آیا «رحمان» و «رحیم» به یک معنا می باشند یا متفاوت اند؟

تفاوت معنای «رحمان» و «رحیم»

پرسش : آیا «رحمان» و «رحیم» به یک معنا می باشند یا متفاوت اند؟

پاسخ اجمالی

«رحمان» و «رحيم» از ماده «رحمت» گرفته شده. معروف اين است كه «رحمان» كسى است كه رحمتش عام است، و همگان را شامل مى شود، در حالى كه «رحيم» به كسى گفته مى شود كه رحمتش خاص است. بنابراين رحمانيت خداوند سبب شده است كه فيض نعمتش دوست و دشمن و مؤمن و كافر را شامل شود؛ ولى رحيميّت او ايجاب مى كند كه مؤمنان را مشمول مواهب خاصّى در دنيا و آخرت قرار دهد كه دور افتادگان از خدا و بى خبران از آن محرومند.

پاسخ تفصیلی

«رحمان» و «رحیم»؛ این دو واژه از ماده «رحمت» گرفته شده، و معروف این است که «رحمان» کسى است که رحمت اش عام است، و همگان را شامل مى شود، در حالى که «رحیم» به کسى گفته مى شود که رحمت اش خاص است، بنابراین رحمانیت خداوند سبب شده است که فیض نعمت اش دوست و دشمن و مومن و کافر را شامل شود؛ ولى رحیمیّت او ایجاب مى کند که مومنان را مشمول مواهب خاصّى در دنیا و آخرتقرار دهد که دور افتادگان از خدا و بى خبران از آن محروم اند.

شاهد این تفاوت امور زیر است:

1. «رحمان» صیغه مبالغه است و «رحیم» صفت مشبهه؛ و صیغه مبالغه تاکید بیشترى را مى رساند و دلیل بر گستردگى این نوع رحمت است. ولى بعضى هر دو را صفت مشبهه و یا هر دو را صیغه مبالغه دانسته اند، امّا با این حال تصریح کرده اند که «رحمان» مبالغه بیشترى را مى رساند.(1)

2. بعضى نیز گفته اند: چون «رحیم» صفت مشبهه است و دلالت بر ثبات و استمرار دارد مخصوص مومنان است ولى «رحمان» که صیغه مبالغه است چنین دلالتى ندارد.

3. «رحمان» نام مخصوص خدااست و به غیر او اطلاق نمى شود؛ در حالى که «رحیم» هم به او گفته مى شود و هم به غیر او؛ و این دلیل بر آن است که مفهوم «رحمان» رحمت گسترده ترى است.

4. این قاعده در ادبیات عرب معروف است که «زیادهُ المبانى تَدُلُّ عَلى زِیادَهِ المَعانِى»؛ (یعنى واژه اى که حروف اش بیشتر است مفهوم آن نیز بیشتر است) و چون «رحمان» پنج حرفى، و «رحیم» چهار حرفى است؛ بنابراین مفهوم «رحمان» وسعت بیشترى دارد.(2)

5. این تفاوت را بعضى افراد، از آیات قرآننیز استفاده کرده اند. زیرا «رحمان» در قرآنغالباً به صورت مطلق آمده، در حالى که «رحیم» در بسیارى از موارد مقیّد است. مانند: «اِنَّ اللهَ بِالنَّاسِ لَرَءُوفٌ رَحِیمٌ» (3)؛ (زیرا خداوند نسبت به مردم، رئوف و مهربان است)، «وَکَانَ بِالْمُوْمِنِینَ رَحِیماً» (4)؛ (او نسبت به مومنان همواره مهربان بوده است)، «اِنَّ اللهَ کَانَ بِکُمْ رَحِیماً» (5)؛ (خداوند نسبت به شما مهربان است).

در حالى که «رحمان» بدون این قیود ذکر شده و دلیل بر عمومیت رحمت او است.

6. بعضى از روایات نیز شاهد این تفاوت است. در حدیثپر معنایى از امام صادق(علیه السلام) مى خوانیم: «الرَّحمنُ اِسْمٌ خاصٌ بِصِفَه عامَّه، وَالرَّحیمُ اسمٌ عامٌ بِصِفَه خاصَّه» (6)؛ (رحمن اسم خاص است [مخصوص خداوند] امّا با وصفى عام ـ مفهوم رحمت اش دوست و دشمن را در بر مى گیرد ـ ولى رحیم اسم عام است به صفت خاص [این اسم هم بر خداوند و هم غیر او اطلاق مى شود، ولى مفهوم اش رحمتى است مخصوص مومنان]).

امّا با تمام اینها نمى توان انکار کرد که گاهى این دو واژه به یک معنا به کار مى رود؛ مانند آنچه در دعاى عرفه از امام حسین(علیه السلام) نقل شده است: «یا رحمنَ الدُّنیا وَالآخِرهَ وَرَحِیْمَهُما» (7)؛ (اى خدایى که رحمان دنیا و آخرتو رحیم هر دویى) ولى این ممکن است یک استثنا بوده باشد؛ بنابراین منافاتى با تفاوت فوق ندارد.(8)

 

پی نوشت:

(1). به مجمع البيان فى تفسير القرآن، طبرسى فضل بن حسن، انتشارات ناصر خسرو، تهران، 1372 شمسی، چاپ: سوم، ج 1، ص 92، اللغة … .؛ روح المعانى فى تفسير القرآن العظيم، آلوسى سيد محمود، تحقيق: على عبدالبارى عطيه، دارالكتب العلميه، بيروت، 1415 قمری، چاپ: اول، ج 1، ص 61، سورة فاتحة، آيات 1 الى 7؛ الميزان فى تفسير القرآن، طباطبايى سيد محمد حسين، دفتر انتشارات اسلامى جامعه‏ى مدرسين حوزه علميه قم، قم، 1417 قمری، چاپ: پنجم، ج 1، ص 18، بيان … مراجعه شود.

(2). تفسير القرآن الكريم، شبر، سيد عبد الله، دار البلاغة للطباعة و النشر، بيروت، 1412 قمری، چاپ: اول، ص 38، سورة فاتحة، آيات 1 الى 2 ؛ مجمع البيان فى تفسير القرآن، طبرسى فضل بن حسن، انتشارات ناصر خسرو، تهران، 1372 شمسی، چاپ: سوم، ج 1، ص 69، سورة فاتحة، آيات 1 الى 7.
(3). سوره بقره، آيه 143.
(4). سوره احزاب، آيه 43.
(5). سوره نساء، آيه 29.
(6). مجمع البيان فى تفسير القرآن، طبرسى فضل بن حسن، انتشارات ناصر خسرو، تهران، 1372 شمسی، چاپ: سوم، ج 1، ص 94، (المعنى …) .
(7). جامع أحاديث الشيعة، بروجردى، آقا حسين‏، جمعى از محققان‏، انتشارات فرهنگ سبز، تهران‏، 1386 شمسی‏، چاپ: اول‏، ج ‏23، ص 790، (26) باب (ما يستحب ان يعمل لقضاء الدين وسوء الحال).
(8). گرد آوری از کتاب: پیام قرآن، ناصر، مکارم شیرازی، دارالکتب الاسلامیه، تهران، چاپ نهم، 1386 هـ ش، ج 1، ص 37.