بیان قرآن در تنگی نفس در ارتفاع

تنگی نفس در ارتفاع

در آيه‌اي از قرآن كريم سخن از تأثير تغييرات ارتفاع بر روي سيستم بيولوژيك انسان به ميان آمده است كه ريشه اين تأثير، در تغيير فشار و چگالي هوا مي‌باشد.

اين آيه،‌ آيه 125 سوره مباركه انعام است كه مي‌فرمايد: «فَمَنْ يُرِدِ اللَّهُ أَنْ يَهْدِيَهُ يَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْإِسْلامِ وَ مَنْ يُرِدْ أَنْ يُضِلَّهُ يَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَيِّقاً حَرَجاً كَأَنَّما يَصَّعَّدُ فِي السَّماءِ كَذلِكَ يَجْعَلُ اللَّهُ الرِّجْسَ عَلَى الَّذينَ لا يُؤْمِنُون»؛‌ (آن كس را كه خدا بخواهد هدايت كند، سينه اش را براى (پذيرش) اسلام، گشاده مى سازد و آن كس را كه به خاطر اعمال خلافش بخواهد گمراه سازد، سينه اش را آن چنان تنگ مى كند كه گويا مى خواهد به آسمان بالا برود اين‌گونه خداوند پليدى را بر افرادى كه ايمان نمى آورند قرار مى دهد).

«صدر» در مورد انسان برای سینه به کار میرود و «ضیّق» به معنی تنگ و «حَرَج» مترادف با آن است120. «يصّعّد» در لغت از «صعود» گرفته شده که هم به معنای «بالا رفتن» است و هم به معنای «به مشقت و دشوارى افتادن» مى باشد121؛ از اين رو معناى «كَأَنَّمَا يَصَّعَدُ فِى السَّماءِ» چنين مى شود: «همانند كسى كه در آسمان بالا میرود و دچار سختى و دشوارى فراوان گشته است».

در اين آيه سختي پذيرش حقيقتي مانند اسلام را براي كسي كه عمداً و از روي لجاجت در مقابل حق، ايستادگي مي‌كند، به حالت كسي تشبيه مي كند كه در آسمان بالا برود و سينه‌اش تنگ شود. به عبارت دیگر، کافری که از حق روی گردان است و پذیرش اسلام و تسلیم حق بودن برای او دشوار است، خداوند تنگی و ضیق صدر شدیدی به او می دهد مانند کسی که میخواهد به آسمان صعود کند.

همان‌طور كه مي‌دانيم اطراف كره زمين را قشري از گازهاي مختلف پوشانده كه به آن جوّ، اتمسفر يا هوا-كُره مي‌گويند. عاملي كه اين توده انبوه گاز را در اطراف زمين نگه داشته، نيروي گرانش زمين است كه از سوي زمين بر روي مولكول‌هاي هوا اعمال شده و مانع از پراكنده شدن آن‌ها از پيرامون زمين مي‌شود. دقيقاً به همين علت است كه كره ماه تقريبا فاقد جوّ بوده و كره مريخ نيز كه از زمين كوچكتر و در نتيجه جاذبه كمتري دارد، جوّ بسيار رقيقي را دارد.

در مورد گازهاي جوّ كه تراكم‌پذير هستند، لايه‌هاي پايين‌تر بر اثر وزن لايه‌هاي بالاتر كه روي آن‌ها قرار گرفته‌اند، متراكم مي‌شوند و چگالي بيشتري نسبت به طبقات بالاتر خواهند داشت. پس در تمامي سطوح و ارتفاعات،‌ چگالي هوا يكسان نيست. به همين ترتيب، فشار هم كه متناسب با چگالي است، در سطوح نزديك‌تر به سطح زمين، بيشتر از نقاط بالايي، خواهد بود.

بر پايه اطلاعات به دست آمده از ساختمان جوّ، در ارتفاع 5600 متري، چگالي جوّ به 50% كاهش مي‌يابد و 90% جرم اتمسفر تا ارتفاع 16000 متري قرار دارد. این کاهش چگالی و فشار هوا، اثرات گوناگونی بر روی انسان دارد که به اختصار به آنها اشاره میکنیم.

الف) اثرات كاهش چگالي هوا بر روي بدن انسان:

کاهش یافتن چگالي هوا در ارتفاعات باعث كم شدن مقدار اكسيژن در حجم هوا شده و اين سبب محدود شدن اکسیژن‌رساني به بافتها می‌شود و کاهش انتقال اکسیژن در بافتها باعث هایپوکسی (hypoxia) یا بيماري کمبود اکسیژن می شود. به همين‌خاطر شخص براي جبران كمبود اكسيژن، مجبور است كه تعداد تنفس‌هاي خود را افزايش داده و حجم بيشتري از هوا را وارد ريه خود كند. در صورت ادامه يافتن اين شرايط، كمبود اكسيژن، منجر به نكروسيس (necrosis) یا مرگ بافت‌ها مي‌شود. 

چندین هفته زندگی در ارتفاعات بالاتر از 2500 متر، متابولیسم (سوخت و ساز) عضله را کاهش می‌دهد و باعث کم شدن اشتها و کاهش قابل توجهی در وزن می‌شود.

علاوه بر كم شدن چگالي اكسيژن، رطوبت (بخار آب) هوا هم خیلی کم است که از دست دادن آب بدن را سرعت می‌بخشد. در واقع حجم زیادی از آب بدن از طریق تبخیر تنفسی، به علت هوای خشک از دست مي‌رود. هوای خشک همچنین تبخیر آب از طریق عرق‌ریزی به هنگام فعالیت را افزایش می‌دهد.

122 
ب) اثرات تغيير فشار بر روي بدن انسان:

كاهش فشار در ارتفاعات، مي‌تواند باعث تراوش مايعات از مويرگ‌ها به درون ريه‌ها و مغز شود و در اثر آن، علائم ناخوشايندي بروز مي‌كند كه به آن «بيماري حاد كوهستان»123 مي‌گويند. علائم حالت خفيف اين بيماري كه معمولاً در ارتفاع 3000 متري ديده مي‌شوند عبارتند از: سردرد، استفراغ، سرگيجه، سختي تنفس، خواب هاي آشفته و احساس كسالت عمومي.

حالت شديد اين بيماري، در ارتفاعات بيشتر از 4000 متر شامل 2 بيماري خطرناك مي‌شود: 

1- «ورم ريوي ارتفاع بالا»124 با علائمي مانند تنفس‌هاي كوتاه حتي در حال استراحت، تنگي سينه، سرفه‌هاي مزمن همراه با خروج مايع سفيد آبكي پر از كف، خستگي و ضعف مفرط، پريشاني و رفتار نامعقول ناشي از كم رسيدن اكسيژن به مغز در اثر پر شدن ريه از مايع و عدم تبادل مؤثر اكسيژن بين هوا و خون كه همين امر باعث كبودي پوست (cyanosis) نيز مي‌شود. عدم چاره‌انديشي براي اين بيماري، منجر به مرگ خواهد شد. 

2- «ورم مغزي ارتفاع بالا»125 با علائمي مانند سردرد، ضعف، تحيّر و گم‌گشتگي، ناهماهنگي حركتي، كاهش سطح هوشياري، هذيان گويي و نهايتاً اغماء و مرگ.126

وقتي كه علائم بيماري «ورم ريوي ارتفاع بالا» را مرور مي‌كنيم، نكته جالب توجهی را مشاهده میکنیم. از علائم اين بيماري، «تنگي سينه» ذكر شده است. عين عبارت متون علمي اين است: «Tightness in the chest»، در لغت‌نامه‌ها، «chest» مترادف با «صَدر» يعني قفسه سينه، و «Tightness» مترادف با «ضَيِّق» و «حَرَج» يعني تنگي و سفتي آمده‌اند127.

كلمات «صَدر» و «ضَيِّق» و «حَرج»، دقيقاً كلماتي هستند كه در آيه 125 سوره انعام آمده‌اند: «وَ مَنْ يُرِدْ أَنْ يُضِلَّهُ يَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَيِّقاً حَرَجاً كَأَنَّما يَصَّعَّدُ فِي السَّماء».

به اين ترتيب، مي‌توان نتيجه گرفت كه در اين آيه، حال و روز شخصي كه در برابر سخن حق و هدايت الهي ايستادگي مي‌كند به وضعيت شخصي كه در آسمان «دچار بيماري ورم ريوي ارتفاع بالا» ناشي از كاهش فشار شده، تشبيه شده است.

علاوه بر کاهش چگالی و فشار با صعود در جوّ، شاهد تغییرات شدید دمایی و افزایش پرتوهای زیانبار خورشیدی و کیهانی هستیم که همه این عوامل شرایط سخت و مشقتباری را برای انسان به وجود می آورد که می تواند منجر به مرگ او نیز بشود.

 
در اینجا ما با بهره‌گيري از تحليل يافته‌هاي جديد علمي،‌ توانستيم معناي اين آيه از قرآن كريم را كه ناظر به مطالب دقيق علمي بوده و قرن‌ها قبل از اين اكتشافات، نازل شده بود، بهتر درك كرده و عظمت و اعجاز قرآن را به وضوح مشاهده نماييم.

120- المفردات في غريب القرآن، ص 226.
121- العين، ج  1، ص 289.
122- http://hamnavardgroup.blogfa.com/post-145.aspx.htm
123- Acute mountain sickness (AMS)
124- High Altitude Pulmonary Oedema (HAPO) or High Altitude Pulmonary Edema (HAPE).
125- High Altitude Cerebral Oedema (HACO).
126- http://www.traveldoctor.co.uk/altitude.htm
127- به عنوان نمونه به اين سه لغت نامه، مي‌توانيد رجوع كنيد: 1- البعلبكي، روحي، المورد، قاموس عربي – إنكليزي، الطبعة الخامسة، بيروت، دارالعلم للملايين، 1993، 2- قاموس المحدث (قاموس عربي – إنكليزي)، 3- قاموس عربي – فرنسي – إنجليزي، ذيل كلمات «صَدر»، «حَرَج» و «ضَيِّق» و همين‌طور ترجمه انگليسي قرآن از Muhammad Sarwar،‌ چاپ 1981، آيه 125 سوره انعام.

منبع: سایت هدانا برگرفته از قرآن و پزشکی.

 

 

ویژه نامه قرآن پژوهی