دلایل عقب ماندگی کشورهای اسلامی
جزء 9
سوره اعراف، آيه 183 -182
استدراج كافران
«وَ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآياتِنا سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَيْثُ لا يَعْلَمُونَ. وَ أُمْلِي لَهُمْ إِنَّ كَيْدِي مَتِينٌ»42؛ «و كسانى كه آيات ما را تكذيب كردند، به تدريج، از جايى كه نمى دانند گريبانشان را خواهيم گرفت و به آنان مهلت مى دهم كه تدبير من استوار است».
پرسش . چرا بيشتر مسلمين با وجود اين كه به خداى متعال ايمان دارند، ولى داراى مشكلات و نيازهاى فراوان هستند؟
اين سؤال در ذهن خيلى ها هست و براى پاسخ در ابتدا لازم است به چند نكته زير توجه شود:
1. رفاه، پول دارى و دارايى انسان ها در دنيا، دلايل و زمينه هاى متعددى دارد. يكى از راه هاى اصلى و عمومى آن، كار و تلاش و دسترسى يا دست اندازى به امكانات و منابع است.
چنان كه در قرآن مى خوانيم: «مَنْ كانَ يُرِيدُ الْحَياةَ الدُّنْيا وَ زِينَتَها نُوَفِّ إِلَيْهِمْ أَعْمالَهُمْ فِيها وَ هُمْ فِيها لا يُبْخَسُونَ»43؛ «كسانى كه زندگى دنيا و زيور آن را بخواهند، [جزاى ]كارهايشان را در آن جا به طور كامل به آنان مى دهيم و به آنان در آن جا كم داده نخواهد شد».
اگرچه به دليل مزاحمت ها، رقابت ها و محدوديت ها، همه انسان ها به همه آرزوهاى دنيايى خودشان نمى رسند.
در قرآن مجيد مى خوانيم: «وَ مَنْ كانَ يُرِيدُ حَرْثَ الدُّنْيا نُؤتِهِ مِنْها»44؛ «و كسى كه كشت اين دنيا را بخواهد، به او از آن مى دهيم» كه منظور از «منها»، بخشى از آن است.
بنا بر آن چه گفته شد، مسلمان و غيرمسلمان، انسان هاى وارسته و يا گناهكار، اگر در دنيا تلاش كنند، بهره مند خواهند شد و پول دارى و رفاه، فقط به كافران يا مؤمنان اختصاص ندارد كه در اصطلاح از آن به قانون و سنّت ياد مى شود.
2. واقعيت اين است كه ميان دنياگرايى و آخرت گرايى و به عبارت ديگر بهره مندى بيش از نياز در دنيا و بهره مندى در بهشت الهى، رابطه عكس وجود دارد و به همين جهت، مؤمنان به لحاظ رعايت تقوا، به دنبال فزون خواهى نيستند و خداوند نيز شرايطى را براى آنها فراهم مى آورد كه آنها از دنياگرايى به دور باشند؛ به طورى كه گاهى خداوند آنها را گرفتار بلا، بيمارى و محروميت مى كند كه از آن به قانون و سنّت «امتحان الهى» ياد مى شود.
مؤمنان در صورت موفقيت و پيروزى در اين امتحان الهى، به مقامات و درجات بهشت نايل مى شوند45 و در مقابل، كافران به جهت بى مبالاتى، به دنبال فزون خواهى از هر راهى هستند و خداوند نيز به آنها فرصت فزون خواهى و غوطه ورى در زر و زيور مى دهد؛ تا آن جا كه خداوند درباره آنها مى فرمايد: «وَ لَوْ لا أَنْ يَكُونَ النّاسُ أُمَّةً واحِدَةً لَجَعَلْنا لِمَنْ يَكْفُرُ بِالرَّحْمنِ لِبُيُوتِهِمْ سُقُفاً مِنْ فِضَّةٍ وَ مَعارِجَ عَلَيْها يَظْهَرُونَ»46؛ «و اگر نه آن بود كه [همه ]مردم [در انكار خدا ]امتى واحد گردند، قطعاً براى خانه هاى آنان كه به [خداى ]رحمان كفر مى ورزيدند، سقف ها و نردبان هايى از نقره كه بر آنها بالا روند، قرار مى داديم» كه در اصطلاح به آن «سنّت استدراج» گفته مى شود.
استدراج به معناى درجه درجه دادن و يك دفعه گرفتن است. خداوند مى فرمايد: بعضى ها چون مقيّد به احكام و دين نيستند، به آنها نعمت مى دهم؛ فقط به اين دليل كه چون با من بدند، به آنها بيشتر مى دهم و روز به روز هم زيادش مى كنم؛ براى اين كه در خواب غفلت فرو روند و يا بعضى از آنها خيال كنند خدا خيلى دوستشان دارد! اين، يك نوع مكر است؛ تا عذابشان كنم؛ «وَ مَكَرُوا مَكْراً وَ مَكَرْنا مَكْراً و هم لا يشعرون»47؛ «و دست به نيرنگ زدند و [ما نيز ]دست به نيرنگ زديم و خبر نداشتند».
اگر به شما گفته شود كه يك مكر از مكرهاى خدا مثال بزنيد، بگوييد: «قانون استدراج»؛ زيرا قاعده اوليه ايجاب مى كند كه خدا با دشمنان خودش سخت بگيرد و به مؤمنين، نعمت و رفاه دهد؛ ولى اين جا بر عكس است. خداوند مى گويد: در دنيا به آنها آسان مى گيرم، روز به روز بيشتر به آنها مى دهم؛ اما براى مؤمنين سخت مى گيرم؛ «وَ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآياتِنا سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَيْثُ لا يَعْلَمُونَ. وَ أُمْلِي لَهُمْ إِنَّ كَيْدِي مَتِينٌ»48؛ «و كسانى كه آيات ما را تكذيب كردند، به تدريج از جايى كه نمى دانند، گريبانشان را خواهيم گرفت و به آنها مهلت مى دهيم و كيد و مكر ما استوار است».
آنان درجه درجه و به تدريج، در حال غوطه ورى در نعمت هستند و به جهنم، نزديك مى شوند. كافران خيال مى كنند مؤمنين آدم هاى تنبل و بى خودى هستند كه از نظر دنيايى، فقيرند و روز به روز، غرور به آنها دست مى دهد. خدا مى گويد: من گريبانشان را مى گيرم؛ زيرا آن چه به آنها دادم، مهلت بود و به عبارت ديگر، سرشان را كلاه مى گذاشتيم؛ «وَ يَمْكُرُونَ وَ يَمْكُرُ اللّهُ وَ اللّهُ خَيْرُ الْماكِرِينَ»49؛ «آنها مكر و حيله مى كنند و خداوند، مكر مى كند و خداوند، بهترين مكركنندگان است».
اگر اولين گناهى كه مى كرد، سرش را به ديوار مى زديم، تب مى كرد يا مبتلا به مرضى مى شد يا بچه اش را از دست مى داد و گناه دومى كه مى كرد، مشكل ديگرى برايش پيش مى آورديم، به طرف ما مى آمد. اگر قابليّتش را داشت، اين كار را با او مى كرديم؛ يعنى هر كار بدى مى كرد، تنبيهش مى كرديم… اگر قابل هدايت بود، به حال خودش واگذارش نمى كرديم و نمى گذاشتيم اين قدر خوش باشد؛ بلكه تا گناهى مى كرد، فورى بيدارش مى كرديم.
همچنين خداوند مى فرمايد: «وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا إِلى أُمَمٍ مِنْ قَبْلِكَ فَأَخَذْناهُمْ بِالْبَأْساءِ وَ الضَّرّاءِ لَعَلَّهُمْ يَتَضَرَّعُونَ»50؛ «اى پيغمبر! فقط مسلمانان نيستند كه گرفتارند؛ امّت هاى پيغمبران پيشين نيز با سختى و گرفتارى عجينشان كرديم»؛ چرا؟ براى اين كه تضرع كنند؛ زارى كنند و دل هايشان متوجه خدا شود. اگر روز به روز به آنها نعمت مى داديم، غافل مى شدند و يك دفعه سر از جهنّم در مى آوردند؛ «فَلَوْ لا إِذْ جاءَهُمْ بَأْسُنا تَضَرَّعُوا»51.
اگر انسان از انسان هايى بشود كه هر وقت به او سختى وارد شود، تضرّع كند، چنين شخصى، هدايت مى شود؛ ولى اگر چنين نشد، «وَ لكِنْ قَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَ زَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطانُ ما كانُوا يَعْمَلُونَ»؛ «قلب قسى شد و انسان به خود واگذار شد و شيطان، اعمال را برايش زينت داد» و اين، همان قانون استدراج است؛ يعنى انسان را به حال خودش واگذار كردن؛ امّا نه براى هميشه؛ زيرا بالاخره آنها را گرفتار مى كند.
خداوند مى فرمايد: «فَلا تُعْجِبْكَ أَمْوالُهُمْ وَ لا أَوْلادُهُمْ إِنَّما يُرِيدُ اللّهُ لِيُعَذِّبَهُمْ بِها فِي الْحَياةِ الدُّنْيا وَ تَزْهَقَ أَنْفُسُهُمْ وَ هُمْ كافِرُونَ»52؛ «ثروت ها و فرزندان كافران، تو را به شگفت نياورد. خداوند مى خواهد ايشان را به وسيله آن عذاب كند و جانشان در حال كفر بيرون رود».
چه وقت خداوند جلو كفار و گنه كاران را مى گيرد؟
اين جلو گرفتن نسبت به افراد، مختلف است؛ بعضى قائلند كه عذاب استدراج، حتما در دنيا عملى مى شود و برخى از مفسّران قائلند كه لزومى ندارد عذاب استدراج در دنيا باشد و ممكن است بعد از مُردن آنها باشد؛ زيرا انسان ها حداكثر 70ـ80 سال در دنيا زنده و در رفاه مى باشند؛ اما بعد از آن، زندگى ابدى و سختى ها شروع مى شود.
خداوند مى فرمايد: «وَ لَوْ لا أَنْ يَكُونَ النّاسُ أُمَّةً واحِدَةً لَجَعَلْنا لِمَنْ يَكْفُرُ بِالرَّحْمنِ لِبُيُوتِهِمْ سُقُفاً مِنْ فِضَّةٍ وَ مَعارِجَ عَلَيْها يَظْهَرُونَ. وَ لِبُيُوتِهِمْ أَبْواباً وَ سُرُراً عَلَيْها يَتَّكِؤنَ. وَ زُخْرُفاً»53؛ «اگر مردم و مؤمنين ظرفيت مى داشتند و همه از دين برنمى گشتند و كافر نمى شدند، قطعا براى كافران خانه هايى كه سقف هايشان از نقره بود و داراى نرده بان هاى بالا برنده بودند، قرار مى داديم و براى خانه هايشان نيز درها و تخت هايى كه بر آنها تكيه زنند و زر و زيورهاى ديگر قرار مى داديم».
بنابراين، چون خداوند ديد كه مردم ظرفيت ندارند و مى گويند: اى بابا! بى دينى خوب است! از اين رو، به كفار نعمت فراوان داد و يك كمى هم به مؤمنان داد و الاّ شما هم مى بايست نان جو حضرت امير را مى خورديد! شما هم مى بايست همان مصيبت هايى را كه به پيغمبر و اوليا وارد شد، مى چشيديد؛ چون خداوند مى خواهد آخرت و زندگى خوش ابدى براى شما درست كند؛ «وَ إِنْ كُلُّ ذلِكَ لَمّا مَتاعُ الْحَياةِ الدُّنْيا وَ الاْخِرَةُ عِنْدَ رَبِّكَ لِلْمُتَّقِينَ»54؛ «همه اينها چيزى جز متاع زندگى دنيا نيست و آخرت پيش پروردگار تو، براى پرهيزگاران است».
البته آن جهات اجتماعى را قبول داريم كه گاهى ما مسلمانان تنبلى مى كنيم و وجدان كارى و انضباط اجتماعى نداريم؛ ولى قاعده كلى را مى خواهيم بررسى كنيم. در ديد كلان، اگر بخواهيم نگاه كنيم، بسيارى از بى دين ها مُفت خورند؛ بسيارى از سرمايه دارها را مى شناسيم كه به اندازه يك كارگر هم زحمت نمى كشند. مى گويند: پول، پول مى آورد و با سرمايه هاى كاذب، اختلاس و خوردن حق ديگران، مال جمع مى كنند؛ منظور ما اينهاست.
مى گويند: اكثر سرمايه ايران دست چند نفر انگشت شمار است يا اكثر سرمايه جهان در اختيار چند نفر است. در دنيا هزار نفر هستند كه اسمشان هر سال منتشر مى شود و دارايى آنها بيشتر از يك ميليارد دلار است و معمولاً مذهبى و مؤمن هم نيستند. البته اين، مكر خداست كه نشان مى دهد خدا شخص را به خودش واگذار كرده است و در مقابل، بيشتر مؤمنان در گرفتارى و فقر هستند و حتى طبق برخى روايات، يكى از نشانه هاى مؤمنان، «گرفتارى در دنياست».
شاید این مطالب را هم بپسندید:
امام صادق عليه السلام فرمود: پيغمبر صلى الله عليه و آله را براى طعام دعوت كردند، چون به منزل مرد ميزبان درآمد، مرغى را ديد كه روى ديوار تخم مى گذاشت، سپس تخم مرغ افتاد و روى ميخى قرار گرفت، نه به زمين افتاد و نه بشكست، پيغمبر صلى الله عليه و آله از آن منظره در شگفت شد، مرد عرض كرد: از اين تخم مرغ تعجب مى كنى؟ سوگند به آن كه تو را به حق مبعوث ساخته كه من هرگز بلائى نديده ام. رسول خدا صلى الله عليه و آله برخاست و غذاى او را نخورد و فرمود: كسى كه بلائى نبيند، خدا به او نيازى ندارد (لطف و توجهى ندارد).55
در روايات آمده است: «ملعون ملعون كل بدن لايصاب فى كل اربعين يوما»56؛ «ملعون است كسى كه چهل روز بگذرد و بلايى نبيند…».
شخصى به حضرت گفت: اين حرف، خيلى مشكل است. حضرت فرمود: منظور اين نيست كه سقف خانه اش بر سرش خراب شود؛ گاهى تب مى كند يا يك پول مختصرى گم مى كند و گاهى چيزى به او مى گويند و دلش مى رنجد كه اين، نوعى بلاست. گاهى پولى مى شمارد و مى بيند كم است و دوباره مى شمارد و مى بيند درست است… همين كه يك مقدارى در شمردن اوّل ناراحت شد، موجب بخشش گناهانش مى شود؛ اما كسانى كه معتقد به آخرت نيستند، تمام بهره هايشان را در همين دنيا مى گيرند.
اگر شنيده مى شود برخى افراد غيرمسلمان پيش بينى ها و پيشگويى هايى مى كنند و درست هم از آب در مى آيد يا خواب هايى مى بينند كه در خارج واقع مى شود، دليلش اين است كه خدا مزد كارهاى بعضى ها را در همين دنيا مى دهد؛ تا در آخرت، طلبى نداشته باشند. بنابراين، هميشه دارايى و رفاه و عدم مشكل، نشانه خوبى و عزيز بودن نزد خدا نيست.
نكته ديگر اين كه اين مسئله را به همه اشخاص تعميم ندهيد؛ زيرا خداوند به بعضى انسان ها نعمت مى دهد؛ تا آنها مشكلات ديگران را با پرداخت انفاق، زكات و خمس، حل كنند. پس اين طور هم نيست كه هر كس مال و دارايى داشت، انسان بدى است. ضمن اين كه او نيز با اين دارايى، مورد آزمايش قرار مى گيرد؛ اما به بعضى ها از باب استدراج مى دهد؛ يعنى چون بد هستند، مى دهد تا در غفلت و بى خبرى غوطه ور شوند.
حالا كه مؤمنين هميشه در سختى هستند، پس ما دنبال رفاه و كسب مال و خوشبختى دنيوى نرويم و هميشه تسليم بى چارگى ها شويم؟
اولاً، از مباحث طرح شده معلوم شد كه هميشه اين چنين نيست و خداوند به برخى از مؤمنين، مال و ثروت و قدرت مى دهد؛ تا به ديگران و جامعه اسلامى كمك كنند و چاله هاى فقر و نامساواتى پُر شوند و خداوند اين گروه را از راه مال و امكاناتشان آزمايش مى كند.
ثانيا، ما نمى دانيم چه چيزهايى و چقدر از مال دنيا برايمان مقدر شده است و از طرفى هم قرآن مى فرمايد: «لَيْسَ لِلاْءِنْسانِ إِلاّ ما سَعى»57 و در نتيجه، مأمور به سعى و تلاش هستيم و اگر تلاش نكنيم، آن مقدرات الهى نيز به ما نمى رسد و به عبارت ديگر، مقرر شده است كه فلان مقدار پول و امكانات، در صورت سعى و تلاش، به من برسد.
از كجا بفهميم امكاناتى كه داريم، نعمت واقعى يا استدراج است؟
نشانه اين كه مال و دارايى «نعمت» است، اين است كه انسان در مسير عبادت خدا و خدمت به مردم، از آن بهره بگيرد و نشانه اين كه مال و دارايى «نقمت» و عامل بدبختى است، اين است كه او را از خدا و كمك به ديگران غافل كند.
42. اعراف 7، آيه 182 – 183.
43. هود 11، آيه 15.
44. شورى 42، آيه 20.
45. ر.ك: بقره 2، آيه 155 ؛ محمد (47)، آيه 31.
46. زخرف 43، آيه 33.
47. نحل 27، آيه 50.
48. اعراف 7، آيه 182.
49. انفال 8، آيه 30.
50. انعام 6، آيه 42.
51. انعام 6، آيه 43.
52. توبه 9، آيه 85.
53. زخرف 43، آيه 33 و 34.
54. زخرف 43، آيه 35.
55. اصول كافى، ج 3، ص 355، ح 20.
56. بحارالانوار، ج 78، ص 191.
منبع: سایت هدانا برگرفته از پرسمان، تفسیر آیات برگزیده (جلد اول).
