واجب بودن نماز در قرآن
آيا در رابطه با واجب بودن نمازهاى يوميه آيه و يا آياتى از قرآن مجيد داريم يا خير؟
برخى از آياتى كه بر وجوب نماز دلالت دارد همراه با توضيح و تفسير آنها عبارت است از:
1- فَإِذا قَضَيْتُمُ الصَّلاهَ فَاذْكُرُوا اللَّهَ قِياماً وَ قُعُوداً وَ عَلى جُنُوبِكُمْ فَإِذَا اطْمَأْنَنْتُمْ فَأَقِيمُوا الصَّلاهَ إِنَّ الصَّلاهَ كانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ كِتاباً مَوْقُوتاً (نساء- 103)
103- و هنگامى كه نماز را به پايان رسانيديد خدا را ياد كنيد در حال ايستادن و نشستن و به هنگامى كه به پهلو خوابيدهايد، و هر گاه آرامش يافتيد (و حالت خوف زايل گشت) نماز را (به صورت معمول) انجام دهيد، زيرا نماز وظيفه ثابت و معينى براى مؤمنان است.
كلمه موقوت از ماده وقت است بنا بر اين معنى آيه چنين است كه اگر ملاحظه مىكنيد حتى در ميدان جنگ مسلمانان بايد اين وظيفه اسلامى را انجام دهند به خاطر آن است كه نماز اوقات معينى دارد كه نمىتوان از آنها تخلف كرد.
ولى در روايات متعدى كه در ذيل آيه وارد شده است موقوتا به معنى ثابتا و واجبا تفسير شده است كه البته آن هم با مفهوم آيه سازگار است، و نتيجه آن با معنى اول تقريبا يكى است.
2- أَقِمِ الصَّلاهَ لِدُلُوكِ الشَّمْسِ إِلى غَسَقِ اللَّيْلِ وَ قُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ كانَ مَشْهُوداً (اسراء- 78)
78- نماز را از زوال خورشيد تا نهايت تاريكى شب (نيمه شب) برپا دار، و همچنين قرآن فجر (نماز صبح) را، چرا كه قرآن فجر مورد مشاهده (فرشتگان شب و روز) است.
دلوك شمس به معنى زوال آفتاب از دائره نصف النهار است كه وقت ظهر مىباشد، و در اصل از ماده دلك به معنى ماليدن گرفته شده، چرا كه انسان در آن موقع بر اثر شدت تابش آفتاب چشم خود را ميمالد، و يا از دلك به معنى متمايل شدن است چرا كه خورشيد در اين موقع از دائره نصف النهار به سمت مغرب متمايل مىشود و يا اينكه انسان، دست خود را در مقابل آفتاب حائل مىكند، گويى نور آن را از چشم خود كنار مىزند و متمايل ميسازد.
به هر حال در روايتى كه از منابع اهل بيت ع به ما رسيده دلوك به همين معنى زوال خورشيد تفسير شده است، در روايتى از امام صادق ع مىخوانيم كه عبيد بن زراره از تفسير همين آيه از امام، ع سؤال كرد امام فرمود: خداوند
چهار نماز بر مسلمانان واجب كرده است كه آغاز آن وقت زوال شمس (ظهر) و پايان آن نيمه شب است.
در روايت ديگرى از امام باقر ع در تفسير همين آيه هنگامى كه زراره محدث بزرگ شيعه از آن سؤال كرد چنين فرمود:
دلوكها زوالها، غسق الليل الى نصف الليل، ذلك اربع صلوات وضعهن رسول اللَّه (ص) و وقتهن للناس و قرآن الفجر صلاه الغداه:
دلوك شمس به معنى زوال آن (از دائره نصف النهار) است، و غسق الليل به معنى نيمه شب است، اين چهار نماز است كه پيامبر ص آنها را براى مردم قرار داد و توقيت نمود، و قرآن الفجر اشاره به نماز صبح است.
شاید این مطالب را هم بپسندید:
البته بعضى از مفسران، احتمالات ديگرى در معنى دلوك دادهاند كه قابل ملاحظه نيست.
و اما غسق الليل با توجه به اينكه غسق شدت ظلمت است، و تاريكى شب در نيمه شب از هر وقت متراكمتر مىباشد اين كلمه روى هم رفته نيمه شب را مىرساند.
قرآن به معنى چيزى است كه قرائت مىشود و قرآن فجر روى هم رفته اشاره به نماز فجر است.
به همين دليل آيه فوق از آياتى است كه اشاره اجمالى به وقت نمازهاى پنجگانه مىكند، و با انضمام به ساير آيات قرآن در زمينه وقت نماز است، و روايات فراوانى كه در اين رابطه وارد شده، وقت نمازهاى پنجگانه دقيقا مشخص مىشود.
البته توجه به اين نكته لازم است كه بعضى از آيات قرآن تنها اشاره به يك نماز كرده، مانند حافِظُوا عَلَى الصَّلَواتِ وَ الصَّلاهِ الْوُسْطى (بقره- 238)
كه نماز وسطى طبق تفسير صحيح همان نماز ظهر است.
و گاهى اشاره به وقت سه نماز از نمازهاى پنجگانه كرده، مانند وَ أَقِمِ الصَّلاهَ طَرَفَىِ النَّهارِ وَ زُلَفاً مِنَ اللَّيْلِ (هود- 114) كه طرف النهار اشاره به نماز صبح و مغرب و زُلَفاً مِنَ اللَّيْلِ اشاره به نماز عشا است.
و گاهى اوقات هر پنج نماز را اجمالا بيان مىكند، مانند آيه مورد بحث (شرح بيشتر در اين زمينه را در جلد نهم تفسير نمونه ذيل آيه 114 سوره هود صفحه 265 به بعد بيان كردهايم).
به هر حال جاى ترديد نيست كه جزئيات اوقات نمازهاى پنجگانه در اين آيات بيان نشده، بلكه مانند بسيارى ديگر از احكام اسلامى تنها به كليات قناعت شده و شرح آن در سنت پيامبر ص و امامان راستين آمده است.
نكته ديگرى كه در اينجا باقى ميماند اين است كه آيه فوق مىگويد:
إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ كانَ مَشْهُوداً: نماز صبح مورد مشاهده است اكنون اين سؤال پيش مىآيد كه مشاهده چه كسانى؟
رواياتى كه در تفسير اين آيه به ما رسيده مىگويد: مشهود ملائكه شب و روز است، زيرا در آغاز صبح فرشتگان شب كه مراقب بندگان خدايند جاى خود را به فرشتگان روز مىدهند، و چون نماز صبح در همان آغاز طلوع انجام مىگيرد هر دو گروه آن را مشاهده كرده و بر آن گواهى مىدهند.
اين روايات را دانشمندان شيعه و اهل تسنن هر دو نقل كردهاند.
از جمله (طبق نقل تفسير روح المعانى) احمد و نسايى و ابن ماجه و ترمذى و حاكم از پيامبر ص نقل كردهاند كه در تفسير اين جمله فرمود:
تشهده ملائكه الليل و ملائكه النهار.
تفسير نمونه، ج 12، ص: 222 .پرسمان
