معنی«مشكات» چيست؟ (مَثَلُ نُورِهِ كمِشْكاةٍ فِيهَا مِصْبَاحٌ)

واژه «مشكوة» در سوره نور آيه 35 مطرح شده كه مي فرمايد: «اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ مَثَلُ نُورِهِ كمِشْكاةٍ فِيهَا مِصْبَاحٌ …؛ خدا نور آسمان ها و زمين است. مثل نور در چراغداني است كه در آن چراغي باشد…».

واژه «مشكوة» به معناي طاقچه و شكاف منفذ و روزنه اي است كه در ديوار خانه مي سازند، تا چراغ خانه را در آن بگذارند و اين غير از فانوس است.[1]
درباره آيه فوق حديثي از امام صادق (عليه السلام) نقل شده كه فرمود: «آن مثلي است كه خداوند براي ما زده است، پيامبر و امامان ـ عليهم السلام ـ از دلالتهاي آيات الهي هستند».[2]
در حديث ديگري نقل شده كه: «مشكوة، فاطمه و مصباح، امام حسن و زجاجه، امام حسين و شجره مباركه، ابراهيم ـ عليهم السلام ـ است».[3]

سؤالي كه به ذهن خطور مي كند اين است كه چرا در روايات تفسيرهاي مختلفي مطرح شده است؟

در پاسخ بايد گفت: قرآن كريم همان طور كه داراي ظاهر است همچنين داراي باطني نيز مي باشد و روايات اسلامي اين حقيقت را تاييد كرده اند. درباره اين كه منظور از باطن قرآن چيست، نظرات مختلفي وجود دارد از جمله:

1. باطن به معناي تأويل است. چنان كه فضيل بن يسار مي گويد: از امام باقر ـ عليه السلام ـ درباره روايتي پرسيدند كه مي گويد: هيچ آيه اي در قرآن نيست مگر اين كه ظهر و بطن دارد. حضرت فرمود: «ظهر آن تنزيل آن و بطن آن تآويل آن مي باشد». برخي از آيات قرآن درباره امور گذشته است و برخي درباره چيزهايي مي باشد كه هنوز پديد نيامده است اين حقايق، همچون جريان خورشيد در بسترش جريان دارد، چون تأويل برخي از اين بطون فرا رسد، درباره مردگان جاري خواهد بود همان گونه درباره زندگاني جريان دارد، خداوند متعال فرموده است: «تأويل آن را جز خدا و راسخان در علم نمي دانند» ما آنها را مي دانيم.[4]

2. باطن به معناي «جري و انطباق» باشد كه بر اين معنا نيز رواياتي وارد شده است، چنان كه حمران بن اعين مي گويد: از امام باقر ـ عليه السلام ـ در باره ظهر و بطن قرآن پرسيدم، حضرت فرمود: ظهر قرآن، كساني هستند كه در باره آنان نازل شده است، و بطن قرآن كساني هستند كه به شيوه آنان رفتار كرده اند آن چه در باره آنان بوده در مورد اينان نيز صدق مي كند.[5]

علامه طباطبايي(ره) مي گويد: «اين كه در روايت درباره قرآن كريم آمده است: (همچون خورشيد و ماه، سير و جريان دارد) مي رساند كه: سير و جريان قرآن در تنزيل و تأويل هر دو خواهد بود، سير و جريانش در ناحيه (تنزيل) همانا انطباقي است كه كلام به مصاديق خود پيدا مي كند، و به عبارت ساده تر سير و جريانش در ناحيه تنزيل، همان مطالبي است كه در اصطلاح اخبار نامش را (جري) نهاده اند».

مرحوم علامه طباطبايي(ره) سپس مي گويد: «ظاهر همان معناي آشكاري است كه در ابتداي امر از آيه به دست مي آيد، و باطن آن معنايي است كه در زير پوشش ظاهر قرار دارد، چه يك معنا باشد و چه معاني زيادي، چه معناي نزديكي باشد يا معاني دوري كه نيازمند به واسطه باشد».[6]
در نتيجه روايتي كه در باره مشكوة صادر شده از باب مصاديق و يا جري و تطبيق مي باشد.يعني بيان و تطبيق بر يكي از مصاديق است، البته برترين مصداق.

معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1ـ تفسير نمونه، ناصر مكارم شيرازي، تهران، دارالكتب الاسلاميه، ج1، ص19ـ30 و ج23، ص133 و ج26، ص11 و… .
2ـ تفسير نور، محسن قرائتي، قم، مؤسسه در راه حق، ج2، ص16.
3ـ علوم قرآني، محمد هادي معرفت، قم، مؤسسه انتشاراتي التمهيد.
4ـ ظاهر قرآن ـ باطن قرآن، سيد محسن ميرباقري، انتشارات رايزن.

پاورقي ها:
[1]. راغب اصفهاني، مفردات، ذيل واژه مشكوة.
[2]. طباطبايي، سيد محمد حسين، الميزان، ذيل آيه بحث روايي.
[3]. قرشي، علي اكبر، احسن الحديث، تهران، انتشارات بنياد، ج7، ص223.
[4]. الطوسي، محمد بن جرير، التبيان في تفسير القرآن، بيروت، داراحياء التراث العربي، ج1، ص9.
[5]. بحارالانوار، همان.
[6]. طباطبايي، سيد محمد حسين، الميزان في تفسير القرآن، تهران، دارالكتب الاسلاميه، ج3، ص74.

انوارطاها.