شرايط توبه واقعى

استغفار واقعى

پرسش 18 . معناى استغفار و شرايط توبه واقعى چيست؟ شرايط توبه واقعى در كلام على عليه السلام را بيان نماييد.

 

معناى لغوى «استغفر الله»: درخواست آمرزش از پروردگار آمرزنده و مهربان است. اما شرايط توبه واقعى در كلام امام على عليه السلام به اين شرح است:
شخصى در محضر ايشان عرضه داشت: «استغفرالله»؛ گويا حضرت از نحوه سخن او، و يا سابقه كارهايش با خبر بود كه اين استغفار جنبه ظاهرى دارد، نه واقعى؛ از اين رو فرمود:

«استغفار يك كلمه است، ولى شش معنا (و مرحله) دارد كه عبارتند از:
1. پشيمانى از گذشته،
2. تصميم بر ترك آن براى هميشه،
3. حقوقى را كه از مردم ضايع كرده اى به آنها باز گردانى؛ به گونه اى كه هنگام ملاقات پروردگار، حق كسى بر تو نباشد،
4. اين كه: هر واجبى كه از تو فوت شده (مانند: نماز، روزه، حج و…) حق آن را به جا آورى (قضا يا كفّاره اش را بپردازى)،
5. گوشت هايى كه به وسيله حرام بر اندامت روييده، با اندوه بر گناه آب كنى، تا چيزى از آن باقى نمانده، و گوشت تازه به جاى آن برويد!،
6. به همان اندازه كه لذت و شيرينى گناه را چشيده اى، درد و رنج طاعت را نيز بچشى، و پس از پيمودن اين شش مرحله، بگو: استغفرالله».131
الهى من پشيمانم پشيمان
پشيمانى ز رويم شد نمايان
گنه ريز است اگر استغفر الله
ز كردار بدم افسوس و صد آه
ممكن است كسى بگويد: با وجود اين شرط هاى شش گانه در فرمايش علوى عليه السلام، قدرت عمل به آن فراهم نيست؛ در پاسخ مى گوييم: بعضى از اين شرط ها، شرط توبه كامل است؛ مانند: مرحله پنجم و ششم؛ ولى چهار تاى ديگر، جزء شرط هاى واجب و لازم يك توبه واقعى است.
در اين راستا، استاد شهيد مطهرى مى گويد:
«قسمت اول و دوم از ركن هاى توبه، و قسمت سوم و چهارم از شرط هاى لازم، و قسمت پنجم و ششم از شرط هاى كمال است».132
اما درباره جايگاه ويژه «استغفار» همين بس كه در روايات اسلامى از آن به عنوان بهترين عبادت، جامع ترين دعا، با فضيلت ترين توسّل و مهم ترين اعمال در بهترين ماه هاى سال ياد شده است!
در اين راستا امام ششم عليه السلام مى فرمايد: «انّ من اجمع الدّعا الاستغفار»؛ «طلب بخشش از جمله جامع ترين دعاهاست».133
امّ سلمه كه يكى از همسران پيامبر صلى الله عليه و آله است نقل مى كند، كه ايشان در دوره آخر عمر شريف شان در حالت هاى گوناگونى ذكر شريف «سبحان اللّه و بحمده، استغفراللّه و اتوب اليه» را بر زبان جارى مى فرمود، از علتش پرسيدم؛ حضرت صلى الله عليه و آله فرمود: «من مأمور به اين ذكر شده ام، سپس سوره نصر را براى ما تلاوت فرمود».134
گناه مانع دريافت خير و بركت است اما استغفار، وسيله اى براى ريزش فضل و رحمت خداوند به سمت شخص تائب و عذرخواه به حساب مى آيد.
حضرت امير بعد از تبيين آسيب هاى گناه مى فرمايند: «خداوند استغفار را سببى براى روزى رسانى و گسترش رحمت قرار داده است و فرموده: از پروردگار خود آمرزش بخواهيد كه آمرزنده است، بركات خود را از آسمان بر شما فرو مى بارد… پس رحمت كند خدا كسى را كه از گناهان خود پوزش طلبد».135
در بارگه جلالت اى عذرپذير
درياب كه من آمده ام زار و حقير
از تو همه رحمت است و از من تقصير
من هيچ نيم، همه تويى دستم گير136
در اين خصوص سيره و روش پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله الگويى براى همه مسلمانان است. آن بزرگوار چون دلگير مى شد، مى فرمود: «براى اين كه قلبم دچار هيچ گونه حجاب و پوشش نگردد، روزى هفتاد بار استغفار مى كنم».
همچو پيغمبر ز گفتن و ز نثار
توبه آرم روز من هفتاد بار137

بنابر آنچه گفته شد استغفار تنها براى خطاكاران و گناهكاران نيست بلكه گناهكاران با استغفار از پستى هاى گناه و دركات جهنم نجات مى يابند و پاكان با تكرار استغفار از نورانيت قلب بيشتر و درجات بهشت را بهره مند مى گردند.
131. نهج البلاغه، فيض الاسلام، ص 1281، حكمت 409.

132. مطهرى، مرتضى، گفتارهاى معنوى، بحث توبه.

133. مجلسى، محمدباقر، بحارالانوار، ج 50، ص 283.

134. همان، ج 21، ص 100.

135. نهج البلاغه، خ 143.

136. ابوسعيد ابوالخير.
137. فروزانفر، بديع الزمان، احاديث و قصص مثنوى، ترجمه و تنظيم: حسين داورى، ص 411.

•  منبع: هدانا برگرفته از پرسمان، گناه و توبه.

ویژه نامه آداب و اعمال اسلامی