًا اگر یک عمو یا یک دایی داشته باشد تمام مال به عمو یا دایی می‌رسد و فرقی نمی‌کند پدری باشد یا مادری یا پدر و مادری.

[وارث میت فقط یک عمو یا یک عمه است]

مسأله 2756 اگر وارث میت فقط یک عمو یا یک عمه است، چه پدر و مادری باشد، یعنی با پدر میت (1) از یک پدر و مادر باشد، یا پدری باشد یا مادری، همه مال به او می‌رسد و اگر چند عمو یا چند عمه باشند و همه پدر و مادری، یا همه پدری باشند (2) مال به طور مساوی بین آنان قسمت می‌شود (3) و اگر عمو و عمه هر دو باشند (4) و همه پدر و مادری یا همه پدری باشند عمو دو برابر عمه می‌برد (5) مثلًا اگر وارث میت دو عمو و یک عمه باشد، مال را پنج قسمت می‌کنند یک قسمت را به عمه می‌دهند و چهار قسمت را عموها به طور مساوی بین خودشان قسمت می‌کنند (6) .

(1) (خوئی)، (تبریزی): یعنی با میت.. (2) (گلپایگانی)، (سیستانی)، (بهجت)، (صافی)، (زنجانی): همه پدر و مادری یا همه پدری یا همه مادری باشند.. (3) (زنجانی): و اگر برخی پدری و برخی مادری و برخی پدر و مادری باشند، با وجود عمو یا عمّه پدر و مادری، عمو و عمّه پدری ارث نمی‌برند و سهم عمو یا عمّه مادری اگر یکی باشد 16 و اگر متعدّد باشد 13 است که به طور مساوی تقسیم می‌کنند و بقیه را نیز به طور مساوی بین عموها یا عمّه‌ها تقسیم می‌کنند. (4) (سیستانی): عمو دو برابر عمه می‌برد. [پایان مسأله] (5) (مکارم): بقیه مسأله ذکر نشده.

(خوئی)، (تبریزی): مشهور این است که عمو دو برابر عمّه می‌برد.. (6) (خوئی)، (تبریزی): ولی بعید نیست که قسمت بین عمو و عمّه نیز به طور مساوی باشد.

(فاضل): مسأله اگر وارث میّت تنها چند عمو و عمه پدر و مادری یا پدری باشند مال بین آنها بطوری تقسیم می‌شود که عمو دو برابر عمّه ارث ببرد.

[مسأله 2757]

مسأله 2757 اگر وارث میت فقط چند عموی مادری یا چند عمه مادری (1) باشد مال به طور مساوی بین آنان قسمت می‌شود (2) ولی اگر فقط چند عمو و عمه مادری داشته باشد (3) بنا بر احتیاط واجب باید با هم صلح کنند.

این مسأله در رساله آیت اللّه (سیستانی) نیست (1) (خوئی)، (تبریزی): یا عمو و عمّه مادری باشند، ظاهر آن است که مال به طور مساوی بین آنان قسمت می‌شود. (2) (بهجت): و همچنین است اگر فقط چند عمو و عمّه مادری داشته باشد ولی در صورت اخیر، بنا بر احتیاط باید با هم صلح کنند.

(نوری): چون مسأله از لحاظ اینکه آیا باید بطور مساوی میان خود قسمت کنند یا اینکه عمو دو برابر عمه می‌برد؛ مورد تردید است..

(گلپایگانی)، (صافی): مسأله اگر وارث میّت فقط عمو و عمّه مادری باشند، مال به طور مساوی بین آنان قسمت می‌شود ((صافی): ولی احتیاط این است که در ما زاد بر ثلث، عمه رضایت عمو را جلب کند).

(زنجانی): مسأله اگر وارث میّت یک یا چند عمو و یک یا چند عمّه باشند، چنانچه همه مادری باشند مال به طور مساوی بین آنها تقسیم می‌شود و اگر همه پدر و مادری یا همه پدری باشند، عمو دو برابر عمّه می‌برد، مثلًا اگر وارث میّت دو عمو و یک عمّه باشند که همگی پدر و مادری یا پدری هستند، 15 مال به عمّه و به هر یک از دو عمو، 25 می‌رسد و احتیاط مستحب ّ آن است که در تقسیم مصالحه کنند، شیوه طبیعی مصالحه این است که مقدار مردّد بین دو نفر را به طور مساوی بین خود تقسیم کنند، بنا بر این سهم نهایی هر شخص پس از مصالحه، میانگین حد اقل و حد اکثر سهم وی خواهد بود. در توضیح مصالحه می گوییم که چون برخی از علماء، سهم عمو و عمّه را مساوی می‌دانند، در نتیجه سهم هر یک از عمو و عمّه را در مثال بالا 1030 می‌دانند، بنا بر این سهم قطعی عموها 1030 طبق نظر صحیح: 1230 و سهم قطعی عمّه 630 طبق نظر برخی از علماء: 1030 می‌باشد و اگر مقدار مردّد را به طور مساوی مصالحه کنند، سهم نهایی هر عمو 1130 و سهم عمّه 830 خواهد بود. و اگر در میان وارثان نابالغ یا دیوانه باشد، احتیاط مستحب ّ آن است که وارثان بالغ عادل، به جای مصالحه مقدار مردّد را به وارث نابالغ یا دیوانه ببخشند. و همین طور در مسائل آینده.

(فاضل): مسأله اگر وارث متوفّی فقط چند عمّه یا چند عمو باشند، اموال متوفّی بین آنها بالسویه تقسیم می‌شود و در این فرض فرقی نمی‌کند که همه پدری باشند یا مادری یا پدر و مادری.

اگر وارث متوفّی تنها چند عمو و عمّه مادری باشند چون دقیقاً معلوم نیست که سهم آنان به چه صورتی باشد باید بنا بر احتیاط واجب با همدیگر مصالحه نمایند.

مسأله اختصاصی

(فاضل): مسأله 2919 اگر وارث همسر و چند عمو و عمّه باشند، همسر اگر شوهر باشد 12 و اگر زن باشد 14 ارث می‌برد و بقیه مال به ترتیبی که در مسائل قبل گفته شد بین عمو و عمّه تقسیم می‌شود.

[وارث میت عمو و عمه باشد و بعضی پدری و بعضی مادری]

مسأله 2758 اگر وارث میت عمو و عمه باشد و بعضی پدری و بعضی مادری و بعضی پدر و مادری باشند، عمو و عمه پدری ارث نمی‌برند، پس اگر (1) میت یک عمو یا یک عمه مادری دارد، مال را شش قسمت می‌کنند؛ یک قسمت را به عمو یا عمه مادری و بقیه را به عمو و عمه پدر و مادری می‌دهند (2) و عموی پدر و مادری دو برابر عمه پدر و مادری می‌برد و اگر هم عمو و هم عمه مادری دارد (3) مال را سه قسمت می‌کنند؛ دو قسمت را به عمو و عمه پدر و مادری می‌دهند و عمو دو برابر عمه می‌برد و یک قسمت را به عمو و عمه مادری می‌دهند و احتیاط واجب آن است که در تقسیم با یکدیگر صلح کنند (4).

(1) (تبریزی): و اگر.. (خوئی): و مشهور این است که اگر.. (2) (خوئی)، (تبریزی)، (سیستانی): و در فرض ِ نبودن آنها به عمو و عمه پدری می‌دهند، و اگر هم عمو و هم عمه مادری دارد مال را سه قسمت می‌کنند دو قسمت را به عمو و عمه پدر و مادری و در فرض نبودن آنها به عمو و عمه پدری و یک قسمت را به عمو و عمه مادری می‌دهند ((خوئی): ولی بعید نیست که در هر دو صورت عمو و عمه مادری مثل عمو و عمه‌های دیگر باشند و مال بین همه آنها بطور مساوی تقسیم شود).

(سیستانی): و عمو در هر حال دو برابر عمه می‌برد.

(نوری): و در اینجا نیز در اینکه یک سوم مال به عمو، یا عمه مادری می‌رسد یا یک ششم آن، مسأله مورد تردید است، احتیاط واجب آن است عمو و عمه پدر و مادری (در فقدان آنها عمو و عمه پدری) با عمو یا عمه مادری صلح کنند.. (3) (مکارم): اگر میّت عمو و عمّه مادری متعدّد دارد (دو عمو یا دو عمه یا یک عمو و یک عمه مادری).. (4) (گلپایگانی)، (صافی)، (بهجت): یک قسمت را به عمو و عمّه مادری می‌دهند که بطور مساوی بین خودشان قسمت می‌کنند ((گلپایگانی)، (صافی): و احتیاط آن است که در تقسیم با یکدیگر صلح کنند).

(زنجانی): مسأله اگر وارث میّت یک یا چند عمو و یک یا چند عمّه باشند و بعضی از آنها پدر و مادری و بعضی پدری و بعضی مادری باشند، با بودن عمو یا عمّه پدر و مادری، عمو و عمّه پدری ارث نمی‌برند، پس اگر میّت علاوه بر عمو و عمّه پدر و مادری، تنها یک عمو یا یک عمّه مادری دارد، 16 را به عمو یا عمّه مادری و بقیه را به عمو و عمّه پدر و مادری می‌دهند و عمو دو برابر عمّه می‌برد، و اگر میّت علاوه بر عمو یا عمّه پدر و مادری، عمو و عمّه پدری متعدّد دارد (همه عمو یا همه عمّه یا مختلف باشند) 13 را به عمو و عمّه مادری می‌دهند که به طور مساوی بین خودشان قسمت می‌کنند و بقیه را به عمو و عمّه پدر و مادری می‌دهند و عمو دو برابر عمّه می‌برد، و احتیاط مستحب ّ آن است که در تقسیم با یکدیگر مصالحه کنند.

در توضیح مصالحه می گوییم که برخی از علماء معتقدند که عمو و عمّه مادری و عمو و عمّه پدر و مادری همه به طور مساوی ارث می‌برند، بنا بر این اگر میّت مثلًا یک عموی مادری و یک عموی پدر و مادری و دو عمّه پدر و مادری داشته باشد، بر طبق نظر صحیح، سهم عموی مادری 848 و سهم عموی پدری و مادری 2048 و سهم هر یک از دو عمّه پدر و مادری 1048 (مجموعاً 2048 می‌باشد، ولی طبق نظر برخی از علماء سهم هر یک از این چهار نفر 1248 است، بنا بر این سهم قطعی عموی مادری 848 (طبق نظر برخی از علماء: 1248 و سهم قطعی عموی پدر و مادری 1248 (طبق نظر صحیح: 2048، و سهم قطعی هر یک از دو عمّه پدر و مادری 1048 (طبق نظر برخی از علماء: 1248 است و اگر مقدار مردّد را در هر مورد به طور مساوی مصالحه کنند، سهم نهایی عموی مادری 1048) و سهم عموی پدر و مادری 1648 و سهم هر عمّه پدر و مادری 1148 (مجموعاً: 2248 خواهد بود.

(فاضل): مسأله اگر میّت چند عمو و چند عمّه پدر و مادری و مادری داشته باشد:

الف: با وجود عمو و عمّه پدری و مادری، عمو و عمّه پدری ارث نمی‌برند.

ب: با وجود عمو و عمّه پدر و مادری و عمو و عمّه مادری مال به تفصیل زیر تقسیم می‌شود: (1) اگر متوفّی فقط یک عمو و یا عمّه مادری داشته باشد 16 مال به او می‌رسد و بقیه مال بین عمو و عمه پدر و مادری همانطور که در مسأله [2756] بیان شد تقسیم می‌شود. (2) اگر متوفّی چند عمو و عمّه یا چند عمه مادری داشته باشد 13 مال میّت به آنان می‌رسد که بالسویه بین آنان تقسیم می‌شود (طبق مسأله [2757] و بقیه مال بین عمو و عمّه پدر و مادری به ترتیبی که در مسأله [2756] بیان شد تقسیم می‌شود. (3) در این مسأله فرقی نمی‌کند که عمو و عمّه و عمّه پدر و مادری یک نفر باشند یا چند نفر یعنی اگر یک نفر باشد 56 مال در فرض یک و 23 مال در فرض دو به او می‌رسد و اگر چند نفر باشند طبق آنچه در مسأله [2756] و [2757] بیان شد این مقدار بین آنان تقسیم می‌شود.

مسأله اختصاصی

(فاضل): مسأله 2921 اگر وارث میّت همسر و چند عمو و عمّه باشند، همسر اگر شوهر باشد 12 و اگر زن باشد 14 ارث می‌برد و عمو و عمّه مادری اگر یکی باشد 16 و اگر چند نفر باشند 13 بقیه مال را ارث می‌برند و 23 بقیه مال به عمو و عمّه پدر و مادری طبق مسأله قبل تقسیم می‌شود.

[وارث میت فقط یک دایی یا یک خاله باشد]

مسأله 2759 اگر وارث میت فقط یک دایی یا یک خاله باشد، همه مال به او می‌رسد و اگر هم دایی و هم خاله باشد و همه پدر و مادری (1) یا پدری، یا مادری باشند (2) مال به طور مساوی بین آنان قسمت می‌شود (3) و احتیاط (4) آن است که در تقسیم با یکدیگر صلح کنند (5).

(1) (سیستانی): یعنی با مادر میت از یک پدر و مادر باشند.. (2) (سیستانی): بعید نیست که دایی دو برابر خاله ارث ببرد ولی احتمال تساوی هم می‌رود، پس به احتیاط واجب در مقدار زائد مصالحه کنند. (3) (خوئی)، (تبریزی): بقیه مسأله ذکر نشده. (4) (نوری): احتیاط واجب..

(5) (بهجت): احتیاط در افرادی که فقط از طرف مادر ارث می‌برند این است که در تقسیم بین خود صلح نمایند. (مکارم): احتیاط مستحب آن است که با یکدیگر مصالحه کنند.

(فاضل): مسأله اگر فقط یک دایی یا خاله وارث باشد تمام مال میّت به او می‌رسد.

اگر چند دایی یا خاله وارث باشند تمام مال بین آنان بالسویه تقسیم می‌شود (به شرطی که تمام آنان پدری یا مادری یا پدر و مادری باشند).

(زنجانی): مسأله اگر وارث میّت فقط یک دایی یا یک خاله باشد، همه مال به او می‌رسد و اگر چند دایی یا چند خاله باشند و همه پدر و مادری (یعنی با مادر میّت از یک پدر و مادر باشند) یا همه پدری یا همه مادری باشند، مال به طور مساوی بین آنان تقسیم می‌شود، و چنانچه دایی‌ها و خاله‌های متعدّد برخی مادری و برخی پدری و برخی پدر و مادری باشند، دایی یا خاله پدری ارث نمی‌برد و دایی یا خاله مادری اگر یکی باشد 16 می‌برد، و اگر بیش از یکی باشد، 13 مال را به طور مساوی بین خود تقسیم می‌کنند و بقیه مال را دایی یا خاله پدر و مادری می‌برد که اگر متعدّد باشند آنها هم سهم خود را به طور مساوی تقسیم می‌کنند.

مسائل اختصاصی

(زنجانی): مسأله 2772 اگر وارث میّت یک یا چند دایی و یک یا چند خاله باشند، چنانچه همه مادری باشند مال بین همه آنها به طور مساوی تقسیم می‌شود و اگر همه پدر و مادری یا همه پدری باشند، دایی دو برابر خاله می‌برد و چون برخی از فقهاء در اینجا نیز سهم دایی و خاله پدر و مادری یا پدری را مساوی می‌دانند، احتیاط مستحب ّ آن است که در اینجا نیز مصالحه شود. در توضیح مصالحه می گوییم که اگر مثلًا دو دایی پدر و مادری و یک خاله پدر و مادری باشند طبق نظر صحیح هر یک از دو دایی 1230 و خاله 630 می‌برد و طبق نظر برخی از علماء هر یک از آنها 1030 می‌برند، در نتیجه سهم قطعی دایی‌ها 1030 و سهم قطعی خاله 630 است و اگر مقدار مردّد را به طور مساوی مصالحه کنند، سهم دایی‌ها 1130 و سهم خاله 830 خواهد بود.

(فاضل): مسأله 2924 اگر چند دایی و خاله وارث باشند مال میّت بین آنان بالسویه تقسیم می‌شود (به شرطی که تمام آنان پدری یا مادری یا پدر و مادری باشند).

(فاضل): مسأله 2925 اگر همسر میّت با چند دایی و خاله وارث باشند: همسر اگر شوهر باشد 12 و اگر زن باشد 14 مال به او می‌رسد و بقیه مال طبق مسائل گذشته بین دایی و خاله تقسیم می‌شود.

[فقط یک دایی، یا یک خاله مادری و دایی و خاله پدر و مادری]

مسأله 2760 اگر وارث میت فقط یک دایی، یا یک خاله مادری و دایی و خاله پدر و مادری و دایی و خاله پدری باشد، دایی و خاله پدری ارث نمی‌برند و مال را شش قسمت می‌کنند، یک قسمت را به دایی یا خاله مادری و بقیه را به دایی و خاله پدر و مادری می‌دهند که به طور مساوی بین خودشان قسمت کنند (1).

(1) (گلپایگانی)، (صافی): احتیاط آن است که در تقسیم با یکدیگر مصالحه کنند.

(نوری): و احتیاط واجب آن است که دادن یک ششم به دایی و خاله مادری و همچنین تقسیم بطور مساوی میان دایی و خاله پدر و مادری با تصالح انجام بگیرد.

(خوئی): مسأله اگر وارث میّت فقط یک یا چند دایی و خاله مادری و دایی و خاله پدر و مادری و دایی و خاله پدری باشد، دایی و خاله پدری ارث نمی‌برد و بعید نیست بقیه در تقسیم با همدیگر مساوی باشند.

(تبریزی): اگر وارث میت فقط یک یا چند دایی یا یک یا چند خاله مادری..

(سیستانی): ارث نبردن دایی و خاله پدری محل اشکال است و به هر حال دایی یا خاله مادری اگر یک نفر باشد یک ششم و اگر متعدد باشند یک سوم مال را می‌برند، و ما بقی به دایی و خاله پدری یا پدر و مادری داده می‌شود؛ و در هر حال محتمل است که دایی دو برابر خاله ارث ببرد ولی به احتیاط واجب باید مصالحه کنند.

(زنجانی): مسأله اگر وارث میّت فقط یک دایی یا یک خاله مادری و یک یا چند دایی و یک یا چند خاله پدر و مادری و دایی و خاله پدری می‌باشند، با وجود دایی یا خاله پدر و مادری دایی و خاله پدری ارث نمی‌برند و دایی یا خاله مادری 16 مال را می‌برد و 56 باقی مانده را دایی و خاله پدر و مادری به گونه‌ای تقسیم می‌کنند که دایی دو برابر خاله ببرد، و احتیاط مستحب ّ آن است که در تقسیم مصالحه کنند.

در توضیح مصالحه می گوییم که اگر مثلًا یک دایی مادری و یک دایی پدر و مادری و یک خاله پدر و مادری باشند، 16 مال سهم دایی مادری است، و 56 باقی مانده سهم دایی و خاله پدر و مادری است که طبق نظر صحیح، دایی دو برابر خاله می‌برد در نتیجه سهم دایی پدر و مادری طبق نظر صحیح 4072 و سهم خاله 2072 می‌باشد و طبق نظر برخی از علماء هر دو 3072 می‌برند، در نتیجه سهم قطعی دایی پدر و مادری 3072 و سهم قطعی خاله 2072 می‌باشد و اگر مقدار مردّد را با مصالحه به طور مساوی تقسیم کنند، سهم دایی 3572 و سهم خاله 2572 خواهد گردید، سهم دایی مادری هم به هر حال 1272 است.

(فاضل): مسأله اگر وارث میّت چند دایی و خاله پدر و مادری و پدری و مادری باشند، همانطور که در مسائل سابق بیان شد با وجود دایی یا خاله پدر و مادری دایی و خاله پدری ارث نمی‌برند بنا بر این مال میّت به صورت زیر بین دایی و خاله مادری و پدر و مادری تقسیم می‌شود:

1 – اگر فقط یک دایی یا خاله مادری باشد 16) مال متوفّی به او می‌رسد و بقیه مال بین دایی و خاله پدر و مادری بالسویه تقسیم می‌شود.

2 – اگر چنددایی و خاله مادری یا چند دایی یا خاله مادری داشته باشد 13) مال میّت به آنان می‌رسد که بین آنها بالسویه تقسیم می‌شود و بقیه مال نیز بین ورثه پدر و مادری بالسویه تقسیم می‌شود.

[دایی و خاله پدری و مادری]

مسأله 2761 اگر وارث میت فقط دایی و خاله پدری و دایی و خاله مادری و دایی و خاله پدر و مادری باشد، دایی و خاله پدری ارث نمی‌برند (1) و باید مال را سه قسمت کنند، یک قسمت آن را دایی و خاله مادری به طور مساوی بین خودشان قسمت نمایند (2) و بقیه را به دایی و خاله پدر و مادری بدهند که به طور مساوی بین خودشان قسمت کنند (3) .

این مسأله، در رساله آیات عظام: (خوئی) و (سیستانی) نیست

(1) (تبریزی): و بعید نیست که بقیه در تقسیم آن با هم مساوی باشند. (2) (بهجت): و احتیاط در مصالحه است.. (3) (گلپایگانی)، (صافی): احتیاط آن است که در تقسیم آن با یکدیگر مصالحه کنند. ((صافی): و مراعات این احتیاط در صورت اولی نیز خوب است).

(نوری): و در اینجا نیز تقسیم میان دائی و خاله پدر و مادری که بطور مساوی انجام می‌گیرد باید با احتیاط به تصالح انجام گیرد.

(فاضل): مسأله اگر وارث میّت عبارت باشند از دایی و خاله پدری و دایی و خاله مادری، چون دایی و خاله پدر و مادری وجود ندارند، دایی و خاله پدری ارث می‌برند و در تقسیم ارث، احکام دایی و خاله پدر و مادری را خواهند داشت و در کنار دایی و خاله مادری، طبق مسأله قبل ارث می‌برند.

(زنجانی): مسأله اگر وارثان میّت دایی و خاله مادری متعدّد (همه دایی باشند یا همه خاله یا برخی دایی و برخی خاله) و یک یا چند دایی پدر و مادری و یک یا چند خاله پدر و مادری و دایی و خاله پدری باشند، دایی و خاله پدری ارث نمی‌برند و دایی و خاله مادری 13 مال را به طور مساوی بین خود تقسیم می‌کنند و بقیه را دایی و خاله پدر و مادری بین خود به گونه‌ای تقسیم می‌کنند که دایی دو برابر خاله ببرد. در این مسأله هم چون برخی علماء معتقدند که دایی و خاله پدر و مادری به طور مساوی ارث می‌برند، احتیاط مستحب ّ آن است که در مقدار مردّد بین دو نظریه مصالحه کنند، چنانچه در مسائل پیشین شیوه آن توضیح داده شد.

مسأله اختصاصی

(فاضل): مسأله 2928 اگر وارث میّت علاوه بر دایی و خاله همسر میّت هم باشد، همسر اگر شوهر باشد 12 و اگر زن باشد 14 مال را ارث می‌برد و دایی و خاله مادری هم اگر یکی باشند 16 و اگر چند نفر باشند 13 از بقیه مال را ارث می‌برند و 23 بقیه مال بین دایی و خاله پدر و مادری یا پدری طبق مسأله قبل [2761] تقسیم می‌شود.

[یک دایی یا یک خاله و یک عمو یا یک عمه]

مسأله 2762 اگر وارث میت یک دایی یا یک خاله و یک عمو یا یک عمه باشد مال را سه قسمت می‌کنند، یک قسمت را دایی یا خاله و بقیه را عمو یا عمه می‌برد.

(خوئی)، (سیستانی)، (تبریزی): مسأله اگر وارث میت یک یا چند دایی یا یک یا چند خاله یا دایی و خاله و یک یا چند عمو یا یک یا چند ((خوئی)، (سیستانی): عمّه یا) عمو و عمه باشد، مال را سه قسمت می‌کنند؛ یک قسمت را دایی یا خاله یا هر دو، بقیه را عمو یا عمه یا هر دو می‌برند ((سیستانی): و کیفیت تقسیم بین هر گروه گذشت).

(زنجانی): مسأله اگر وارث میّت یک یا چند دایی یا خاله (همه دایی یا همه خاله یا برخی دایی و برخی خاله) به همراه یک یا چند عمو و عمّه باشند سهم دایی‌ها یا خاله‌ها 13 و بقیه سهم عموها یا عمّه‌ها می‌باشد، شیوه تقسیم مال بین هر گروه در مسائل آینده توضیح داده می‌شود.

(فاضل): مسأله اگر وارث میّت عبارت از عمو و عمّه یا یکی از آنان و دایی و خاله یا یکی از آنان باشد، عمو و عمه که از جانب پدر منتسب به میّت هستند سهم الارث پدر یعنی 23 اصل مال را ارث می‌برند که طبق مسائل [2756 تا 2758] بین آنان تقسیم می‌شود و دایی و خاله که از جانب مادر به میّت انتساب دارند سهم الارث او یعنی 13 از اصل مال را ارث می‌برند که طبق مسائل [2759 و 2760 و مسائل اختصاصی 2924 و 2925 صفحه 732] بین آنان تقسیم می‌شود.

مسأله اختصاصی

(فاضل): مسأله 2930 اگر وارث میّت علاوه بر چند عمو و عمّه و دایی و خاله، همسر میّت نیز باشد، همسر میّت اگر شوهر باشد 12 و اگر زن باشد 14 ارث می‌برد و 13 اصل مال میّت به دایی و خاله می‌رسد که طبق مسائل [2759 و 2760 و مسائل اختصاصی 2924 و 2925 صفحه 732] بین آنان تقسیم می‌شود و بقیه مال بین عمو و عمّه طبق مسائل [2756 تا 2758] تقسیم می‌شود. توجه به این نکته لازم است که سهم همسر از سهم دایی و خاله کسر نمی‌شود و تنها از سهم عمو و عمّه کسر می‌شود.

[وارث میت یک دایی یا یک خاله و عمو و عمه]

مسأله 2763 اگر وارث میت یک دایی یا یک خاله و عمو و عمه باشد چنانچه عمو و عمّه پدر و مادری یا پدری باشند، مال را سه قسمت می‌کنند، یک قسمت را دایی یا خاله می‌برد و از بقیه، دو قسمت به عمو (1) و یک قسمت به عمه می‌دهند (2) بنا بر این اگر مال را نُه قسمت کنند سه قسمت را به دایی یا خاله و چهار قسمت را به عمو و دو قسمت را به عمه می‌دهند.

این مسأله، در رساله آیت اللّه (سیستانی) نیست

(1) (خوئی): بنا بر مشهور دو قسمت به عمو.. (2) (خوئی)، (تبریزی): بنا بر این مال را نُه قسمت می‌کنند: سه قسمت را به دایی یا خاله و ((تبریزی): بنا بر مشهور) چهار قسمت را به عمو و دو قسمت را به عمه می‌دهند ولی بعید نیست که ((خوئی): بقیه) بین عمو و عمّه به طور مساوی تقسیم شود.

(فاضل): رجوع کنید به ذیل مساله 2762 (زنجانی): مسأله اگر وارث میّت یک دایی یا یک خاله و یک یا چند عمو و عمّه باشند، 13 مال را دایی یا خاله و بقیه را عمو و عمّه می‌برند، پس چنانچه عمو و عمّه همگی مادری باشند سهم آنها به طور مساوی بینشان تقسیم می‌شود و اگر همه پدر و مادری یا پدری باشند، به گونه‌ای تقسیم می‌کنند که به عمو دو برابر عمّه برسد؛ بنا بر این اگر وارث یک دایی یا خاله و یک عمو و یک عمّه پدر و مادری باشند، سهم دایی یا خاله 39 و سهم عمو 49 و سهم عمّه 29 خواهد بود.

[ وارث میت یک دایی یا یک خاله و یک عمو یا یک عمه مادری]

مسأله 2764 اگر وارث میت یک دایی یا یک خاله و یک عمو یا یک عمه مادری و عمو و عمه پدر و مادری یا پدری باشد، مال را سه قسمت می‌کنند، یک قسمت آن را به دایی یا خاله می‌دهند (1) و دو قسمت باقیمانده را شش قسمت می‌کنند، یک قسمت را به عمو یا عمه مادری و بقیه را به عمو و عمه پدر و مادری یا پدری می‌دهند و عمو دو برابر عمه می‌برد (2) بنا بر این اگر مال را نُه قسمت کنند، سه قسمت را به دایی یا خاله و یک قسمت را به عمو یا عمه مادری و پنج قسمت دیگر را به عمو و عمه پدر و مادری یا پدری می‌دهند.

این مسأله، در رساله آیات عظام: (فاضل) و (سیستانی) نیست

(1) (خوئی)، (تبریزی): و بقیه ورثه دو قسمت باقیمانده را به طور مساوی بین خودشان تقسیم می‌کنند. (2) (مکارم): بقیه مسأله ذکر نشده.

(زنجانی): مسأله اگر وارث میّت یک دایی یا یک خاله و یک عمو یا یک عمّه مادری و عمو و عمّه پدر و مادری یا پدری باشند، 13 مال را به دایی یا خاله می‌دهند، و 16 باقی مانده را به یک عمو یا یک عمّه مادری و بقیّه را به عمو و عمّه‌های پدر و مادری یا پدری می‌دهند و عمو دو برابر عمّه می‌برد؛ بنا بر این سهم دایی یا خاله 927 و سهم عمو یا عمّه مادری 327 و سهم عموی پدر و مادری یا پدری 1027 و سهم عمّه پدر و مادری 527 خواهد بود.

البتّه از آنجا که برخی از علماء، سهم عمو و عمّه را یکسان دانسته و بین عمو یا عمّه پدر و مادری یا پدری با عمو یا عمّه مادری فرقی نگذاشته‌اند، احتیاط مستحب ّ آن است که مقدار مردّد را مصالحه کنند؛ بنا بر این سهم قطعی عمو یا عمّه مادری 654 (طبق نظر برخی علماء: 1254 و سهم قطعی عموی پدر و مادری یا پدری 1254 (طبق نظر صحیح: 2054 و سهم قطعی عمّه پدر و مادری یا پدری 1054 (طبق نظر برخی علماء: 1254 می‌باشد و اگر مقدار مردّد بین دو نظریه را با مصالحه به طور مساوی قسمت کنند، سهم عمو یا عمّه مادری 954، سهم عموی پدر و مادری یا پدری 1654 و سهم عمّه پدر و مادری یا پدری 1154 می‌باشد و سهم دایی یا خاله هم بنا بر هر دو نظریه 1854 است.

[ وارث میت یک دایی یا یک خاله و عمو و عمه مادری ]

مسأله 2765 اگر وارث میت یک دایی یا یک خاله و عمو و عمه مادری و عمو و عمه پدر و مادری یا پدری باشد، مال را سه قسمت می‌کنند یک قسمت را دایی یا خاله می‌برد و دو قسمت باقیمانده را سه سهم می‌کنند: یک سهم آن را به عمو و عمه مادری می‌دهند که بنا بر احتیاط واجب با هم مصالحه می‌کنند (1) و دو سهم دیگر را بین عمو و عمه پدر و مادری یا پدری قسمت می‌نمایند و عمو دو برابر عمه می‌برد (2) بنا بر این مال را نُه قسمت کنند؛ سه قسمت آن، سهم خاله یا دایی و دو قسمت سهم عمو و عمه مادری و چهار قسمت سهم عمو و عمه پدر و مادری یا پدری می‌باشد.

این مسأله، در رساله آیات عظام: (خوئی)، (تبریزی)، (فاضل) و (سیستانی) نیست

(1) (گلپایگانی)، (صافی): یک سهم آن را به طور مساوی بین عمو و عمّه مادری قسمت می‌کنند..

(بهجت): که بین خود تقسیم می‌نمایند و احتیاط در مصالحه بین خودشان است.. (2) (مکارم): بقیه مسأله ذکر نشده.

(زنجانی): مسأله اگر وارث میّت یک دایی یا یک خاله و عمو و عمّه مادری و عمو و عمّه پدر و مادری یا پدری باشند، 13 مال را دایی یا خاله می‌برد و از 23 باقی مانده هم 13 آن به عمو و عمّه مادری می‌رسد که به طور مساوی بین آنها قسمت می‌شود و 13 باقی مانده هم به عمو و عمّه پدر و مادری یا پدری می‌رسد که عمو دو برابر عمّه می‌برد، بنا بر این سهم دایی یا خاله 927، سهم عموی مادری و عمّه مادری هر یک 327، سهم عموی پدر و مادری 827 و سهم عمّه پدر و مادری 427 می‌باشد. (در این مسأله اگر به جای عمو و عمّه مادری، چند عمو یا چند عمّه باشند، حکم مسأله به همین شکل است). در این مسأله هم برخی از علماء سهم عمو و عمّه را در هر حال یکسان می‌دانند، لذا احتیاط مستحب ّ در این است که مقدار مردّد را مصالحه کنند، بنا بر این سهم قطعی عموی مادری و عمّه مادری هر یک 12108 (طبق نظر برخی علماء: 18108 و سهم قطعی عموی پدر و مادری 18108 (طبق نظر صحیح: 32108 و سهم قطعی عمّه پدر و مادری 16108 (طبق نظر برخی علماء: 18108 می‌باشد و اگر مقدارهای مردّد را با مصالحه به طور مساوی قسمت کنند، سهم عموی مادری و عمّه مادری هر یک 15108 و سهم عموی پدر و مادری 25108 و سهم عمه پدر و مادری 17108 خواهد بود و سهم دایی یا خاله هم بنابر هر دو نظریه 36108 می‌باشد.

[ وارث میت چند دایی و چند خاله باشد]

مسأله 2766 اگر وارث میت چند دایی و چند خاله باشد که همه پدر و مادری یا پدری یا مادری باشند و عمو و عمه هم داشته باشد (1) مال سه سهم می‌شود؛ دو سهم آن به دستوری که در مسأله پیش گفته شد، عمو و عمه بین خودشان قسمت می‌کنند و یک سهم آن را دایی‌ها و خاله‌ها به طور مساوی بین خودشان تقسیم می‌نمایند (2).

این مسأله، در رساله آیات عظام: (فاضل) و (سیستانی) نیست

(1) (زنجانی): 13 مال سهم دایی‌ها و خاله‌ها است، پس اگر همگی مادری بودند آن را به طور مساوی تقسیم می‌کنند و اگر پدری یا پدر و مادری بودند دایی دو برابر خاله می‌برد و 23 باقی مانده را عمو و عمّه به دستوری که در مسائل سابق گذشت بین خود قسمت می‌کنند. (2) (تبریزی): ولی با بودن دایی و خاله پدر و مادری، دایی و خاله پدری ارث نمی‌برد.

(نوری): و احتیاط واجب آن است که این تقسیم با تصالح توأم باشد.

[وارث میت دایی یا خاله مادری و چند دایی و خاله پدر ]

مسأله 2767 اگر وارث میت دایی یا خاله مادری و چند دایی و خاله پدر و مادری یا پدری (1) و عمو و عمه باشد، مال سه سهم می‌شود دو سهم آن را به دستوری که سابقاً گفته شد عمو و عمه بین خودشان قسمت می‌کنند (2) پس اگر میت یک دایی یا یک خاله مادری دارد، یک سهم دیگر آن را شش قسمت می‌کنند (3) یک قسمت را به دایی یا خاله مادری می‌دهند و بقیه را به دایی و خاله پدر و مادری یا پدری می‌دهند و به طور تساوی قسمت می‌کنند (4) و اگر چند دایی مادری یا چند خاله مادری یا هم دایی مادری و هم خاله مادری دارد آن یک سهم را سه قسمت می‌کنند، یک قسمت را دایی‌ها و خاله‌های مادری به طور مساوی بین خودشان قسمت می‌کنند (5) و بقیه را به دایی و خاله پدر و مادری یا پدری می‌دهند که به طور مساوی قسمت کنند (6) .

این مسأله، در رساله آیات عظام: (فاضل) و (سیستانی) نیست

(1) (خوئی): خاله پدر و مادری، یا پدری تنها در صورتی که پدری و مادری نباشد.. (2) (خوئی)، (تبریزی): و بعید نیست که بقیه ورثه در تقسیم یک سهم باقیمانده با هم مساوی باشند. [پایان مسأله]

(3) (نوری): در این مورد نیز در اینکه آیا یک سوم مال را به دائی یا خاله مادری باید داد یا یک ششم آن را تردید وجود دارد، احتیاط واجب آن است که دائی و خاله پدر و مادری (و با فقدان آنها پدری) یا دائی یا خاله مادری مصالحه نمایند.. (4) (گلپایگانی)، (صافی): بنا بر احتیاط در تقسیم آن با هم مصالحه می‌کنند.. (5) (بهجت): گرچه احتیاط در مصالحه بین آنهاست.. (6) (گلپایگانی)، (صافی): بنا بر احتیاط در تقسیم آن با هم مصالحه می‌کنند.

(زنجانی): مسأله اگر وارث میّت یک یا چند دایی یا خاله مادری و یک یا چند دایی یا خاله پدر و مادری یا پدری و یک یا چند عمو یا عمّه باشند، 13 مال سهم دایی و خاله‌ها است و 23 باقی مانده سهم عمو و عمّه است که به دستوری که سابقاً گفته شد بین خودشان قسمت می‌کنند، 13 سهم دایی‌ها و خاله‌ها نیز به این شکل تقسیم می‌شود که اگر میّت یک دایی یا یک خاله مادری دارد 16 از این 13 (یعنی 118 کل ّ مال) به وی می‌رسد و بقیه (یعنی 518 کل ّ مال) را به دایی و خاله پدر و مادری یا پدری می‌دهند که دایی پدر و مادری یا پدری دو برابر خاله پدر و مادری یا پدری می‌برد، و اگر میّت چند دایی مادری یا چند خاله مادری یا هم دایی مادری و هم خاله مادری دارد 13 از آن 13 (یعنی 19 کل ّ مال) سهم دایی‌ها و خاله‌های مادری است که به طور مساوی بین خودشان تقسیم می‌کنند و بقیه (یعنی 29 کل ّ مال) را به دایی و خاله پدر و مادری یا پدری می‌دهند که دایی پدر و مادری یا پدری دو برابر خاله پدر و مادری یا پدری می‌برد.

در این مسأله هم چون برخی از علماء سهم دایی و خاله پدر و مادری یا پدری را یکی می‌دانند، بنا بر احتیاط مستحب ّ در مقدار مردّد مصالحه کنند. شیوه طبیعی مصالحه در مسائل پیشین توضیح داده شد.

[ میت عمو و عمه و دایی و خاله نداشته باشد،]

مسأله 2768 اگر میت عمو و عمه و دایی و خاله نداشته باشد، مقداری که به عمو و عمه می‌رسد، به اولاد آنان و مقداری که به دایی و خاله می‌رسد، به اولاد آنان داده می‌شود.

(زنجانی): رجوع کنید به ذیل مسأله 2769 (سیستانی): مسأله اگر میّت عمو و عمّه و دایی و خاله نداشته باشد، سهم آنان به اولاد آنان داده می‌شود، پس اگر یک دختر عمه و چند پسر دایی داشته باشد، آن یک دختر عمه دو سوم می‌برد، و پسر دائیها یک سوم را میان خود تقسیم می‌کنند، و این طبقه (فرزندان عمو و عمه و دائی و خاله) بر عمو و عمه و دائی و خاله پدر یا مادر میت مقدمند.

(فاضل): مسأله اگر هیچ یک از عمو و عمّه و دایی و خاله میّت زنده نباشند فرزندان آنان جایگزین آنها شده و سهم الارث آن‌ها را بر فرض اینکه پدرشان زنده باشد می‌برند منتهی فرزندان عمو و عمّه سهم خود را به نحوی تقسیم می‌کنند که هر پسر دو برابر دختر ارث ببرد اما بین فرزندان دایی و خاله مال بالسویه تقسیم می‌شود.

مسائل اختصاصی

(فاضل): مسأله 2932 اگر هیچ یک از عمو و عمّه و دایی و خاله و فرزندان آنان زنده نباشند عمو و عمّه و دایی و خاله پدر یا مادر میّت از او ارث می‌برند و اگر اینها هم زنده نباشند فرزندان آنان ارث می‌برند.

(فاضل): مسأله 2933 اگر وارث میّت فقط عموی پدری میّت و پسر عموی پدر و مادری میّت باشند ارث به پسر عموی پدر و مادری می‌رسد و عموی پدری میّت ارث نمی‌برد و این تنها مورد استثناء از قاعده کلّی است که در مسأله قبل بیان شد. البته این در موردی است که میّت عموی پدر و مادری یا عموی مادری یا دایی یا عمّه نداشته باشد.

[وارث میت عمو و عمه و دایی و خاله پدر و عمو]

مسأله 2769 اگر وارث میت عمو و عمه و دایی و خاله پدر و عمو و عمه و دایی و خاله مادر او باشند، مال سه سهم می‌شود (1) یک سهم آن مال عمو و عمه و دایی و خاله مادر میت است به طور مساوی (ولی احتیاط واجب در عمو و عمه مادری ِ مادرِ میت آن است که با هم صلح کنند (2)) و دو سهم دیگر آن را کسبه قسمت می‌کنند یک قسمت را دایی و خاله پدر میت به طور مساوی بین خودشان قسمت می‌نمایند و دو قسمت دیگر آن را به عمو و عمه پدر میت می‌دهند و عمو دو برابر عمه می‌برد.

(1) (خوئی)، (تبریزی): یک سهم آن را عمو و عمه و دایی و خاله مادر میت بطور مساوی بین خودشان قسمت می‌کنند و دو سهم دیگر آن را سه قسمت می‌کنند یک قسمت را دایی و خاله پدر میّت بطور مساوی بین خودشان قسمت می‌نمایند و دو قسمت دیگر آن را نیز به طور مساوی به عمو و عمّه پدر میّت می‌دهند.

(سیستانی): یک سهم آن را عمو و عمّه و دایی و خاله مادر میّت، ارث می‌برند و در اینکه مال میان آنها به طور مساوی تقسیم می‌شود، یا مرد دو برابر زن می‌گیرد، اختلاف است و احتیاط واجب آن است که صلح کنند؛ و دو سهم دیگر آن را سه قسمت می‌کنند، یک قسمت را دایی و خاله پدر میّت به همان کیفیّت بین خودشان قسمت می‌نمایند و دو قسمت دیگر آن را نیز به همان کیفیّت به عمو و عمّه پدر میّت می‌دهند. (2) (گلپایگانی)، (صافی): مال سه سهم می‌شود، یک سهم آن را عمو و عمه و دائی و خاله مادر میت بطور مساوی بین خودشان قسمت می‌کنند..

[قسمت داخل پرانتز در رساله آیت اللّه (اراکی) نیست] (مکارم): مال او سه سهم می‌شود، یک سهم به عمو و عمّه و دایی و خاله و مادر میّت می‌رسد (و آنها بنا بر احتیاط واجب در تقسیم آن مصالحه می‌کنند)..

(بهجت): مال سه سهم می‌شود، یک سهم آن مال عمو، عمه، دایی و خاله مادر میّت است بطور مساوی، ولی احتیاط آن است که با هم صلح کنند..

(زنجانی): مسأله اگر میّت عمو و عمّه و دایی و خاله نداشته باشد، مقداری که به هر عمو و عمّه می‌رسد به فرزندان آنان و مقداری که به هر دایی و خاله می‌رسد به فرزندان آنها داده می‌شود که در اینجا فرزندان آنان سهم خود را به گونه‌ای تقسیم می‌کنند که هر مذکّر دو برابر مؤنّث ببرد، و اگر فرزندان آنها هم نباشند، وارث میّت عمو و عمّه و دایی و خاله پدر و عمو و عمّه و دایی و خاله مادر او می با شد که 13 مال را عمو و عمّه و دایی و خاله مادر میّت می‌برند و 23 باقی مانده را عمو و عمّه و دایی و خاله پدر میّت می‌برند، نحوه تقسیم مال بین عمو و عمّه و دایی و خاله پدر یا مادر میّت همچون نحوه تقسیم مال بین عمو و عمّه و دایی و خاله خود میّت است که در مسائل گذشته توضیح داده شد.

(فاضل): مسأله اگر عمو و عمه و دایی و خاله خود میّت و اولاد آنان و اولادِ اولادِ آنان نباشند، عمو و عمه و دایی و خاله پدر و مادر میت ارث می‌برند و اگر اینها نباشند اولادشان ارث می‌برند و اگر اینها هم نباشند عمو و عمه و دایی و خاله جدّ و جدّه میت و اگر اینها نباشند اولادشان ارث می‌برند.

مسائل اختصاصی

(بهجت): مسأله 2245 کسی که دو نسبت در او جمع شود از هر دو سبب ارث می‌برد، مثل اینکه کسی هم پسر عموی پدری باشد و هم پسر دایی مادری، یا کسی هم شوهر میّت باشد و هم پسر عموی او، یا زنی هم عمّه پدری میّت باشد و هم خاله مادری او، مگر آنکه دو نسبت او در دو طبقه باشد، مثل اینکه هم برادر مادری باشد و هم پسر عمو که فقط ارث برادر بودن را می‌برد.

(مکارم): مسأله 2394 سهم ارث عمو و عمه و دایی و خاله را (در صورتی که همه پدر و مادری باشند که غالباً چنین هستند) می‌توان چنین خلاصه کرد: به یک عمو یا یک عمه تمام مال می‌رسد و اگر وارث چند عمو یا چند عمه باشند به طور مساوی می‌برند و اگر هم عمو و هم عمه باشند، عمو دو برابر عمّه می‌برد و اگر یک دایی یا یک خاله باشد، تمام مال به او می‌رسد و اگر چند دایی یا چند خاله باشد، یا هم دایی و خاله باشند، مال را به طور مساوی تقسیم می‌کنند و هر گاه عمو و عمه و دایی و خاله باشند، عمو و عمه دو سهم می‌برند و دایی و خاله یک سهم و هر عمو دو برابر عمه می‌برد، امّا سهم دایی و خاله مساوی است.

(فاضل): مسأله 2925 اگر میت عموی پدری و پسر عموی پدری و مادری داشته باشد، در صورتی که وارث دیگری نداشته باشد تمام ارث به پسر عموی پدری و مادری می‌رسد و عموی پدری ارث نمی‌برد.

مسائل اختصاصی

(بهجت): مسأله 2246 زن و شوهر در ازدواج دائم با وجود جمیع طبقات سه گانه ای که گفته شد از یکدیگر ارث می‌برند و وجود هیچ یک از این طبقات مانع ارث بردن آن دو از یکدیگر نیست.

(زنجانی): مسأله 2882 زن و شوهر همراه با جمیع طبقات به تفصیلی که می‌آید از یکدیگر ارث می‌برند.

[زنی بمیرد و اولاد نداشته باشد]

مسأله 2770 اگر زنی بمیرد (1) و اولاد نداشته باشد، نصف همه مال را شوهر او و بقیه را ورثه دیگر می‌برند و اگر از آن شوهر یا از شوهر دیگر اولاد داشته باشد، چهار یک همه مال را شوهر و بقیه را ورثه دیگر می‌برند.

(1) (اراکی)، (مکارم): اگر زن دائمی بمیرد..

(فاضل): مسأله اگر زنی که اولاد ندارد بمیرد و شوهر داشته باشد نصف تمام مال او به شوهر می‌رسد و بقیه مال او به ورثه دیگر طبق مسائل گذشته می‌رسد و در این مسأله فرق نمی‌کند که شوهر اولاد داشته باشد یا نداشته باشد. و اگر زنی که فرزند داشته باشد بمیرد سهم شوهر او 14 تمام مال میّت می‌شود بقیه اموال او به ورثه دیگر می‌رسد و فرقی نمی‌کند که فرزندان زن از این مرد باشد یا شوهر دیگر و فرقی نمی‌کند که شوهر فرزند داشته باشد یا خیر.

[ مردی بمیرد و اولاد نداشته باشد،]

مسأله 2771 اگر مردی بمیرد و اولاد نداشته باشد، چهار یک مال او را زن (1) و بقیه را ورثه دیگر می‌برند و اگر از آن زن یا از زن دیگر اولاد داشته باشد، هشت یک مال را زن و بقیه را ورثه دیگر می‌برند و زن از همه اموال منقول ارث می‌برد ولی از زمین و قیمت آن ارث نمی‌برد (2) و نیز از خود هوایی ارث نمی‌برد مثل بنا و درخت و فقط از قیمت هوایی ارث می‌برد.

(1) (اراکی)، (مکارم): زن دائمی.. (2) (مکارم): خواه زمین خانه باشد یا باغ، یا زمین زراعتی و مانند آن و نیز از خود هوایی ساختمان ارث نمی‌برد، مثل بنا و درخت، امّا باید هوایی را قیمت کنند و از قیمت آن سهم ارث او را بدهند.

(نوری): چه زمین خانه مسکونی، چه زمین باغ و زراعت و زمین‌های دیگر..

(بهجت): چه زمین خانه مسکونی باشد یا زمین باغ و زراعت و غیر آن. و از قیمت هوایی مثل بنا و درخت ارث می‌برد و بنا بر أظهر با رضایت وارثان از خودِ هوائی هم می‌تواند ارث ببرد و بنا بر أظهر در آنچه که گفته شد فرق ندارد، زن از این شوهر اولاد داشته باشد یا نه، اگر چه احتیاط در مورد زن بچه دار در ارث بردن از زمین، خوب است.

(گلپایگانی): زن از زمین ارث نمی‌برد، نه از خود زمین و نه از قیمت آن، چه زمین خانه مسکونی باشد یا زمین باغ و زراعت و زمینهای دیگر و نیز از عین هوایی بنا و اشجار ارث نمی‌برد ولی از قیمت آنها و قیمت درخت و زراعت و ساختمانی که در زمین باغ و زراعت و زمینهای دیگر است ارث می‌برد.

(خوئی)، (سیستانی)، (تبریزی)، (زنجانی): زن از زمین خانه و باغ و زراعت و زمینهای دیگر ارث نمی‌برد، نه از خود زمین و نه از قیمت آن؛ و نیز از خود هوایی خانه مانند بنا و درخت ارث نمی‌برد ولی از قیمت آنها ارث می‌برد و همچنین است درخت ((خوئی)، (زنجانی)، (سیستانی): و  زراعت ) و ساختمانی که در زمین باغ و زراعت و زمینهای دیگر است.

(تبریزی): و أظهر آن است که زن از خود زراعت ارث می‌برد.

(سیستانی): ولی نسبت به میوه‌هایی که در وقت فوت شوهر بر درختان است از عین آنها ارث می‌برد.

(صافی): زنی که از میت فرزند ندارد از زمین خانه ارث نمی‌برد، نه از خود زمین و نه از قیمت آن ولی از قیمت هوایی آن ارث می‌برد. چنانکه از سایر ترکه میت ارث می‌برد. اما زنی که از میّت فرزند دارد، از همه اموال او ارث می‌برد.

(فاضل) مسأله اگر مردی بمیرد و فرزند نداشته باشد 14 اموال او به زن او و بقیه امول او به ورثه دیگر می‌رسد که طبق مسائل سابق بین آنان تقسیم می‌شود و اگر میّت فرزند داشته باشد سهم زن 18 اموال او می‌شود. در کلیه مسائل سابق که سهم الارث زن بیان شد:

الف: زن از اموال منقول شوهر ارث می‌برد.

ب: زن از قیمت تأسیسات و ساختمان و درختان ارث می‌برد ولی از عین آنها ارث نمی‌برد.

ج: زن از زمین‌های شوهر خود به طور کلّی (نه از اصل و نه از قیمت) ارث نمی‌برد.

مسأله اختصاصی

(زنجانی): مسأله 2785 زن و شوهری که به ازدواج موقّت به عقد هم در آمده‌اند از یکدیگر ارث نمی‌برند، مگر در ضمن عقد ازدواج موقّت شرط ارث بردن شده باشد که هر کدام که یک چنین شرطی برای او شده، همچون زن و شوهر دائمی ارث می‌برد.

[زن بخواهد در چیزی که از آن ارث نمی‌برد تصرّف کند]

مسأله 2772 اگر زن بخواهد در چیزی که از آن ارث نمی‌برد (1) تصرّف کند، باید از ورثه دیگر اجازه بگیرد. و نیز ورثه تا سهم زن را نداده‌اند، بنا بر احتیاط واجب (2) نباید در بنا و چیزهایی که زن از قیمت آنها ارث می‌برد بدون اجازه او تصرف کنند (3) و چنانچه پیش از دادن سهم زن، این‌ها را بفروشند در صورتی که زن معامله را اجازه دهد، صحیح وگرنه نسبت به سهم او باطل است.

این مسأله در رساله آیت اللّه (فاضل) نیست. (1) (مکارم): مانند زمین و بنای خانه.. (2) [عبارت «بنا بر احتیاط واجب» در رساله آیات عظام: (اراکی) و (نوری) نیست] (3) (اراکی): تصرّفی کنند که موجب از بین رفتن حق ّ زن می‌شود..

(مکارم): ورثه دیگر تا سهم زن را از قیمت هوایی نداده‌اند (مانند بنای خانه) نباید بدون اجازه زن در آن تصرّف کنند.. (بهجت): رجوع کنید به ذیل مسأله 2771 (گلپایگانی)، (صافی): مسأله اگر زن بخواهد در چیزهایی که از آنها ارث نمی‌برد، مانند زمین خانه مسکونی تصرف کند، باید از ورثه دیگر اجازه بگیرد و نیز احتیاط مستحب آن است که ورثه تا سهم زن را نداده‌اند، در چیزهایی که زن از قیمت آنها ارث می‌برد مانند بنا و درخت، بدون اجازه او تصرف نکنند و چنانچه پیش از دادن سهم زن، این‌ها را بفروشند، معامله صحیح است و محتاج به اجازه زن نیست.

(زنجانی): زمین و خانه مسکونی..

(زنجانی): احتیاط آن است..

(خوئی)، (سیستانی)، (تبریزی): جایز نیست که ورثه تا سهم زن را نداده‌اند، در چیزهایی که زن از قیمت آنها ارث می‌برد، مانند بنا و درخت بدون اجازه او تصرّف کنند.

(زنجانی): در صورتی که زن معامله را اجازه دهد، صحیح وگرنه بنا بر احتیاط نسبت به سهم زن باطل است و اگر خریدار از این موضوع آگاه نباشد، می‌تواند به خاطر این که تمام چیزی را که خریده، به دستش نرسیده، معامله را به بزند.

مسأله اختصاصی

(بهجت): مسأله 2249 اگر زن غیر از شوهر وارثی ندارد، بنا بر أقوی همه مال به شوهر می‌رسد، ولی اگر شوهر غیر از زن وارث ندارد زن سهم خود را که چهار یک 14 است می‌برد و بقیه بنا بر أقرب، از آن ِ امام علیه السلام است.

[سهم زن از بنا و درخت و مانند آن ]

مسأله 2773 اگر بخواهند بنا و درخت و مانند آن را قیمت نمایند باید حساب کنند که اگر آنها بدون اجاره در زمین بمانند تا از بین بروند، چقدر ارزش دارند و سهم زن را از آن قیمت بدهند (1).

(1) (مکارم): باید چنین حساب کنند که اگر آنها با دادن مال الإجاره در آن زمین باقی بماند چقدر ارزش دارد، پس سهم زن را از قیمت آن بدهند.

(سیستانی): باید همانطور که نزد کارشناسان قیمت گذاری معمول است، آن‌ها را بدون در نظر گرفتن خصوصیّت زمینی که در آن هستند حساب کنند چقدر ارزش دارند، نه این که آنها را کنده شده از زمین فرض نمایند و قیمت گذارند، یا این که قیمت آنها را در حالی که بدون اجاره در همین زمین باقی بمانند حساب کنند.

(فاضل): مسأله برای قیمت گذاری درختان و ساختمان و تأسیسات می‌توانند همانطور که قیمت گذاران امروزه برای تقویم کل ّ زمین و ساختمان عمل می‌کنند یعنی زمین را جداگانه و درختان و تأسیسات و ساختمان را هم جداگانه قیمت کنند و نمی‌توانند به واسطه اینکه زن از زمین ارث نمی‌برد از قیمت درختان و تأسیسات و ساختمان کسر کنند.

(بهجت): مسأله اگر برای پرداخت سهم زن بخواهند بنا و درخت و مانند آن را قیمت نمایند باید اجزای آن را قیمت کنند، ولی احتیاط مستحب در این است که ببینند اگر آنها بدون اجاره در زمین بمانند تا از بین بروند چقدر ارزش دارند، و آن را برای پرداخت مبنا قرار دهند.

مسأله اختصاصی

(صافی): مسأله 2783 زنی که فرزندش پسر است با زنی که فرزندش دختر یا خنثی است در حکم مساوی هستند.

[ مجرای آب قنات و مانند آن]

مسأله 2774 مجرای آب قنات و مانند آن حکم زمین را دارد و آجر و چیزهایی که در آن به کار رفته، در حکم ساختمان است.

(1) این مسأله، در رساله آیات عظام: (صافی) و (بهجت) نیست (1) (سیستانی): اما نسبت به خود آب از عین آن ارث می‌برد.

(فاضل): مسأله چاه و مجرای آب قنات و آبی که به تدریج از قنات یا چاه خارج می‌شود هم حکم زمین را دارد و زن از آن ارث نمی‌برد. بلی از آبی که در هنگام فوت میّت در چاه یا منشأ قنات وجود دارد مثل میوه درخت ارث می‌برد. زن از تمام تأسیسات و اجزاء ساختمان مثل کنتور آب و برق و گاز، سیم کشی و لوله کشی و چیزهائی که معمولًا در خرید خانه همراه خانه معامله شده و عرفاً جزء خانه محسوب می‌شود ارث می‌برد.

مسائل اختصاصی

(فاضل): مسأله 2940 زن بنا بر آنچه بیان شد تنها از قیمت اموال غیر منقول ارث می‌برد لذا نمی‌تواند به مقدار سهم الارث خود عین اموال را مطالبه کند همانطور که سایر ورثه هم باید اموال غیر منقول را به زن بدهند البته اگر با هم مصالحه کنند مانعی ندارد.

(فاضل): مسأله 2941 زن از قیمت اموال غیر منقول در حال فوت متوفّی ارث می‌برد بنا بر این اگر بعد از فوت میّت اموال افزایش قیمت داشت زن از قیمت افزوده شده ارث نمی‌برد همانطور که از سایر نماءات و منافع آن ارث نمی‌برد. البته در صورت افزایش قیمت، مصالحه با زن میّت بسیار پسندیده است خصوصاً اگر ندادن قیمت به جهت تأخیر ورثه صورت گرفته باشد.

[اگر میت بیش از یک زن داشته باشد]

مسأله 2775 اگر میت بیش از یک زن داشته باشد، چنانچه اولاد نداشته باشد، چهار یک مال و اگر اولاد داشته باشد، هشت یک مال به شرحی که گفته شد (1) به طور مساوی بین زنهای عقدی او قسمت می‌شود (2) اگر چه شوهر با هیچ یک از آنان یا بعض آنان نزدیکی نکرده باشد (3) ولی اگر در مرضی که به آن مرض از دنیا رفته زنی را عقد کرده و با او نزدیکی نکرده است، آن زن از او ارث نمی‌برد و حق مهر هم ندارد (4).

(1) (مکارم): به طور مساوی میان زنان او تقسیم می‌شود، خواه شوهر با آنها نزدیکی کرده باشد یا نه، امّا اگر در مرضی که به آن مرض از دنیا رفته زنی را عقد کرده، در صورتی ارث از او می‌برد که با او نزدیکی کرده باشد. (2) (گلپایگانی)، (خوئی)، (تبریزی)، (سیستانی)، (صافی)، (زنجانی)، (بهجت): بطور مساوی بین زنان او ((بهجت): زن‌های دائمی او) قسمت می‌شود.. (3) (خوئی)، (سیستانی)، (تبریزی): اگر چه شوهر با همه یا بعض آنان نزدیکی نکرده باشد.. (4) (صافی): و اگر در آن مرض به مرض یا علت دیگر بمیرد احتیاط آن است که زن با سایر ورثه در مهر و ارث مصالحه نمایند و زن احتیاطاً عده وفات نگاه بدارد.

(بهجت): اگر مردی در حال مرض با زنی ازدواج دائم نماید و در آن مرض بمیرد و نزدیکی هم نکرده باشد، زن از آن مرد ارث نمی‌برد. و حق مهر هم ندارد، و اگر نزدیکی کرده باشد و یا از آن مرض خوب شده و به غیر آن مرض از دنیا رفته باشد، آن زن هم از او ارث می‌برد و هم حق ّ مهر دارد و اگر زنی که شوهرش با او نزدیکی نکرده، در زمان مریضی شوهر از دنیا رفت، شوهر از آن زن ارث نمی‌برد و حق ّ مهر هم برای زن نیست بنا بر أظهر، اگر چه احتیاط مستحب در صلح است.

(فاضل): مسأله اگر میّت بیش از یک زن داشته باشد:

الف: چنانچه میّت فرزند نداشته باشد 14 اموال میّت بین آنها بالسویه تقسیم می‌شود.

ب: اگر میّت فرزند داشته باشد 18 اموال او بین زنها بالسویه تقسیم می‌شود. [و نیز رجوع کنید به مسأله اختصاصی 2949 در صفحه بعد]

مسائل اختصاصی

(فاضل): مسأله 2943 اگر تنها وارث میّت همسر او باشد و هیچ یک از ورثه دیگر در طبقات سه گانه نباشند:

الف: اگر وارث شوهر باشد تمام مال میّت به او می‌رسد.

ب: اگر وارث فقط زن میّت باشد تنها 14 اموال میّت طبق بیان سابق به او می‌رسد و بقیه مال میّت در اختیار مجتهد جامع الشرائط قرار می‌گیرد.

(فاضل): مسأله 2944 اگر زن مهریه خودش را نگرفته باشد و نبخشیده باشد بعد از مرگ شوهر می‌تواند آن را مطالبه کند و ورثه باید از اصل مال میّت مهریه زن را مثل بقیه دیون میّت بدهند.

(فاضل): مسأله 2945 آنچه مرد برای زن خریده و به او هدیه نموده ملک زن شده و جزء اموال میّت محسوب نمی‌شود ولی آنچه خریده و در اختیار زن قرار داده مثل اکثر وسائل منزل جزء اموال او محسوب شده و بین ورثه تقسیم می‌شود.

(فاضل): مسأله 2946 اگر زن در طول زندگی مشترک کار کرده باشد یا مالی بدست آورده باشد ملک خودش می‌باشد و جزء اموال شوهر محسوب نمی‌شود.

(فاضل): مسأله 2947 اگر زن اموال یا حقوق خود را در اختیار شوهر قرار داده باشد:

الف: اگر آنها را به شوهر بخشیده باشد نمی‌تواند آن را مطالبه کند.

ب: اگر اموال خود را در اختیار شوهر قرار داده باشد و شوهر آن را مصرف کرده باشد نمی‌تواند آن را مطالبه کند.

ج: اگر اموال خود را در اختیار شوهر قرار داده باشد و شوهر آن را مصرف نکرده باشد می‌تواند آن را مطالبه کند.

د: اگر اموال و حقوق خود را به شوهر قرض داده باشد می‌تواند همان مبلغ را مطالبه کند.

ه: اگر اموال و حقوق خود را به شوهر داده تا با آن چیزی را به شراکت بخرد در آن چیز با شوهر شریک می‌باشد و حق ّ دارد سهم شراکت خود را مطالبه کند.

البته در تمام موارد مذکور احتیاط این است که با ورثه دیگر مصالحه کنند.

(فاضل): مسأله 2948 زن و شوهر در صورتی که ازدواج دائم نموده باشند از همدیگر ارث می‌برند و اگر ازدواج موقّت کرده باشند و لو مدّت آن طولانی باشد از همدیگر ارث نمی‌برند.

(فاضل): مسأله 2949 زن و شوهر در صورتی که ازدواجشان به هر علّتی باطل باشد و لو آنها ندانند از همدیگر ارث نمی‌برند:

الف: اگر انسان در مرضی که احتمال مرگ او می‌رود ازدواج کند و با آن زن نزدیکی نکند تا از دنیا برود این ازدواج باطل است و زن از مرد ارث نمی‌برد همانطور که استحقاق مهریه را هم ندارد.

ب: اگر انسان با یکی از زنهایی که ازدواج با آنها باطل است ازدواج کند و یکی از آنها بمیرد از همدیگر ارث نمی‌برند هر چند در صورت جهل به مسأله استحقاق مهر المثل دارد و می‌تواند آن را مطالبه کند.

ج: اگر زنی که مریض است با مردی ازدواج کند ازدواج صحیح است و لو قبل از همبستر شدن، زن بواسطه آن مرض بمیرد شوهر از او ارث می‌برد.

[زن در حال بیماری، شوهر کند]

مسأله 2776 اگر زن در حال مرض، شوهر کند و به همان مرض بمیرد، شوهرش اگر چه با او نزدیکی نکرده باشد، از او ارث می‌برد.

(بهجت): رجوع کنید به ذیل مسأله 2775 (فاضل): رجوع کنید به مسأله اختصاصی 2949 بند ج، در همین صفحه.

[زن در طلاق رجعی فوت کند]

مسأله 2777 اگر زن را به ترتیبی که در احکام طلاق گفته شد، طلاق رجعی بدهند و در بین عدّه بمیرد (1) شوهر از او ارث می‌برد. و نیز اگر شوهر در بین عدّه زن بمیرد (2) زن از او ارث می‌برد (3) ولی اگر بعد از گذشتن عدّه رجعی (4) یا در عدّه طلاق بائن یکی از آنان بمیرد، دیگری از او ارث نمی‌برد.

(1) (بهجت): قبل از اتمام عدّه بمیرد.. (2) (بهجت): قبل از اتمام عده زن بمیرد.. (3) (مکارم): ولی در عدّه طلاق بائن هرگاه یکی از آنان بمیرد دیگری از او ارث نمی‌برد. (4) (خوئی)، (تبریزی)، (زنجانی)، (سیستانی): بعد از گذشتن عدّه..

(فاضل): مسأله در صورتی که زن و شوهر طلاق گرفته باشند:

الف: اگر طلاق رجعی باشد و قبل از پایان عدّه زن یا شوهر بمیرند دیگری از او ارث می‌برد.

ب: اگر طلاق بائن باشد از همدیگر ارث نمی‌برند و لو هنوز عدّه تمام نشده باشد.

ج: اگر شوهر در حال بیماری زن خود را طلاق دهد و قبل از گذشتن دوازده ماه قمری بمیرد زن از او با سه شرط زیر ارث می‌برد:

1 – هنوز ازدواج نکرده باشد.

2 – شوهر او را بدون درخواست زن طلاق داده باشد.

3 شوهر بر اثر همان بیماری مرده باشد.

اگر زن طلاق خلع بگیرد یا مرد بر اثر دیگری غیر از بیماری مذکور بمیرد زن از او ارث نمی‌برد.

[شوهر در حال مرض، عیالش را طلاق دهد]

مسأله 2778 اگر شوهر در حال مرض، عیالش را طلاق دهد (1) و پیش از گذشتن دوازده ماه هلالی بمیرد، زن با سه شرط (2) از او ارث می‌برد (3) اول: آن که در این مدت شوهر دیگر نکرده باشد (4) دوم: بواسطه بی میلی به شوهر، مالی به او نداده باشد که به طلاق دادن راضی شود. بلکه اگر چیزی هم به شوهر ندهد ولی طلاق به تقاضای زن باشد، باز هم ارث بردنش اشکال دارد (5) سوم: شوهر در مرضی (6) که در آن مرض زن را طلاق داده، بواسطه آن مرض یا به جهت دیگری بمیرد (7) پس اگر از آن مرض خوب شود و به جهت دیگری از دنیا برود، زن از او ارث نمی‌برد (8).

(1) (بهجت): اگر چه طلاق بائن باشد.. (2) (بهجت): دو شرط.. (3) (سیستانی): چه طلاق رجعی باشد چه بائن..

(مکارم): «اول» اینکه شوهر در همان مرض از دنیا برود. «دوم» اینکه زن بعد از طلاق و گذشتن عدّه، شوهر نکند. «سوم» آنکه طلاق به رضایت زن نباشد و اگر با رضایت او باشد، ارث بردنش مشکل است. (4) (خوئی)، (تبریزی): و در صورتی که شوهر کرده باشد احتیاط این است که صلح نمایند..

(سیستانی): و در صورتی که شوهر کرده باشد ارث نمی‌برد، هر چند احتیاط مستحب این است که صلح نمایند.. (5) (زنجانی): ارث بردن زن محل ّ اشکال است..

(تبریزی): دوّم: آنکه راضی به طلاق شوهر نبوده و طلاق شوهر نیز به قصد منع او از ارث باشد و در غیر این صورت ارث بردن زن اشکال دارد..

(سیستانی): دوم: آن که طلاق به درخواست و رضای زن انجام نگرفته باشد، وگرنه ارث نمی‌برد، خواه چیزی به شوهر داده باشد که او را طلاق دهد یا نه..

[مورد دوم در رساله آیت اللّه (بهجت) نیست] (6) (بهجت): دوّم: آن که شوهر در ادامه همان مرضی. (7) (گلپایگانی)، (صافی): بواسطه آن مرض بمیرد.. (8) (گلپایگانی)، (صافی): و اگر از آن مرض خوب نشد، لکن به مرض دیگر از دنیا رفت بنا بر احتیاط لازم زن با سایر ورثه مصالحه نمایند.

(سیستانی): مگر اینکه فوت او در عده رجعی باشد.

(فاضل): رجوع کنید به ذیل مسأله 2778).

[مسأله 2779]

مسأله 2779 لباسی که مرد برای پوشیدن زن خود گرفته اگر چه زن آن را پوشیده باشد، بعد از مردن شوهر، جزء مال شوهر است.

(1) این مسأله در رساله آیات عظام: (فاضل) و (بهجت) نیست (1) (زنجانی): مگر ثابت شود که شوهر آن را به ملکیّت زن خود درآورده است.

(سیستانی): مگر اینکه به زن تملیک کرده باشد و زن حق دارد به عنوان نفقه از شوهر، مطالبه تملیک ِ لباس کند.

(مکارم): مسأله لباس و زینت آلات و مانند آنها که مرد برای همسرش می‌گیرد مال همسر اوست، مگر این که ثابت شود که قصد تملیک نکرده، بلکه جنبه عاریتی داشته باشد.

مسأله اختصاصی

(بهجت): مسأله 2255 زنی که به عقد موقت به نکاح مردی درآمده از مرد ارث نمی‌برد و مرد نیز از او ارث نمی‌برد امّا ارث بین پدر و فرزند یا مادر و فرزند ثابت است.

• توضیح المسائل مراجع مطابق با فتاوای سیزده نفر از مراجع معظم تقلید/ متن اصلی از رساله امام خمینی و مُحشی حضرات آیات: سیستانی، صافی گلپایگانی، مکارم شیرازی، نوری همدانی، شبیری زنجانی، بهجت،فاضل،  اراکی، خویی، گلپایگانی، تبریزی.

لینک کوتاه مطلب:

ارث زن و فرزند در ازدواج موقت