حقوق فرزندان بر والدین از دیدگاه اسلام

وظایف والدین در قبال فرزندان بخش اول

رابطه والدین با فرزندان، یک رابطه کاملا عاطفی، گرم و نابرابر است.والدین فرزندان خود را به اندازه جان دوست دارند و برای مراقبت از آنها هر سختی را به جان می‌خرند و این در حالی است که نه والدین در برابر این همه زحمت توقعی از فرزندان دارند و نه فرزندان می‌توانند گوشه‌ای از آن زحمات را جبران کنند.

مادر در خانه نقش اساسی و بسیار مهمی دارد. خانه بدون زن و همچنین زن بدون حضور در خانواده ناقص خواهد بود. زن با هر شغل و جایگاه اجتماعی، نباید در خانه  غایب باشد. او کدبانوی خانواده و مانند ملکه در کندوست[1].

مهمترین وظایف والدین عبارتند از:
۱- پذیرش فرزندآوری:
زن و شوهر نمی‌توانند بدون داشتن عذر این  نخستین و مهمترین وظیفه را ترک کنند و از زیر بار این مسئولیت شانه خالی کنند. پذیرش فرزندآوری، همسویی با نظام آفرینش و همگامی با طبیعت است. فرزندآوری نقش ویژه‌ای در ثبات، استحکام ، آرامش و نشاط خانواده دارد.

۲- پذیرش وابستگی نَسَبی فرزند :
پذیرش نسبی فرزند از سوی والدین قبل از اینکه یک امر اخلاقی و یا یک مقوله فرهنگی باشد، یک پدیده حقوقی است؛ زیرا حیات، سلامت و سرنوشت یک انسان در ارتباط تنگاتنگی با تعیین نسبت او با والدینش به عنوان مسئول حمایت و مراقبت و محافظت او از خطرات و آسیب‌های زندگی دارد.

پیامبر گرامی اسلام می‌فرمایند: از جمله حقوق فرزند بر پدر آن است که نسبش را انکار ننماید.[2] هر مردی که فرزند خود را انکار کند در حالی که می‌داند از اوست، خداوند او را از رحمت خویش محروم می‌گرداند و در قیامت پیش همه آفریدگان از اولین تا آخرین، رسوایش می‌سازد.[3]

 

۳- مراقبت از فرزندان و تأمین امنیت جانی آنها:
والدین موظف به مراقبت و حفظ فرزند از خطرات احتمالی هستند. بنابراین  به طریق اولی مجاز به کشتن فرزند خود نخواهند بود. نگویید که چه کسی پیدا می‌شود که فرزند خود را بکشد ؟!! این پدیده سقط جنین که متأسفانه در کشورهای غربی رواج دارد و در ایران هم در حال افزایش است یکی از اولین مصادیق کشتن فرزند است که به آن توجه نداریم.

خداوند عزیز متعال در آیه۳۱ سوره اسراء می‌فرماید: فرزندان خود را از بیم تنگدستی نکشید که ما روزی دهنده آنها و شماییم ، زیرا کشتن آنها گناهی بس بزرگ است. وقتی به بعضی از زوج‌های جوان می‌گوییم چرا فرزند نمی‌آورید؟! اکثرا می‌گویند: ای بابا دلت خوشه با این اوضاع اقتصادی شکم خودمون هم نمی‌تونیم سیر کنیم!! بچه بیارم نون خور اضافیه! از کجا سیرش کنیم!

این آیه هشدار می‌دهد و می‌گوید تا حالا خود شما را هم ما روزی می‌دادیم ، فرزندان شما را هم ما روزی می‌دهیم ! این که پدر خانواده فکر کند خودش روزی فرزندانش را تأمین می‌کند نوعی شرک است. همه باید بدانیم که اول از هر چیزی خداست که رزّاق است و ما همه واسطه در روزی هستیم.

یکی از توصیه‌هایی که در متون دینی بسیار سفارش شده انجام سنت عقیقه کردن است. یعنی با قربانی کردن یک گوسفند با شرایط خاص و تقسیم گوشت آن میان افرادی، فرزند خویش را از گزند آفات و آسیب‌ها حفظ می‌کنند. امام صادق علیه السلام می‌فرمایند: نوزاد در گرو عقیقه است.[4]

توصیه دیگر سنت تحنّک است یعنی با مقداری تربت حضرت سید الشهدا علیه السلام کام نوزاد را به اصطلاح برمی‌دارند.بر اساس روایات این تربت موجب دفع هر ترس و شفاء همه بیماری‌های غیر از مرگ حتمی است.[5]

۱- برگرفته از سخنان رهبر معظم انقلاب اسلامی farsi.khamenei.ie/speech-content?id=2536

۲- کنز العمال ج۱۶ ، ص۴۷۳

۳- مستدرک الوسایل ، ج۳، ص۳۷۲

۴- کافی، ج۶ ، ص ۲۴

۵- مستدرک الوسایل ، ج ۱۰ ، ص ۳۳۵

 

۴- تأمین نیاز‌های فرزندان:
کودک از بدو تولد تا مدت‌ها نمی‌تواند حتی ساده‌ترین نیازهای خود را فراهم کند و کاملا به والدین وابسته است. از این رو تأمین نیازهای فرزندان یکی از وظایف جایگاه پدری است.

سلامت و تندرستی کودک رابطه نزدیکی به تغذیه با شیر مادر دارد. در متون دینی سفارش زیادی به این مورد شده است. پیامبر گرامی اسلام صل الله و علیه وآله  می‌فرمایند: هنگامی که فرزند در شکم مادر خود است، خداوند متعال روزی او را در پستان‌های مادرش قرار می‌دهد که یکی حکم نوشیدیی و یکی حکم غذا را دارد.[1]

سلامت روانی و جسمی کودک تنها در دامان مادر و با استفاده از شیر او تأمین می‌شود، این یک نکته ظریف و پیچیده‌ای است که نمی‌توان از آن غافل شد. امیر مومنان علی علیه السلام می‌فرمایند: شیری برای کودک با برکت‌تر از شیر مادر نیست.[2]

۵- توجه به طاهر بودن غذای فرزندان:
در فرهنگ‌هایی که کودک را برای شیردهی به زنانی غیر از مادران می‌سپارند، توجه به خصوصیّت‌های شخصیتی دایه به سبب تأثیر در خلق و خو و شخصیت فرزند مورد تأکید و توجه قرار گرفته است. رسول اکرم صل الله و علیه وآله می‌فرمایند: شیر، طبیعت را تغییر می‌دهد.[3] یعنی فرزند از هر زنی شیر بخورد، خلق و خوی او را می‌گیرد. پیامبر اسلام صل الله و علیه وآله در جای دیگر می‌فرمایند: فرزندان خود را برای شیردادن به زن نادان نسپارید؛ زیرا فرزند شبیه زن شیرده می‌شود.[4]

 

 

۶- گرامی داشتن فرزندان:
احترام گذاشتن و به رسمیت شناختن فرزندان از امور مهمی است که در متون دینی مورد توجه قرار گرفته و به آن سفارش بسیار شده است. پیامبر گرامی اسلام صل الله و علیه وآله  می‌فرمایند: به فرزندان خود احترام بگذارید.[5] تکریم فرزندان، شخصیّت آنها را به گونه‌ای مناسب شکل می‌دهد و در آینده هم به خود و هم به دیگران احترام خواهند گذاشت.

مهمترین مصادیق تکریم فرزندان:
الف) سلام کردن به فرزندان:
سلام کردن یکی از کلمات یا رفتارهای نمادینی است که برقراری ارتباط را آسان می‌کند.پیامبر گرامی اسلام صل الله و علیه وآله  به همه مردم از کوچک و بزرگ سلام می‌کردند.[6] سفارش اسلام به سلام کردن به ویژه به کودکان دو اثر روانی می‌تواند داشته باشد:

۱- باعث تقویت صفت اخلاقی و پسندیده تواضع و فروتنی در فرد سلام کننده می‌شود.

۲- باعث احیاء شخصیّت و خود باوری برای کودک می‌شود.

روزی پیامبر صل الله و علیه وآله از کوچه‌ای عبور می‌کردند که به چند کودک خردسال برخورد می‌کنند، با مهربانی و چهره‌ای خوشرو به آنها سلام می‌کنند و در همان حال به آنها خوراکی تعارف می‌کنند.[7] این رفتار زیبای پیامبر صل الله و علیه وآله  یک سنت حسنه ماندگار و پایدار است که عمل به آن باعث شکل گیری شخصیّت اسلامی و ایمانی در کودکان یک جامعه خواهد شد.

کودکی که از طرف پدر و مادر و در درجه بعد از طرف افراد جامعه، خصوصا روحانی مسجد ، مدیر مدرسه ، معلمان و … مورد احترام و توجه قرار گیرد؛  شخصیت او به خوبی در همه ابعاد روان‌شناختی رشد می‌کند و همیشه روح و روانی آرام و پویا و هدفمند خواهد داشت.

پیامبر صل الله و علیه وآله  برای فراگیر شدن سنت سلام کردن به کودکان تلاش زیادی می‌کردند. ایشان در یک بیانی تأکید فرمودند: پنج چیز است که تا لحظه مرگ آنها را ترک نمی‌کنم، یکی از آنها سلام گفتن به کودکان است. در انجام این اعمال مراقبت دارم تا بعد از من سنتی بین مسلمانان باشد و به آن عمل کنند.[8]

ب) ترک کتک زدن فرزندان:
یکی از مهمترین مصادیق تکریم فرزندان، ترک کتک زدن آنها است ، حتی در هنگامی که رفتار آزاردهنده و زننده دارند. فردی در حضور حضرت اباالحسن علیه السلام از فرزند خود شکایت کرد. ایشان فرمودند: فرزندت را نزن، و برای ادب کردنش با او قهر کن ولی مواظب باش قهر تو با او طولانی نشود و هر چه زودتر آشتی کن. [9]

سمت و سوی اصلی تربیت دینی  بر مهربانی و سوق دادن ملایم و مناسب ذهن و روان کودکان به سوی ارزش‌ها و هنجارهای پسندیده است.

ج) احترام به مادر کودک:
یکی دیگر از مصادیق برجسته و مهم تکریم کودک، احترام به مادر اوست.  پدری که با خشونت و تحکّم با مادر سخن می‌گوید و گاهی دست به روی مادر بلند می‌کند، نباید انتظار داشته باشد که فرزند او احترام به دیگران و حتی احترام به خودش را یاد بگیرد. پیامبر اسلام صل الله و علیه وآله می‌فرمایند: از حقوق کودک بر عهده پدر خود این است که مادر او را احترام کند.[10]

تکریم مادر، احترام به عمود خیمه خانواده است، مادر ستون این خیمه است و اگر سالم و محترم بماند، تعادل روانی فضای خانه حفظ می‌شود .در این فضا است که کودکان احترام به والدین و دیگران را آموزش می‌بینند.

۱- قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‏ إِذَا وَقَعَ الْوَلَدُ فِي بَطْنِ أُمِّهِ إِلَى أَنْ قَالَ وَ جَعَلَ اللَّهُ تَعَالَى رِزْقَهُ فِي ثَدْيَيْ أُمِّهِ فِي أَحَدِهِمَا شَرَابُهُ وَ فِي الْآخَرِ طَعَامُهُ الْحَدِيثَ.وسائل الشیعه، ج ۲۱ ، ص۴۵۴

۲- قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع‏ مَا مِنْ لَبَنٍ رَضَعَ بِهِ الصَّبِيُّ أَعْظَمَ بَرَكَةً عَلَيْهِ مِنْ لَبَنِ أُمِّه‏. وسائل الشیعه، ج ۲۱ ، ص ۴۵۳

۳- نهج الفصاحه ، ص۲۷۵

۴- قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص لَا تَسْتَرْضِعُوا الْحَمْقَاءَ فَإِنَّ الْوَلَدَ يَشِبُّ عَلَيْه‏.کافی ،ج۶ ، ص۴۴

۵- عَنِ النَّبِيِّ ص: أَكْرِمُوا أَوْلَادَكُمْ وَ أَحْسِنُوا أَدَبَهُمْ يُغْفَرْ لَكُمْ. مكارم الأخلاق، ص:۲۲۳

۶- عَنِ النَّبِيِّ ص‏: أَنَّهُ كَانَ يُسَلِّمُ عَلَى الصَّغِيرِ وَ الْكَبِيرِ.مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل، ج‏۸، ص: ۳۶۵

 

۷- إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص مَرَّ عَلَى صِبْيَانٍ فَسَلَّمَ عَلَيْهِمْ وَ هُوَ مُغِذٌّ. مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل، ج‏۸، ص: ۳۶۴

 

 

۸- عَنِ النَّبِيِّ ص قَالَ: خَمْسٌ لَسْتُ بِتَارِكِهِنَّ حَتَّى الْمَمَاتِ … وَ تَسْلِيمِي عَلَى الصِّبْيَانِ لِتَكُونَ سُنَّةً مِنْ بَعْدِي.وسائل الشيعة، ج‏۱۲، ص: ۶۴

 

۹- فقال ع : لا تضربه و اهجره و لا تطل؛ عده الداعی ونجاح السائل، ص ۸۹

۱۰- قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص حَقُّ الْوَلَدِ عَلَى وَالِدِهِ إِذَا كَانَ ذَكَراً أَنْ يَسْتَفْرِهَ أُمَّهُ‏ …. َ وَ إِذَا كَانَتْ أُنْثَى أَنْ يَسْتَفْرِهَ أُمَّهَا ….الكافي (ط – الإسلامية)، ج‏۶، ص: ۴۹