چه نيازى است كه خداوند مرتبه هايى از ولايت خود را به امام دهد؟
فهرست این نوشتار:
خارج از بحث مرجعيت علمى امام چه نيازى به ولايت تكوينى امام است؟ چه نيازى است كه خداوند مرتبه هايى از ولايت خود را به امام دهد؟ چرا ما نمى توانيم مستقيما از رحمت خدا استفاده كنيم و با او ارتباط برقرار كنيم و چرا خدا در قرآن گفته با واسطه به سوى من بياييد وجود يك فاصله بين ما و خدا به نام امام به چه دليل است؟
در ابتدا تذكر اين نكته ضرورى است كه خداوند ولايت تكوينى را به كسى واگذار نمى كند كه خود بى كار باشد ولايت تشريعى و تكوينى مطلق از آن اوست، و ليكن چون بناى خداوند بر اين است كه كارها از طريق اسباب و وسائل عادى، و مجراى خويش انجام شود، موجوداتى را مجراى فراعينى تشريعى و تكوينى خويش قرار داده است. از جمله كسانى كه مجراى فيض تشريعى و تكوينى الهى هستند امامان معصوم مى باشند، چرا كه آنها از آن جهت كه بشرند و خصوصيات بشرى دارند مى توانند مستقيم با مردم در ارتباط باشند و از آن جهت كه در بعد معنوى بالاى قرار دارند مى توانند با خدا در ارتباط بوده و فيض الهى را دريافت نمود به بشر انتقال دهند، در واقع نقش امام نقش رابط است كه فيض را دريافت مى كند و به مردم مى رساند.
لذا در روايات اسلامى، و دلائلى كه محققان ادامه نموده اند امام ركن جهانى آفرينش و واسطه بين عالم و آفريدگار معرفى شده اند.
امام سجاد عليه السلام فرمود: «در پرتو وجود ماست كه خداوند آسمان را از فروپاشى- جزء به اذن او- نگه مى دارد. در پرتو وجود ماست كه خداوند زمينى را از لرزش و سلب آرامش ساكنانش نگه مى دارد به واسطه ماست كه خداوند باران نازل مى كند و رحمت خود را مى گستراند و بركات و نعمت هاى زمينى را بيرون مى آورد، و اگر آن كس از ما كه در زمين است، نبود، زمين اهل خود را فرو مى برد».(1)
و امام صادق عليه السلام فرمود: «از روزى كه خداوند حضرت آدم را آفريد تا روز رستاخيز، زمينى هيچ گاه خالى از حجت نبوده و نخواهد بود يا حجت ظاهر و آشكار و يا غايب و پنهان، و اگر حجت خدا نباشد، خدا ستايش نمى شود».(2)
راز واسطه بودن اهل بيت اين است كه مردم ظرفيت اين كه برخى فيوضات را مستقيم از خدا دريافت كنند ندارند، چنان كه وقتى خداوند بر كوه تجلى كرد بر اثر عظمتش از هم پاشيد، تجلى مستقيم خداوند بر مردم قابل تحمل و ظرفيت افراد نيست. حتى پيامبر اكرم (ص) وقتى بر او وحى مى شود توسط جبرئيل بدنش به لرزه مى افتد و… لذا لازم است براى رسيدن فيض از مبدأ قدرت و علم بى نهايت مجرا و واسطه باشد، تا به اندازه ظرفيت مردم به آنها فيض رسانى كند.
نخست بايد دانست كه دعا و مناجات مستقيم ما با خداوند منافات ندارد كه امامان (ع) نيز واسطه فيض باشند، هم چنان كه وقتى ما به طور مستقيم دعا مى كنيم و از خدا مى خواهيم كه باران ببارد، اما خداوند از طريق ابرها باران را بر ما نازل مى كند، بنابراين اگر از نظر فلسفى و معرفتى ثابت شود كه پيامبر و امام واسطه فيض هستند و حلقه وصل ميان واجب و ممكن مى باشند اگر چه ما به طور مستقيم هم از خدا بخواهيم ولى خداوند با واسطه آنان فيض را بر ما نازل مى كند.
بايد توجه داشت كه مسأله شفاعت و مسأله توسل دو مطلب مستقل هستند شفاعت يكى از معارف با تعريف و شرايط خاص خود و توسل نيز يكى ديگر از معارف است ظاهرا آنچه در اين سؤال مورد نظر شماست مسأله توسل به اولياى الهى است. به همين جهت ما ابتدا به توضيحى پيرامون توسل و سپس پيرامون شفاعت مىپردازيم.
الف) توسل در لغت
به معناى تمسك جستن به وسيلهاى براى نيل به مقصود است. از آن جا كه خداوند، جهان هستى را بر اساس نظام اسباب و مسببات قرار داده است و فيض خود را تنها از طريق مجارى و اسباب اعطا مىكند «أبى الله ان يجرى الاشياء الاّ بالاسباب»(3).
انسان براى رسيدن به مقصود خويش، بايد به اسباب و وسايط متوسّل شود مثلاً اگر بخواهد زمين خشك و بايرى راتبديل به مزرعهاى سر سبز و يا باغى آباد كند، بايد زمين را شخم بزند، نهال يا دانه و بذر درون زمين بكارد، به موقع كود و آب بدهد، به اندازه لازم سم پاشى كند و… اگر مىخواهد به طبقه دوم يا سوم يك ساختمان برسد، بايد از پله هاى آن بالا رود، يا سوار آسانسوز يا پله برقى شود وهمينطور در ساير كارهاى روزمره زندگى، انسان به اسباب و وسايل براى رسيدن به مقصود خود تمسّك و توسّل مىجويد. بر اين اساس، توسّل لازمه زندگى انسان در جهان هستى است جهانى كه بر آن قانون اسباب و مسببات حكم فرما است.
بنابراين، خداوند كه هستى عالم از او است و ادامه هستى و هر حركت و تغييرى وابسته به او و ناشى از فيض او است، خود براى اعطاى فيض خويش، مجارى و اسبابى را قرار داده است. بر همين اساس، خداوند امورى را به عنوان اسباب و وسايل در جهت تقرب ونزديكى به درگاه خويش و برآمدن حاجات، قرار داده است و ما را به توسل به آن امور، امر كرده است: «يا ايها الذين آمنوا اتقوا الله و ابتغوا اليه الوسيله
اى مؤمنان پرواى الهيداشته باشيد و به سوى او وسيله تحصيل كنيد»(4).
با توجه به اطلاق كلمه «وسيله» آيه شريفه، اين كلمه معنايى وسيع و گسترده دارد و شامل هر آنچه كه صلاحيت نزديك كردن انسان به پيشگاه خداوند را دارد، مىشود. همچنان كه نماز و روزه، احسان به يتيم، دستگيرى از مستمندان، خدمت به خلق خدا و… وسيله تقرب به خداوند هستند استمداد به ارواح مطهر پيامبران و اولياى الهى و درخواست دعا از آنان نيز وسيله تقرب به خداوند است كه در روايات و سيره معصومين بر آن تأكيد شده است. پيامبر اكرم به شخصى نيازمند كه- به ايشان مراجعه كرده بود- شيوه توسل را ياد مىدهد: «اللهم انى اسألك و اتوجه اليك بنبيك نبى الرحمه…»(5).
و روايات بسيار زيادى كه در اين زمينه وارد شده است. بنابراين، حقيقت توسّل به اولياى الهى، تمسّك به اسباب و وسايل قرب به خداوند است. تمسك به اولياى الهى، به معناى اعتقاد به استقلال آنان از خداوند، در تأثير گذارى و برآمدن حاجات نيست بلكه توسّل به اولياى الهى، همراه با اين اعتقاد است كه تنها خداوند است كه مستقل از غير و بى نياز از غير، در عالم هستى تأثير مىگذارد. و غير از او، تأثيرگذارى همه اسباب و وسايل تحت قدرت و اراده و خواست خداوند و متكى به آن خواهد بود.
با توجه به حقيقت توسّل ضرورت آن آشكار مىشود، زيرا عالم هستى بر اساس نظام اسباب و مسببات استوار است و تمسك به اسباب و وسايل، براى نيل به مقصود و تحصيل كمالات مادى و معنوى، لازمه اين نظام است و خداوند نيز انسان را در جهت كسب كمالات معنويو قرب به درگاه خويش، امر به تمسك به وسايل، يعنى، امر به توسل كرده است.
در اين راستا، علاوه بر اعمال صالح و نيك مثل انفاق به مستمندان خدمت به خلق خدا، برآوردن نيازهاى همنوعان و عباداتى همچون نماز و روزه- كه مورد رضايت خداوند و به منظور تقرب به درگاه الهى تشريع شده است- مىتوان به انسانهاى پاك و معصوم و وارسته اي كه مرضى خداوند و از مقربان درگاه الهى اند، (همچون انبياى الهى و به ويژه پيامبر خاتم و ائمه معصومين (ع)) توسّل جست. در حقيقت توسل به اولياى الهى، به معناى واسطه (و سبب) قرار دادن آن انسانهاى پاك و مقرب درگاه الهى و طلب دعاى خير آنان در حق متوسلان است.
هر انسانى مستقيما مى تواند با خداوند ارتباط برقرار كند و طلب فيض كند ولى براى اين كه قطعا از فيوضات الهى بهره مند گردد و درخواست او برآورده گردد به اولياى الهى متوسل مى شود تا به واسطه مستجاب بودن دعاى اولياى الهى، او به حاجت خود برسد چنان كه فرزندان يعقوب (ع) از پدر درخواست كردند كه به درگاه خداوند براى آنان طلب آمرزش كنند و حضرت يعقوب (ع) آنان را از چنين كارى باز نداشت و به آنان نگفت كه خود به طور مستقيم به درگاه خداوند دعا كنيد. بلكه به آنان وعده داد كه از درگاه خداوند بر آنان طلب آمرزش خواهد كرد: «قال سوف استغفر لكم ربى انه هو الغفور الرحيم» (توبه، آيه 80).
گفتنى است علت اين كه خداوند به پيامبران و اولياى الهى، چنين نقشى را داده تا مردم به آنان به عنوان واسطه و سبب بنگرند، اين است كه اولا خداوند، با اين كار، اولياى خود را در كانون توجه و اقبال مردم قرار مى دهد تا در عمل، مردم با مراجعه به آنان و الگوگيرى از آنان، به طريق هدايت و سعادت دست يابند. ثانيا از آن جا كه اولياى الهى، انسانهايى مثل خود ما هستند، خيلى زود و راحت مىتوانيم با آنان رابطه عاطفى و نزديك برقرار مى كنيم و همين ارتباط سريع، ما را به اين اسوه ها نزديك مى كند و ما را در معرض هدايت آنان قرار مى دهد.
ريشه قرآنى توسّل
خداوند امورى را به عنوان اسباب و وسايل در جهت تقرب و نزديكى به درگاه خويش قرار داده و ما را به توسّل به آن امور، فرمان داده است: «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ ابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسِيلَهَ»(6) «اى مؤمنان پرواى الهى داشته باشيد و به سوى او وسيله تحصيل كنيد».
با توجه به عدم تقييد كلمه «وسيله»، اطلاق آن، شامل هر چيزى مىشود كه صلاحيت نزديك كردن انسان به پيشگاه خدا را دارد. همان طور كه نماز، روزه، احسان به يتيم، دستگيرى از مستمندان، خدمت به خلق خدا و… اسباب تقرب به خداوند هستند استمداد از پيامبران و اولياى الهى نيز وسيله تقرب به خداوند است. از اين رو هنگام دعا، خداوند را به حق بندگان صالح و آبرومند درگاه او، قسم مىدهيم و يا از اولياى الهى مى خواهيم كه براى ما در درگاه الهى دعا كنند. همچنين در روايت نبوى- مستند نزد شيعه و اهل سنت- آمده است: «كل دعاء محجوب حتّى يُصلّى على محمد و آل محمد»(7) «هر دعايى محجوب است تا اينكه بر محمد و آل محمد درود فرستاده شود». بنابراين صلوات و درود بر پيامبرصلى الله عليه وآله و اهل بيت و توجه به آنان، يكى از مهمترين وسايل تقرب به خدا و بهره گيرى از فيوضات الهى است.
ضرورت توسّل
بدون شك آدمى براى تحصيل كمالات مادى و معنوى، به غير خود يعنى، خارج از محدوده وجودى خويش، نيازمند است. عالم هستى بر اساس نظام اسباب و مسببات استوار شده و تمسّك به سببها و وسايل براى رسيدن به كمالات مادى و معنوى، لازمه اين نظام است.
بر همين اساس قرآن كريم، انسان را در جهت كسب كمالات معنوى و قرب به درگاه الهى، امر به توسّل به اسباب تقرب كرده است: «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ ابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسِيلَهَ»(8). در روايات پيامبر اكرم و امامان معصوم (ع) نيز بر لزوم توسّل به اولياى الهى هنگام دعا، تأكيد شده است چنانكه در روايت نبوى مستند نزد شيعه و اهل سنت آمده است:
«كل دعاء محجوب حتّى يُصلّى على محمد و آل محمد»(9) «هر دعايى محجوب است تا اينكه بر محمد و آل محمد درود فرستاده شود».
شاید این مطالب را هم بپسندید:
بنابراين همچنان كه اصل دعا از اسباب و وسيله هاى فيض است و مىتوان حاجت را به طور مستقيم از خداوند درخواست كرد توسّل به اولياى الهى در هنگام دعا نيز از اسباب فيض و وسايل قرب به خداوند است.
حكمت توسّل
يكم. حكمت اعطاى اين نقش به بزرگان دين و اولياى الهى، جايگاه معنوى آنان است. همه موجودات عالم هستى، آيات و نشانه هاى حضرت حقّاند. هر موجودى به اندازه وسعت وجودىاش، نشانگر اسما و صفات خداوند سبحان است. عالىترين و تابناكترين جلوه و ظهور حضرت حق، در آينه وجود انسان كامل (پيشوايان معصوم) محقق مىگردد. انسان كامل آينه تمام نماى اسما و صفات حضرت حق و جلوه و مظهر جلال و جمال پروردگار است. توسّل به انسان كامل، در حقيقت توجه به جلال و جمال خدا و توسّل به چشمه فيض او است.
دوّم. اولياى الهى انسانهايى از جنس خود ما هستند و به طور معمول خيلى راحتتر و زودتر مىتوان با آنان رابطه عاطفى، برقرار كرد.
سوّم. خداوند خواسته است اولياى خود را در كانون توجه و اقبال مردم قرار دهد. توجه به آنان، به عنوان انسانهاى كامل و برقرارى ارتباط عاطفى و معنوى با آنان، تأكيد بر حقانيت و اسوه بودن آنان است و موجب مىشود مردم با مراجعه به آنان و الگوگيرى از ايشان، به طريق هدايت و سعادت، دست يابند.
عبادت و پرستش
«عبادت» نهايت ذلت و خضوع، در برابر كسى است كه اعتقاد به الوهيت او داشته باشيم و يا او را فاعل استقلالى و غير وابسته بدانيم. بنابراين عبادت دو ركن دارد:. 1 نهايت ذلت و خضوع،. 2 اعتقاد به الوهيت يا فاعليت استقلالى و نا وابسته.
هرگاه يكى از اين دو ركن، نباشد، ديگر مفهوم عبادت و پرستش صدق نمىكند. خداوند خود به فرشتگان فرمان داده است، در مقابل آدم سجده كنند: «و ياد كن آنگاه كه فرشتگان را گفتيم: آدم را سجده كنيد».(10) و يا فرزندان را به نهايت خضوع و تذلل در برابر والدين دستور داده است: «و بالهاى ذلت و خوارى را از روى مهربانى براى آن دو [پدر و مادر] بگستران.»(11). بديهى است، اين اعمال عبادت و پرستش غير خدا محسوب نمىشود و گرنه خدا امر به آن نمىكرد.
توسّل و شرك
در توسّل، گاهى حاجت خود را از خدا مىخواهيم و هنگام دعا او را به حق اوليايش قسم مىدهيم كه حاجت ما را برآورده سازد. اين روش را پيامبر اكرم (ص) تعليم فرمود و خود نيز بدان عمل مىكرد.(12) در چنين روشى هيچگونه احتمال شرك وجود ندارد.
در نوع دوم توسّل، خداوند را حاجت دهنده مىدانيم و از اولياى الهى مىخواهيم بر آمدن حاجت ما را از درگاه الهى درخواست كنند. در خواست دعا، نه تنها مؤثر دانستن غير خدا نيست بلكه اعتراف به اين مطلب است كه تنها حاجت دهنده و مؤثر در عالم هستى، او است.
در نوع سوم توسّل به طور مستقيم حاجت خود را از اولياى الهى طلب مىكنيم و اين نيز شرك نيست زيرا تأثيرگذارى آنها، به صورت غيراستقلالى و وابسته به اراده و قدرت الهى است. اسباب و واسطه هاى فيض همچنان كه در اصل وجود و بقاى خويش، وابسته و قائم به او هستند، در فاعليت و تأثيرگذارى نيز وابسته به اراده و قدرت خداوند مىباشند. بنابراين نه توحيد در ربوبيت به معناى انكار نقش اسباب است و نه اثبات نقش اسباب و واسطه هاى فيض، منافى با توحيد ربوبى است. از اين رو، تمسّك به آنها، منافاتى با توحيد ربوبى ندارد.
بلى، اگر كسى اسباب و واسطه هاى فيض را، فاعل مستقل از اراده و قدرت خدا بداند و يا معتقد به مبدأ مؤثرى در عالم هستى باشد كه خدا آن را سبب و واسطه فيض قرار نداده، دچار شرك گشته است.
بنابراين توسّل و حاجت خواستن از اولياى الهى، تمسّك به رابطه هاى فيض الهى و اسبابى است كه فاعل بودن آنان وابسته به قدرت و اراده خداوند است. در نتيجه اين حاجت خواستن، شرك در ربوبيت نيست همچنان كه تمسّك به ساير اسباب (مثل پزشك و دارو)، شرك در ربوبيت نيست. از سوى ديگر، چون كسى آنان را «خدا» و «اللَّه» نمىداند بلكه تمام افتخار اولياى الهى اين است كه بنده و مخلوق او هستند، شرك در الوهيت (شرك در ذات) هم نيست.
با توجه به آنچه در تبيين مفهوم «عبادت» گذشت، شرك در عبادت و پرستش نيز نخواهد بود چون عبادت، خضوع و خشوع همراه با اعتقاد به الوهيت يا ربوبيت معبود است. بنابراين هيچكدام از اقسام شرك، بر اين نوع از توسّل، صدق نمىكند.
بر خلاف پرستش بتها و شفاعتجويى مشركان كه خداوند درباره آنان مىفرمايد: «وَ يَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا يَضُرُّهُمْ وَ لا يَنْفَعُهُمْ وَ يَقُولُونَ هؤُلاءِ شُفَعاؤُنا عِنْدَ اللَّهِ»(13).
آيه شريفه، مشركان را به دو جهت، مورد سرزنش و توبيخ قرار داده است:
1 عبادت و پرستش بتها،
2 اعتقاد به وساطت بتها.
مشركان مكه، اعتقاد به الوهيت بتها نداشتند و آنها را «اللَّه» نمىدانستند زيرا مىگفتند: «هؤُلاءِ شُفَعاؤُنا عِنْدَ اللَّهِ». اما دچار شرك در ربوبيت بودند يعنى، بتها را موجوداتى مىدانستند كه مستقل از اراده و قدرت خداوند، منشأ تأثير و جلب خير و دفع ضرراند. به همين جهت با قربانى كردن و خضوع و خشوع در برابر بتها، در صدد جلب رضايت آنها بودند.
در نتيجه عمل مشركان مكه از سه جهت مورد نكوهش است:
1 شرك در ربوبيت،
2 شرك در عبادت،
3 اعتقاد به ربوبيت و عبادت در برابر سنگ و چوبى كه با دست خود تراشيده بودند. تعبير «ما لا يَضُرُّهُمْ وَ لا يَنْفَعُهُمْ» اشاره به شدّت پستى اين اعتقاد و عمل است.
در حالى كه توسّل به اولياى الهى، اعتقاد به وساطت كسانى است كه خداوند به آنان چنين منزلتى داده است. ما اولياى الهى را نه «اللَّه» مىدانيم و نه اعتقاد به ربوبيت و فاعليت استقلالى آنان داريم بلكه به نظر ما، هر گونه فاعليت و تأثيرگذارى اسباب و واسطه هاى فيض، وابسته به اذن، اراده و قدرت خداوند است.
از طرف ديگر بايد توجه داشت كه توسل به اولياى الهى در ميان همه فرق مسلمانان اعم از شيعه و سنى امرى مقبول و پذيرفته شده است و حتى در موارد متعددى نقل شده كه مسلمانان و حتى خلفا از جمله عمر بن الخطاب پس از رحلت پيامبر بر سر قبر آن حضرت حاضر شده و به ايشان متوسل مى شدند و تنها وهابى ها با توسل مخالفند.
(1) (امالى صدوق، قم: مطبعه الحكمه، ص 112، مجلس 35)
(2) (محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، دار الكتب الاسلاميه، ج 52، ص 92)
(3) (بحارالانوار، ج 2، ص 90)
(4) (مائده/ 35)
(5) (سنن ابن ماجه، ج 1، ص 441 مسند احمد بن حنبل، ج 4، ص 138 الجامع الصغير سيوطى، ص 59)
(6) مائده (5)، آيه. 35
(7) ميزان الحكمه، ج 4، ص 1662، ح 10794 كنزالعمال، ح 2153 المعجم الاوسط، ج 1، ص. 220
(8) «اى مؤمنان پرواى الهى داشته باشيد و به سوى او وسيله تحصيل كنيد»: مائده (5)، آيه. 35
(9) ميزان الحكمه، ج 4، ص 1662، ح 10794 كنزالعمال، ح 2153 المعجم الاوسط، ج 1، ص. 220
(10) بقره (2)، آيه. 34
(11) اسراء (17)، آيه. 24
(12) كنزالعمال، ج 12، ص 148، ح 34425 مسند احمد بن حنبل، ج 4، ص. 138 براى تفصيل بيشتر ر. ك: پرسش. 19
(13) يونس (10)، آيه. 18
پرسمان/
