نگاه فلسفی به قاعده لطف از منظر آیت الله العظمی جوادی آملی

قاعده لطف اگر از فلسفه کمک می‌گرفت زنده می‌شد، همان‌طوری که مرحوم ملاعبدالرزاق لاهیجی بر آن است که قواعد کلامی ما شیعه‌ها مطابق با قواعد فلسفه است. اگر قاعده لطف از فلسفه مدد می‌گرفت و فلسفه سخنگوی قاعده لطف بود هم پُربارتر بود، هم ره‌آورد بیشتری داشت.

ایشان ادامه دادند: در قاعده لطف می‌گویند هر چه که «مقرّب إلی الله، مقرّب إلی الجنة، مقرّب إلی الطاعة» است، باید خدا بگوید. هر چه مبعّد از خداست و «مقرّب إلی النار» است، خدا باید بگوید. بنابراین امامت را و مانند آن را برابر قاعده لطف واجب می‌دانند؛ منتها بخشی از این قاعده به دست معتزله افتاد که شده «یجب علی الله»، بخش دیگرش که زنده و پویاست به دست شیعه و امامیه افتاد، که می‌گویند «یجب عن الله».

معظم له با اشاره به تفاوت دیدگاه قاضی‌القضات و زمخشری در موضوع قاعده لطف، اذعان داشتند: این نزاع همواره بین قاضی‌القضات و سایر متکلمان هست، گرچه قاضی‌القضات معتزلی می‌گوید «یجب»، به دنبال او زمخشری هم می‌گوید «یجب»؛ اما ـ متأسفانه ـ می‌گوید «یجب علی الله» ! ما امامیه می‌گوییم «یجب»؛ اما «یجب عن الله»؛ حتماً خدا این کار را می‌کند، نه اینکه باید بکند! چیزی در جهان نیست که بر خدا حکومت کند؛ زیرا ماسوای خدا معدوم محض است، معدوم حاکم نیست و اگر چیزی در جهان هست، فیض خداست که صادر «من الله» است و محکوم خداست، ﴿إِنِ الْحُكْمُ إِلَّا لِلَّهِ﴾،  چون محکوم الهی است، حاکم بر خدا نخواهد بود؛ پس ما «یجب علی الله» نداریم، حتماً «یجب عن الله» است؛ یعنی یقناً خدا این کار را می‌کند، یقیناً امام نصب می‌کند، یقیناً پیغمبر نازل می‌کند و یقیناً کتاب نازل می‌کند، نه اینکه باید این کارها را بکند؛ این بایدِ «عن الله» است نه بایدِ «علی الله»! و این فرق را چون معتزله نتوانست بازگو کند، به همین صورت در کتاب‌های کلامی هم آمده و احیاناً پس‌لرزه‌هایش به بعضی از شیعه‌ها هم رسیده است./اسراء