منظور از معاد جسمانی چیست؟

معاد جسمانی

1 اين كه معاد، جسمانى است از نظر اكثريّت قاطع مسلمين شكّى در آن نيست. و همين مقدار اعتقاد براى مسلمان بودن كافى است. يعنى مقدار ضرورى اعتقاد براى مسلمان بودن در باب معاد، باور داشتن اصل اين مطلب است كه انسان در روز قيامت با بدن محشور خواهد شد. امّا جزئيّات اين مطلب و اعتقاد به سنخ وجودى بدن اخروى، كه بين علما به شدّت اختلافى است، از اصول نيست بلكه از فروع اصول است كه رسيدن به نتيجه ى قطعى در اين باره براى اهل علم مشكل است كجا رسد براى توده ى مردم.

2 در باب معاد جسمانى بين مسلمين دو نظر عمده وجود دارد. نگره ى اوّل اين است كه معاد صرفاً روحانى است. در مقابل، انگاره ى ديگرى بر اين است كه معاد هم جسمانى است هم روحانى.

طرفداران معاد صرفاً روحانى، كه برخى از حكماى مشاء و نيز برخى از حكماى اشراقى اند، بر اين اعتقادند كه معاد جسمانى مورد نظر متكلّمين، كه جسم را جسم مادّى مى دانند، طبق براهين فلسفى محال بوده شبهات آن غير قابل پاسخگويى است. لذا اينان آيات ناظر به معاد جسمانى را حمل بر مجاز و از باب تشويق مردم به آخرت دانسته اند. (ر. ك: مبداء و معاد، على الله وردي خانى، ص 100)

امّا قائلين به هر دو معاد خود دو طايفه اند. گروهى از آنان، كه عمدتاً متكلّم اند، جسم اخروى را از سنخ جسم مادّى مى دانند ولى گروه ديگر كه ملاصدرا و پيروان اويند جسم اخروى را جسمى غير مادّى مى شناسند. البته بايد توجّه داشت كه منظور اينان از جسم غير مادّى آنگونه كه به غلط مشهور شده جسم مثالى نيست.

در حكمت متعاليه برتر از جسم مثالى جسم ديگرى نيز اثبات شده كه آن را جسم عقلى گفته اند. اين جسم به اعتبارى عين جسم مثالى و به اعتبارى ديگر غير آن است همان گونه كه جسم مثالى نيز به اعتبارى عين جسم طبيعى و به اعتبار ديگرى غير آن است. لذا برخى از منتقدينِ نگره ى صدرايى كه متوجّه سخن وى بوده اند بر او اشكال نموده اند كه جسم مورد نظر شما در حقيقت همان روح است لذا شما نيز در حقيقت قائل به معاد روحانى صرف هستيد.

امّا حكماى صدرايى بر اين اعتقادند كه اين منتقدين از درك جسم اخروى مورد نظر آنها عاجزند لذا گاه آن را با جسم مثالى و گاه ديگر با روح اشتباه مى كنند. حكماى صدرايى براهينى نيز براى معاد مورد نظر خود اقامه نموده اند. لكن ايشان معمولاً از علنى نمودن معاد مورد نظر خود ابا داشته آن را در كلاسهاى عمومى فلسفه نيز مطرح نمى كنند كجا رسد در محيطهاى غير فلسفى. حكماى طراز اوّل صدرايى همواره بخش معاد اسفار را براى خواصّ تدريس مى كنند و تنها سيماى رقيق شده اى از آن را در مجامع علمى مطرح مى كنند.

قائلين به مادّى بودن جسم اخروى نيز دو دسته اند.

برخى بر آنند كه بدن محشور در آخرت، عيناً از همين موادّ بدن دنيايى تشكيل خواهد شد. يعنى خداوند متعال دوباره ذرّات پخش شده ى بدن دنيوى را گرد آورده و به صورت اوّل خود بازسازى خواهد نمود.

بارزترين شبهه اى كه بر اين نگره وارد شده شبهه آكل و مأكول است. امّا عدّه اى ديگر معتقدند كه بدن اخروى بدن مادّى است ولى لزومى ندارد كه موادّ تشكيل دهنده ى آن، عين ذرّات پخش شده ى بدن دنيوى باشند بلكه بدن اخروى از هر خاكى درست شود بدن خود شخص خواهد بود.

چون تشخّص فرد به روح اوست نه به موادّ بدن او. لذا با اينكه در طول يك عمر بارها موادّ بدن انسان در اثر استهلاك سلولى عوض مى شود ولى باز انسان همان انسان است. لذا طبق اين بيان، كه مقبولترين نگرش كلامى در ميان متكلّمين عقل گراست، شبهاتى چون شبهه ى آكل و مأكول منتفى خواهند بود.

پرسمان