حقوق فرزندان بر والدین از دیدگاه اسلام /بخش2

۷- تربیت فرزندان بنابر اصول تأیید شده از سوی دین:

یکی از مهمترین وظایف پدر و مادر ، تعلیم و تربیت فرزندان است و در برابر این مسئولیت باید پاسخگو باشند. امام سجاد علیه السلام فرمودند: حق فرزندت توجه به این امر است که او از تو می‌باشد و در چند روز این دنیا خیر و شرش وابسته به توست و بدانی که یقینا وظایفی از قبیل: تربیت نیکو، راهنمایی به سوی خداوند، یاری و مساعدتش در طاعت خدا بر عهده توست …[1].

فعالیت تربیتی از همان نخستین لحظات تولد با گفتن اذان و اقامه در گوش نوزاد آغاز می‌شود. رسول گرامی اسلام صل الله علیه و آله فرمودند: هر کس دارای فرزندی شد، لازم است در گوش راستش اذان و در گوش چپش اقامه گوید که این کار نوزاد را از گزند شیطان رانده شده از درگاه الهی مصون می‌دارد.[2]

 

تربیت از دامان مادر آغاز می‌شود.مادر از همان کودکی به همراه شیری که به فرزند خود می‌نوشاند، اسلام، دیانت و اخلاق خوب را نیز به او تزریق می‌نماید. از آنجا که فرزند بیش از همه به مادر علاقه دارد، از اخلاق و سخنان مادر بیشتر تأثیر می‌پذیرد. مادری که صالح و با خدا باشد خانواده سالم خواهد بود و فرزند هم اگر با مانع بزرگی روبرو نشود تا آخر عمر سالم خواهد ماند.

 

 

اگر رفتار والدین بر اساس آموزه‌های اسلامی باشد، محیط خانواده نیز اسلامی و سرشار از محبت خواهد بود. در این شرایط شاهد تربیت اسلامی فرزندان خواهیم بود. امام باقر علیه السلام می‌فرمایند:  مصونیت کودکان از خطرات و انحرافات در پرتو صلاحیت و شایستگی پدران آنها است.[3]

 

 

۸- آموزش علوم مورد نیاز به فرزندان:

آموزش قرآن، حدیث ، نماز ، احکام دینی و دیگر علوم مورد نیاز به فرزندان از جمله وظایف جایگاه پدری و مادری است که مورد توجه جدی متون دینی قرار گرفته است.

کودکان باید قبل از ورود به اجتماع، عناصر اساسی فرهنگ در جامعه اسلامی از قبیل  باورها، ارزش‌ها و هنجارهای دینی را فرا بگیرند. قبل از رسیدن به بلوغ هم باید احکام عبادی و اجتماعی اسلام را در حد توان خود یاد بگیرند. بهترین شیوه آموزش، شروع یادگیری با متون اصلی دین یعنی قرآن و روایات است. به همین جهت است که پیامبر صل الله علیه و آله آموزش قرآن را حق فرزند بر پدر شمرده‌اند.[4]

نکته مهم در اینجا پاداش چشم‌گیری است که برای والدین در نظر گرفته شده است. رسول خدا صل الله علیه و آله فرمودند: هر کس به فرزند خود قرآن بیاموزد در قیامت بر والدین او لباس‌هایی می‌پوشانند که نور آن چشم بهشتیان را خیره می‌کند.[5]

 

۹- آموزش مهارت‌های مورد نیاز به فرزندان:

داشتن مهارت‌های لازم در امور گوناگون زندگی در کنار داشتن دانش لازم از جمله ضروریات زندگی اجتماعی است. به عبارت دیگر افزون بر شناخت و انگیزه، توانایی انجام کار نیز از جمله عوامل موثر در ایفا کردن درست نقش‌ها در آینده است. فردی که مهارت های مربوط به جایگاه خود را فراگرفته باشد ، به راحتی نقش مورد انتظار را در جامعه ایفا می‌کند و در نتیجه سرشار از نشاط و رضایت درونی خواهد شد.

برخی مهارت ها که در اسلام سفارش شده علاوه بر کاردکرد های اجتماعی و نظامی، سلامت جسمی و روحی را به دنبال خواهد داشت. شنا ، اسب‌سواری و تیراندازی از جمله مهارت‌هایی است که سفارش شده است. رسول اکرم صل الله علیه و آله می‌فرمایند: به فرزندان خود شنا و تیراندازی بیاموزید.[6]

نکته: آموزش این مهارت‌ها را می‌توان در دوره‌های تحصیلی یا خدمت سربازی گنجاند تا علاوه بر ایجاد جذابیت و تنوع ، به صورت همگانی در جامعه تحقق پیدا کند . نتیجه آن جامعه‌ای با نشاط و تندرست خواهد بود.

 

۱-  عَنِ السَّجَّادِ ع فِي حَدِيثِ الْحُقُوقِ قَالَ ع: وَ أَمَّا حَقُّ وَلَدِكَ فَتَعْلَمُ أَنَّهُ مِنْكَ وَ مُضَافٌ إِلَيْكَ فِي عَاجِلِ الدُّنْيَا بِخَيْرِهِ وَ شَرِّهِ وَ أَنَّكَ مَسْئُولٌ عَمَّا وُلِّيتَهُ مِنْ حُسْنِ الْأَدَبِ وَ الدِّلَالَةِ عَلَى رَبِّهِ وَ الْمَعُونَةِ [لَهُ‏]^[1] عَلَى طَاعَتِهِ فِيكَ… مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل، ج‏۱۵، ص: ۱۶۹

 

۲- قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‏ مَنْ وُلِدَ لَهُ مَوْلُودٌ فَلْيُؤَذِّنْ فِي أُذُنِهِ الْيُمْنَى بِأَذَانِ الصَّلَاةِ وَ لْيُقِمْ فِي أُذُنِهِ الْيُسْرَى فَإِنَّهَا عِصْمَةٌ مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّجِيمِ. وسائل الشيعة، ج‏۲۱، ص: ۴۰۶

 

۳- عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ وَ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالا يُحْفَظُ الْأَطْفَالُ بِصَلَاحِ آبَائِهِمْ كَمَا حَفِظَ اللَّهُ الْغُلَامَيْنِ بِصَلَاحِ أَبَوَيْهِمَا. بحار الأنوار (ط – بيروت)، ج‏۶۸، ص: ۲۳۷

۴- وسایل الشیعه؛ ج۲۱ ؛ص ۴۸۲

۵- وسایل الشیعه؛ ج۲۱ ؛ص ۴۷۶

۶- کافی ؛ ج۶ ؛ ص۴۸

 

۱۰- به کار گرفتن فرزند از هفت سالگی:

زندگی همواره مملو از مشکلات  و ناکامی‌های کوچک و بزرگ است. برای چیره شدن بر مشکلات باید صبر و تدبیر داشت که غریزی نیستند بلکه اکتسابی هستند و با تمرین به دست می‌آیند. کودک بعد از هفت سال آزادی کامل، باید به صورت مستقیم و عملی مشکلات زندگی را لمس کند و خودش روبرو شدن با آنها را تجربه کند. امام علی علیه السلام می‌فرمایند: کودک را بعد از پرورش و آموزش باید هفت سال به کار و فعالیت وادارند.[1]

امام کاظم علیه السلام فرموده‌اند: بهتر است که طفل در کودکی با سختی و مشکلات گریزناپذیر زندگی که تاوان زندگی است روبرو شود تا در جوانی و بزرگسالی بردبار و شکیبا باشد.[2]

نکته مهم: باید به تدریج و مناسب با توان و ظرفیت واقعی کودک، مسئولیت‌هایی به او سپرد تا کم کم با سرد و گرم روزگار آشنا شود. پیامبر گرامی اسلام صل الله علیه وآله فرمودند: آنچه را که کودک توان داشته و انجام داده از او بپذیرد و آنچه انجام آن در توان کودک نیست و برای او طاقت‌فرساست از او نخواهد و او را به گناه و طغیان وادار نکند و به او دروغ نگوید.[3]

 

۱۱- فراهم کردن زمینه ازدواج برای فرزندان:

بهترین سن برای ازدواج هنگامی است که فرد به رشد و پختگی لازم رسیده باشد، این پختگی در جامعه اسلامی معمولا با فاصله کمی از بلوغ جنسی حاصل می‌شود.یکی از سنت‌های پسندیده و بجای دینی ، تدراک ازدواج فرزندان است که در عرف و فرهنگ اجتماعی به عهده‌ی پدر گذاشته شده است. از دیدگاه پیامبر گرامی اسلام صل الله علیه وآله از جمله حقوق فرزند بر پدرش این است که هنگامی که بالغ شداو را به ازدواج درآورد[4]. و اگر با وجود توانایی از انجام آن سر باز زند و فرزندش دچار لغزش شود، گناهش به گردن اوست[5].

والدین می‌بایست در برداشت موانع و مهیا ساختن بستر ازدواج فرزندانش هم تلاش کند، باید با تربیت درست، سن رشد فرزندان را کاهش دهند. در آنها ایجاد انگیزه کنند و در یافتن همسر مناسب برای آنها تلاش کنند. برای نمونه والدین دختر نباید بدون هیچ تلاشی منتظر خواستگار بمانند، بلکه باید در معرفی دخترشان و یافتن همسری مناسب برای او تلاش کنند. پیامبر خدا صل الله علیه وآله فرمودند: دختران خویش را به طلا و نقره بیارایید، جامه نیکو بر آنها بپوشانید و جهیزیه خوب به آنها بدهید تا خواستگار پیدا کنند[6].

البته روشن است که مراد حضرت این است که در مجالس زنانه و محیط‌هایی که منع شرعی ندارد، دختران خویش را بیارایید تا مادرانی که برای پسران خود به دنبال همسر می‌گردند یا افرادی که نقش واسطه در ازدواج را دارند، آنها را ببینند. پس منعی ندارد که والدین دختر، هرگاه پسر مومن و شایسته‌ای یافتند، مستقیم یا غیر مستقیم به او پیشنهاد ازدواج با دخترشان را بدهند و این سیره بسیاری از علما و بزرگان دین بوده است.[7]

 

۱۲- مهربان بودن با فرزندان:

مهربانی با فرزندان از جمله وظایفی است که ارضای نیاز عاطفی آنها را به دنبال دارد. مهربانی در کانون خانواده ، با ایجاد آرامش و نشاط خانواده را تکامل می‌بخشد. رسول گرامی اسلام صل الله علیه وآله فرموده‌اند: نگاه مهربانانه‌ی پدر به فرزند خود عبادت است[8]. فرزندان خود را دوست داشته باشید و به آنان رحم کنید[9]. در جایی دیگر می‌فرمایند: رحمت خدا بر پدری که در راه نیکی و نیکوکاری، به فرزند خود کمک کند، به او احسان نماید و چون کودکی، رفیق دوران کودکی او باشد ، او را عالِم و با ادب بار آورد.[10]

لازمه‌ی مهربانی با کودک این است که انتظار والدین متناسب با ظرفیت فرزند باشد. بنابراین  والدین باید رفتاری کودکانه با کودک خود داشته باشند. رسول گرامی اسلام صل الله علیه وآله می‌فرمایند: آن کس که نزد او کودکی است باید در پرورش او کودکانه رفتار کند.[11] یکی از مصادیق مهم مهروزی به کودک، هم‌بازی شدن با اوست.

نکته ۱:

در محبت و مهربانی کردن با کودک نیز مانند هر کار دیگری باید میانه‌رو بود و از افراط و تفریط پرهیز کرد. امام باقر علیه السلام می‌فرمایند: بدترین پدران، کسانی هستند که در نیکی و محبت به فرزندان اندازه نگه ندارند و به زیاده‌روی و افراط بگرایند.[12]

نکته ۲:

رعایت عدالت در بروز رفتار عاطفی نیز یک اصل مهم است که مورد توجه بزرگان دین قرار گرفته است. از امام علی علیه السلام نقل شده که روزی رسول خدا صل الله علیه وآله مردی را دید که دو فرزند داشت، یکی از آنها را بوسید و دیگری را وانهاد. رسول خدا صل الله علیه وآله به او فرمودند: چرا بین این دو فرق گذاشتی؟![13]

۱- وسایل الشیعه؛ ج۲۱ ؛ ص۴۷۶

۲- وسایل الشیعه؛ ج۵ ؛ ص ۱۲۶

۳- کافی ؛ ج۶ ؛ ص ۵۰

۴- وسایل الشیعه ؛ ج۲۱ ؛ ص۴۸۲

۵- کنز العمال ؛ ج۱۶ ؛ ص۴۴۲ ؛ ح ۴۵۳۳۷

۶- کنز العمال ؛ ج۱۶ ؛ ص۵۸۶ ؛ ح ۴۵۹۶۱

۷- برای مطالعه بیشتر به کتاب شاخص‌های خانواده مطلوب ص۲۴۵ مراجعه فرمایید

۸- مستدرک الوسایل ؛ ج۱۵ ؛ ص۱۷۱

۹- وسایل الشیعه ؛ ج۲۱ ؛ص۴۹۴

۱۰- مستدرک الوسایل ؛ ج۱۵ ؛ ص۱۷۰

۱۱-  وسایل الشیعه ؛ ج۵ ؛ص۱۲۶

۱۲- تاریخ یعقوبی ؛ ج۳ ؛ص۵۳

۱۳- مستدرک الوسایل ؛ ج۱۵ ؛ ص۱۷۳