راه مقابله با افکار آلوده
فهرست این نوشتار:
افكار بد و آلوده بدون شك امرى مذموم و نامطلوب است و بايد به اين نكته توجه داشت كه افكار ذهنى انسان خود نوعى عمل محسوب مىشوند كه اعمال درونى و يا جوانحى ناميده مىشوند در مقابل اعمال خارجى كه توسط اعضاى انسان مثل دست و پا و چشم و گوش و زبان انجام مىشود و به آنها اعمال جوارحى گفته مىشود.
اولياى الهى در اثر توجه كامل به مبدأ قدرت و هستى و خداوند را در تمام حالات حاضر و ناظر اعمال ديدن حتى فكر گناه و انديشه بد نيز در آنها راه نمىيابد تا چه رسد به گناه بيرونى و خارجى ولى چنين توجهى براى ما عملاً ممكن نيست و لذا گاهى اوقات در اثر غفلت ازياد خداوند و فراموش كردن حضور او گاهى افكار آلوده به ذهنمان خطور مى كند ولى خداوند متعال كه به همه اعمال درونى و بيرونى ما آگاه است به لطف و كرمش اين گونه افكار ناشايست را برما مىبخشد و اگر لطف او نمىبود استحقاق عقاب و مجازات را بر چنين افكارى داشتيم چون او تبارك و تعالى از سوداى قلب ما و پنهانترين خطورات قلبى ما كه گاهى خود نيز از آن بى خبريم آگاه است چنانچه در آيه 284 بقره مىفرمايد: «و ان تبدوا ما فى انفسكم او تخفوه يحاسبكم به الله امور درونى و افكار و نيات شما بر خداوند آشكار است چه آنها را پنهان كنيد و چه آشكار سازيد و خداوند در مورد آنها از شما حسابرسى مىكند».
البته روايات متعددى كه مىگويند:
فكر گناه، گناه نيست در حكم استثناء از اين آيه كريمه است و احتمال دارد بگويد مورد آيه آن گونه افكارى است كه خود نوعى عمل قلبى به شمار مىآيند در مقابل اعمالى كه فكر مقدمه انجام در خارج و بيرون است مثلاً سوء ظن گناه است كه مربوط به درون و قلب و فكر انسان است و مستقيما ربطى به بيرون و خارج ندارد و بر خلاف حسادت كه ظهور آن در خارج گناه است ولى فكر درونى در باره آن و لو مذموم و زشت است ولى گناه محسوب نمىگردد
مثلاً اگر من در ذهنم براى كسى توطئه چينى كنم تا آبرويش را بريزم و يا ضربه اى به او بزنم به خاطر حقد و كينه و حسادت اين فكر به خودى خود تا در خارج پياده نشده گناه محسوب نمىگردد و لذا خداوند متعال در پايان آخرين سوره قرآن كريم يعنى سوره ناس مىفرمايد:
«و من شر حاسد اذا حسد » اى پيامبر ما بگو به خداوند پناه مىبرم از شر انسان حسود وقتى كه حسادتش را آشكار سازد و بروز دهد» در پايان ذكر اين نكته لازم است كه غالبا فكرهاى مشوش و آلوده از بازىهاى شيطان و وسوسههاى نفس است كه هدف از آن سرگرم كردن انسان و باز داشتن او از توجه به عبادت خدا و انجام اعمال نيك است و انسان بايد در برابر اين نوع افكار و هجوم آن بى اعتنا باشد و با پركردن فضاى قلب و سينه از ياد خداوند و ذكر او و تفكر در شگفتىهاى خلقت او جايى خالى براى شيطنت شيطان در قلب خود باقى نگذارد. كنترل افكار (خواطر) راه هاى متعددى دارد ولى نبايد پنداشت كه با اولين گام همه چيز درست مى شود.
بلكه كسى كه مى خواهد زمام افكار خويش را به كف گيرد بايد با تمام توان به خودسازى بپردازد و با جديت اين راه را دنبال نموده تا تدريجا به سمت هدف نزديك گردد:
1- راه دل و عشق:
شاید این مطالب را هم بپسندید:
ذهن و فكر انسان همواره متوجه چيزى است كه به آن عشق مى ورزد چنان كه عاشق آنى از فكر معشوق خود بيرون نمى رود. اين كه مثلا ما هميشه در نمازهاى خود به ياد ديگر مسائل مى افتيم به جهت تعلق نفس به آنها و عدم آشنايى با محبوب حقيقى است. ليكن عاشق دلباخته ذات جميل على الاطلاق در همه حال به ياد خداست چنان كه گويى هميشه درنماز است. پس بايد دل را از تعلق به كثرات پالاييد و منزلگه عشق ربوبى ساخت تا انديشه نيز بدان سوى توجه يابد.
2- ضبط قوه خيال:
پرنده لجام گسيخته خيال چون چكاوكى است كه هر دم بر سرشاخسارى نشسته و به زودى به شاخه ديگر پرواز مى كند. از اين رو افكار انسان خود ناساخته قرار و آرامى ندارد. آن گاه اگر آدمى با دقت در كنترل آن بكوشد يعنى، همواره از آن مراقبت نموده و هرگاه به اين سوى و آن سوى گريخت بلافاصله آن را به امور شريفه متوجه گرداند، كم كم رام و مطيع مى گردد.
3- انس دادن ذهن:
با داشتن برنامه منظم و پيوسته، مى توان ذهن را به سمت خاصى جهت داد مثلا داشتن برنامه هاى منظم همه روزه دعا و قرآن، مطالعه كتاب هايى پيرامون: اخلاق، معاد، خداشناسى، عواقب گناه و حداقل روزى يك ساعت شركت منظم و پيوسته در مجالس دينى.
4- كنترل حواس:
گرچه ذهن انسان اين توانايى را دارد كه حتى بدون استفاده از حواس ظاهرى افكارى را توليد كند ولى عمده آن چيزهايى كه انسان در مورد آن فكر مى كنيم اعم از چيزهاى خوب يا بد. داده هاى حواس ظاهرى اوست لذا بايد مجارى ورودى ذهن را كه همان حواس ظاهرى است كنترل كرد يعنى چشم، گوش، زبان و لامسه و… قرآن در اين زمينه مى فرمايد: «ولا تقف ما ليس لك به علم ان السمع والبصر والفؤاد كل اولئك كان عنه مسؤولا » و هرگز بر آنچه علم و اطمينان ندارى دنبال مكن كه (در پيشگاه حكم خدا) چشم و گوش و دل ها همه مسؤولند»(1)
بنابراين يكى از مهمترين راه هاى كنترل فكر، كنترل حواس ظاهرى است.
براى آگاهى بيشتر ر. ك: 1- فلسفه اخلاق، شهيد مطهرى. 2- فلسفه اخلاق، استاد مصباح يزدى. 3- آداب الصلوه يا پرواز در ملكوت امام خمينى (ره). 4- مراحل اخلاق در قرآن، آيت الله جوادى آملى.
(1) (اسراء، آيه 36).
