«بسم الّله»، جزئى از سوره هاى قرآن
پرسش : آیا «بسم اللّه» در اول سوره ها جزء قرآن است؟
پاسخ اجمالی
علماء شیعه و اکثریت اهل تسنن قائلند که بسم اللّه جزء همه سوره ها است، چون:
1- بسم اللّه در آغاز همه سوره ها آمده و می دانیم درقرآن چیزى اضافه نشده و بسم اللّه درآغاز سوره ها از زمان پیامبر(ص) تاکنون معمول بوده است.
2- سیره مسلمین بر این بوده که هنگام تلاوت بسم اللّه را در آغاز هر سوره اى مى خواندند.
3- ثابت شده که پیامبر(ص) بسم اللّه را در آغاز هر سوره اى مى خواندند.
در میان دانشمندان و علماء شیعه اختلافى در این مساله نیست، که «بسم اللّه» جزء سوره «حمد» و همه سوره هاى قرآن است، اصولاً ثبت «بسم اللّه» در متن قرآن مجید در آغاز همه سوره ها، خود گواه زنده این امر است؛ زیرا مى دانیم در متن قرآن چیزى اضافه نوشته نشده است، و ذکر «بسم اللّه» در آغاز سوره ها از زمان پیامبر(صلى الله علیه وآله) تاکنون معمول بوده است.
پاسخ تفصیلی
در میان دانشمندان و علماء شیعه اختلافى در این مساله نیست، که «بسم اللّه» جزء سوره «حمد» و همه سوره هاى قرآن است، اصولاً ثبت «بسم اللّه» در متن قرآن مجید در آغاز همه سوره ها، خود گواه زنده این امر است؛ زیرا مى دانیم در متن قرآن چیزى اضافه نوشته نشده است، و ذکر «بسم اللّه» در آغاز سوره ها از زمان پیامبر(صلى الله علیه وآله) تاکنون معمول بوده است. و اما از نظر دانشمندان اهل تسنن، نویسنده تفسیر «المنار» جمع آورى جامعى از اقوال آنها به شرح زیر کرده است:
در میان علماء گفتگو است که: آیا بسم اللّه در آغاز هر سورهاى جزء سوره است یا نه؟ دانشمندان پیشین از اهل «مکّه» اعم از فقهاء و قاریان قرآن از جمله «ابن کثیر» و اهل «کوفه» از جمله «عاصم» و «کسائى» از قراء، و بعضى از صحابه و تابعین از اهل «مدینه»، و همچنین «شافعى» در کتاب جدید، و پیروان او و «ثورى» و «احمد» در یکى از دو قولش، معتقدند: جزء سوره است. همچنین علماى امامیه و از صحابه طبق گفته آنان ـ
على(علیه السلام) و ابن عباس و عبداللّه بن عمر و ابو هریره، و از علماى تابعین سعید بن جبیر و عطا و زهرى و ابن المبارک این عقیده را برگزیده اند. سپس اضافه مى کند:
شاید این مطالب را هم بپسندید:
مهم ترین دلیل آنها اتفاق همه صحابه و کسانى که بعد از آنها روى کار آمدند بر ذکر «بسم اللّه» در آغاز هر سورهاى ـ جز سوره«برائت» ـ است، در حالى که آنها متفقاً توصیه مى کردند قرآن را از آنچه جزء قرآن نیست پیراسته دارند، و به همین دلیل «آمین» را در آخر سوره «فاتحه» ذکر نکرده اند…
سپس از «مالک» و پیروان «ابو حنیفه» و بعضى دیگر نقل مى کند که آنها «بسم اللّه» را یک آیه مستقل مى دانستند که براى بیان آغاز سوره ها و فاصله میان آنها نازل شده است.
و از «احمد» (فقیه معروف اهل تسنن) و بعضى از قاریان کوفه نقل مى کند آنها «بسم اللّه» را جزء سوره«حمد» مى دانستند، نه جزء سایر سوره ها.(1)
از مجموع آنچه گفته شده چنین استفاده مى شود: حتى اکثریت قاطع اهل تسنن نیز «بسم اللّه» را جزء سوره مى دانند.
در اینجا بعضى از روایاتى را که از طرق شیعه و اهل تسنن در این زمینه نقل شده یادآور مى شویم: (و اعتراف مى کنیم که ذکر همه آنها از حوصله این بحث خارج، و متناسب با یک بحث فقهى تمام عیار است).
1 ـ «معاویه بن عمار» از دوستان امام صادق(علیه السلام) مى گوید از امام پرسیدم هنگامى که به نماز بر مى خیزم «بسم اللّه» را در آغاز حمد بخوانم؟
فرمود: بلى! مجدداً سوال کردم هنگامى که حمد تمام شد و سورهاى بعد از آن مى خوانم «بسم اللّه» را با آن بخوانم ؟ باز فرمود آرى.(2)
2 ـ «دارقطنى» از علماى سنتبه سند صحیح از على(علیه السلام) نقل مى کند: مردى از آن حضرت پرسید «السبع المثانى» چیست؟
فرمود: سوره حمد است. عرض کرد: سوره«حمد»، شش آیه است فرمود: «بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ» نیز آیهاى از آن است.(3)
3 ـ «بیهقى»، محدث مشهور اهل سنتبا سند صحیح از طریق «ابن جبیر» از ابن عباسچنین نقل مى کند: «اِسْتَرَقَ الشَّیْطانُ مِنَ النّاسِ، اَعْظَمَ آیَه مِنَ الْقُرْآنِ بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ»؛ (مردم شیطان صفت، بزرگترین آیه قرآن، بسم اللّه الرحمن الرحیم را سرقت کردند)، (اشاره به این که در آغاز سوره ها آن را نمى خوانند).(4)
گذشته از همه اینها سیرهم سلمین همواره بر این بوده که هنگام تلاوت قرآن بسم اللّه را در آغاز هر سورهاى مى خواندند، و متواتراً نیز ثابت شده که پیامبر(صلى الله علیه وآله) آن را نیز تلاوتمى فرمود، چگونه ممکن است چیزى جزء قرآن نباشد و پیامبر و مسلمانان همواره آن را ضمن قرآن بخوانند و بر آن مداومت کنند. و اما این که: بعضى احتمال داده اند «بسم اللّه» آیه مستقلى باشد که جزء قرآن است اما جزء سوره ها نیست، احتمال بسیار سست و ضعیفى به نظر مى رسد؛ زیرا مفهوم و محتواى بسم اللّه نشان مى دهد براى ابتدا و آغاز کارى است، نه این که خود یک مفهوم و معنى جدا و مستقل داشته باشد، در حقیقت این جمود و تعصب شدید است که ما بخواهیم براى ایستادن روى حرف خود هر احتمالى را مطرح کنیم و آیهاى همچون «بسم اللّه» را که مضمونش فریاد مى زند سر آغازى است براى بحث هاى بعد از آن، آیهمستقل و بریده از ما قبل بعد بپنداریم. تنها ایراد قابل ملاحظه اى که مخالفان در این رابطه دارند این است که مى گویند: در شمارش آیات سوره هاى قرآن(به جز سوره حمد) معمولاً «بسم اللّه» را یک آیه حساب نمى کنند، بلکه آیه نخست را بعد از آن قرار مى دهند. پاسخ این سوال را «فخر رازى» در تفسیر«کبیر» به روشنى داده است، او مى گوید:
هیچ مانعى ندارد که «بسم اللّه» درسوره«حمد» به تنهائى یک آیه باشد و در سوره هاى دیگر قرآن جزئى از آیه اول محسوب گردد (بنابراین مثلاً در سوره کوثر «بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ اِنّا اَعْطَیْناکَ الْکَوْثَر» همه یک آیه محسوب مى شود).
به هر حال مساله آن قدر روشن است که مى گویند: یک روز «معاویه» در دوران حکومتش در نماز جماعت «بسم اللّه» را نگفت، بعد از نمازجمعى از مهاجران و انصارفریاد زدند: «اَسَرَقْتَ اَمْ نَسِیْتَ؟»؛ (آیا بسم اللّه را دزدیدى یا فراموش کردى؟)(5)، (6)
پی نوشت:
(1). تفسير«المنار»، جلد اول، صفحات 39 و 40.
(2). «كافى»، جلد 3، صفحه 312؛ « وسائل الشيعه»، جلد 6، صفحه 58، حديث 7340( آل البيت).
(3). «الاتقان»، جلد اول، صفحه 136؛ «سنن دار قطنى»، جلد 1، صفحه 311( دار الكتب العلمية) اين حديث از امام صادق در مواضع متعددى نقل شده است از جمله: «وسائل الشيعه»، جلد 6، صفحه 57، حديث 7337( چاپ آل البيت).
(4). «سنن كبرى بيهقى»، جلد 2، صفحه 50(با اندكى تفاوت)؛ « فتح القدير»، جلد 1، صفحه 18(چاپ عالم الكتب).
(5). «بيهقى»، جزء دوم، صفحه 49؛ « حاكم» نيز در «مستدرك»، جزء اول، صفحه 233 اين حديث را آورده و آن را حديث صحيح شمرده.
(6). گرد آوري از کتاب: تفسیر نمونه، آيت الله العظمي مکارم شيرازي، دار الکتب الإسلامیه، چاپ پنجاه و پنجم، ج 1، ص 40
