نظر اسلام درباره رياضت چيست
رياضت اسلامى
پرسش 27 . نظر اسلام درباره رياضت چيست؟ و رياضت چه اهداف و نتايجى را در پى خواهد داشت؟
«رياضت» ـ كه به گفته عارفان «مفتاح همه سعادت ها و كيمياى همه دولت ها است»97. همان مجاهدت و جهاد با نفس است كه موجب مى شود آدمى، از حجاب هاى ظلمانى رهايى يابد98. برخى آن را نوعى آمادگى براى سلوك معنوى دانسته اند.99
«رياضت» براى جلوگيرى از حركات افراطى در قواى شهويه، غضبيه و ناطقه است و اين قوا را جهت كمال انسانى تعديل مى كند.
نفس انسانى داراى سه نيرو است كه آنها را «نفوس سه گانه» ناميده اند: نفس شهوانيه، نفس غضبيه و نفس ناطقه و مجموع اخلاق پسنديده و ناپسند آدمى، از اين سه نيرو نشأت مى گيرد.
اگر «نفس شهوانيه» به سمت افراط پيش رود و وجود آدمى را مسخّر خويش سازد، به چارپايان بيشتر شباهت خواهد داشت، تا آدميان. امّا اگر اين نيرو تعديل شود، انسان داراى عفت و ادب نفسانى مى گردد و به مقام اصلى خود بار مى يابد.
اگر «نفس غضبيه» حاكم مطلق انسان شود و به صورت عادتى مستمّر با وى عجين گردد، او به درندگان بيشتر از انسان شبيه خواهد بود. امّا اگر اين نيرو تعديل گردد، آدمى متين، بردبار، نيك روش و دادگر خواهد شد؛ همان خصايص حسنه اى كه زيبنده او است.
«نفس ناطقه» نيز اگر تعديل نشود، پست فطرتى، ترفند، خدعه گرى، چاپلوسى، مكر، ريا و تظاهر بر وجود آدمى چيره خواهد شد و اگر از جنبه افراط بازداشته شود، وى مى تواند در پرتو آن، دو نيروى ديگر (خشم و شهوت) را، رام خويش سازد و خود را به كسب دانش و ادب و خويشتن دارى از پستى ها رهنمون سازد.100 رياضت عبارت است از وارد كردن نفس، به سختى ها و مشقّات بدنى و روحى و مخالفت با هوا و هوس و تعديل سه قوه پيش گفته تا «سالك» بتواند به مقام معنوى خويش نايل شود و راه حق را بيابد.
آموزه هاى اسلامى بر اين امر مهر تأييد گذاشته و انسان ها را به مجاهدت با هوا و هوس و تعديل قوا تشويق كرده است.
قرآن كريم به منظور بيرون آوردن انسان ها از حجاب هاى ظلمانى تعلقات، جهاد با نفس و مخالفت با هواهاى نفسانى را به آنان توصيه و بر آن تأكيد مى كند و براى آنكه در ميدان جهاد با نفس (جهاد اكبر) موفق باشند، به صبر و استقامت و استعانت از حضرت حق دعوت مى فرمايد:101
«وَ الَّذِينَ جاهَدُوا فِينا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنا»102؛ «و آنان كه در راه ما مجاهده و كوشش كردند، به راه خويش هدايت مى كنيم».
«وَ مَنْ جاهَدَ فَإِنَّما يُجاهِدُ لِنَفْسِهِ إِنَّ اللّهَ لَغَنِيٌّ عَنِ الْعالَمِينَ»103؛ «و هر كه بكوشد، تنها براى خود مى كوشد؛ زيرا خدا از جهانيان سخت بى نياز است».
روايات نيز آكنده از تأكيد بر مجاهده با نفس و مبارزه با آن است و از هر كارى مهم تر تلقى شده است.104
مردن تن در رياضت زندگى است
رنج اين روح را پايندگى است105
از ديدگاه اسلام راه و روش اين رياضت ها، راه ها و روش هاى تعيين شده است؛ يعنى، از آنجا كه هر حجابى، اثر واقعى خاص خويش را دارد، از بين بردن آن نيز راه مخصوص به خود را در عالم تكوين دارد و نمى توان بر خلاف آن قدم نهاد و اگر كسى هم بر خطا رود، مطلوب خويش و اصلى را در رياضت به دست نخواهد آورد.
شاید این مطالب را هم بپسندید:
بر اساس فرهنگ اسلامى، فقط با «ايمان» و «عمل صالح» و آنچه كه خداوند متعال و رسول و ائمه اطهار (علیهم السلام) دستور داده اند، رهايى از حجاب ها ميسّر است:
«قُلْ إِنَّ هُدَى اللّهِ هُوَ الْهُدى وَ أُمِرْنا لِنُسْلِمَ لِرَبِّ الْعالَمِينَ»106؛ «بگو: حقيقت اين است كه هدايت، همان هدايت الهى است و بس و ما مأموريم در مقابل پروردگار همه عوالم، تسليم بوده و تابع هدايت او باشيم».
«وَ أَنَّ هذا صِراطِى مُسْتَقِيماً فَاتَّبِعُوهُ وَ لا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَنْ سَبِيلِهِ ذلِكُمْ وَصّاكُمْ بِهِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ»107؛ «و اينكه، اين است صراط مستقيم من، پس تبعيت از آن بكنيد و از تبعيت كردن از راه هاى ديگر بپرهيزيد كه شما را از صراط مستقيم بازداشته و پراكنده مى كند بدانيد اين توصيه خداى متعال است به شما، باشد كه راه تقوا را در پيش گيريد».
به هر حال اصل رياضت و مجاهدت در نظر اسلام، با انطباق آن بر واجبات و محرمات، مستحبات و مكروهات، امرى مقبول و تأييد شده است.108
اهداف رياضت ـ بنابر آنچه كه ابوعلى سينا نوشته است ـ سه چيز است:
يك. غير خداوند را از سر راه دور كند.
دو. انسان از آن جهت كه تركيبى از عقل و شهوت است و پهنه وجودش صحنه كشمكش قواى سفلى و علوى است؛ براى سفر بدون مزاحم به سوى بالا، بايد كارى كند كه جنبه سِفْلىّ نفس (نفس اماره) مطيع و تسليم جنبه عِلْوِىّ و عقلى (نفس مطمئنه) گردد؛ وگرنه به طور دائم در حال كشمكش و رفتن و بازگشتن و ترقى و سقوط خواهد بود.
سه. لطيف كردن و رقيق كردن روح است تا آماده قبول انوار و تجلياتى شود.109 پس رياضت براى خالص و پالايش كردن وجود آدمى است.
بهر آن است اين رياضت وين جفا
تا برآرد كوره از نقره جفا110
نتايج رياضت نيز به حسب نوع و مرتبه و كميت و كيفيت آن، متفاوت است؛ برخى كه رياضت هاى مشروعشان در حد پايين ترى است، مشاعر بالاتر حسى شان تقويت مى گردد و با چشم، گوش، لامسه، چشايى و بويايى، حقايق برتر را مى بينند، مى شنوند، لمس مى كنند، مى چشند و مى بويند.
هر چه رياضت دقيق تر، ژرف تر، گسترده تر و مداوم تر شود، مكاشفات و مشاهدات برترى حاصل مى گردد و هر چه باريك تر و لطيف تر گردد، تجليات و انوار الهى بر قلب سالك مى تابد و خود را با وجه او مواجه مى بيند.
به هر حال برآمد رياضت مشروع، «تسليم جان» شدن در مقابل جانان و فانى گشتن در وجه او و باقى ماندن به بقاى او است.
اين رياضت هاى درويشان چرا است
كآن بلابر تن بقاى جان ماست
تا بقاى خود نيابد سالكى
چون كند تن را سقيم و هالكى
دست كى جنبد به ايثار و عمل
تا نبيند داده را جانش بدل111
97. ابوسعيد نامه، ص12.
98. شرح بر مقامات اربعين، صص74 ـ 76 و نيز نگا: فلسفه عرفان، ص267.
99. اشارات، ج3، نمط نهم.
100. در اين خصوص نگا: تهذيب الاخلاق، صص50 ـ 56.
101. مقالات، ج1، ص 70.
102. عنكبوت 29، آيه 69.
103. همان، آيه 9.
104. نگا: ميزان الحكمة، ج2، صص139 ـ 141.
105. مثنوى معنوى، دفتر 3، بيت 3365.
106. انعام 6، آيه 71.
107. همان، آيه 153.
108. مفاتيح الغيب، ص1077.
109. نگا: اشارات، ج3، نمط نهم؛ مقالات، ج2، صص 168 و 169.
110. مثنوى معنوى، دفتر 1، بيت 232.
111 . همان، دفتر3، ابيات 3349 ـ 3351.
منبع: هدانا برگرفته از پرسمان، کتاب پرسش ها و پاسخ ها «عرفان و عشق» .
