جایگاه شعر در اسلام

پرسش : شعراء در قرآن چه جایگاهى دارند؟

پاسخ اجمالی

در سوره شعراء، در آيات 224-227 اين سوره آمده است: «وَ الشُّعَراءُ یَتَّبِعُهُمُ الْغاوُونَ * … إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ …»؛ (شاعران کسانى هستند که گمراهان از آنان پیروى مى کنند* … مگر کسانى (از آنها) که ایمان آورده و کارهاى شایسته انجام دادند…). در اين آيات، آیه: «إِلاَّ الَّذِینَ ءَامَنُواْ …»، به شعرائى نظر دارد که براى رشد و شکوفائى اسلام و مبارزه با کفر و شرک شعر مى سرودند، آنها صریحاً از آیه «وَالشُّعَرَآءُ یَتَّبِعُهُمُ الْغَاوُونَ» استثنا شده اند.

پاسخ تفصیلی

در سوره شعراء آیات صریحی درباره شاعران آمده است؛ در آیات 224-227 این سوره آمده است:

«وَ الشُّعَراءُ یَتَّبِعُهُمُ الْغاوُونَ * اَ لَمْ تَرَ اَنَّهُمْ فِی کُلِّ وادٍ یَهِیمُونَ * وَ اَنَّهُمْ یَقُولُونَ ما لا یَفْعَلُونَ * اِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ وَ ذَکَرُوا اللهَ کَثِیراً وَ انْتَصَرُوا مِنْ بَعْدِ ما ظُلِمُوا وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا اَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ»؛

((پیامبر اسلام شاعر نیست)؛ شاعران کسانى هستند که گمراهان از آنان پیروى مى کنند* آیا ندیدى آنها در هر وادى سرگردانند؟ * و سخنانى مى گویند که (به آنها) عمل نمى کنند؟!* مگر کسانى (از آنها) که ایمان آورده و کارهاى شایسته انجام دادند و خدارا بسیار یاد کردند، و به هنگامى که مورد ستم واقع شدند به دفاع از خویشتن (و مومنان) بر مى خاستند؛ (و از اشعارشان در این راه کمک گرفتند) و کسانى که ستم کردند بزودى خواهند دانست که به کدامین جایگاه باز مى گردند!).

لازم است توجّه شود که در این آیات، آیه: «اِلاَّ الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَعَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ وَذَکَرُواْ اللَّهَ کَثِیراً وَانتَصَرُواْ مِن بَعْدِ مَا ظُلِمُواْ»(1)، به شعرائى نظر دارد که براى رشد و شکوفائى اسلام و مبارزه با کفر و شرک شعر مى سرودند، آنها صریحاً از آیه«وَالشُّعَرَآءُ یَتَّبِعُهُمُ الْغَاوُونَ»(2) استثنا شده اند. 

هنگامى که این آیه[«وَالشُّعَرَآءُ یَتَّبِعُهُمُ الْغَاوُونَ»] نازل شد، گروهى از شعرا گریه کنان به حضور پیامبر آمده عرض کردند: ما شاعریم و خداوند درباره ما این آیه را نازل کرده است. در این هنگام پیامبر(صلى الله علیه وآله) این آیه را تلاوت کرد و فرمود: «اِلاَّ الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَعَمِلُواْ الصَّالِحَات»؛ (مگر کسانى که ایمان آورده و کارهاى شایسته انجام مى دهند) شما هستید، و «وَذَکَرُواْ اللَّهَ کَثِیرًا»؛ (وخدارا بسیار یاد مى کنند) شما هستید، و «وَانتَصَرُواْ مِن بَعْدِ مَا ظُلِمُواْ»؛ (و به هنگامى که مورد ستم واقع مى شوند به دفاع از خویشتن برمى خیزند)(3) شما هستید (یعنى مصداق این فقرات آیه، شما شاعران هستید).
و در «تفسیر عیّاشى»(4) از امام صادق(علیه السلام) نقل شده است:

«هم قومٌ تعلّموا وتفقّهوا بغیر علم، فضلّوا واضلّوا»؛

(منظور از شعراى گمراه، گروهى هستند که بدون علم [و بر پایه جهل]، تعلّم و تفقّه کرده اند؛ از این رو گمراه شده و گمراه کننده(ضالّ و مضلّ) هستند).
بنابراین آیه در مقام بى ارزش کردن مطلقِ شعر نیست، بلکه شعر باطل و پوچ را از درجه اعتبار ساقط مى داند. و از طریق شیعه و اهل سنّت از پیامبر خدا(صلى الله علیه وآله) نقل شده است: «انَّ من الشعر لَحکمهً وانَّ من البیان لَسحراً»(5)؛ (برخى از اشعار حکمت، و برخى از بیان ها سحر است).(6)

پی نوشت:

(1). سوره شعراء، آيه 227.(2). سوره شعراء، آيه 224.
(3). تفسیر ابن کثیر، ج 3، ص 354.
(4). مراجعه شود: مجمع البیان طبرسى، ج 1، ص 325.
(5). مسند احمد، ج 1، ص 269 و273 و303 و332 (ج 1، ص 444، ح 2420؛ ص 451، ح 2469؛ ص 498، ح 2756؛ ص 546، ح3059)؛ سنن دارمی، ج 2، ص 296؛ صحیح بخارى، ج 5، ص 2176، ح 5434، کتاب الطبّ، باب أنّ من البیان سحراً.
(6). گردآوری از کتاب: گزیده ای جامع از الغدیر، علامه شیخ عبدالحسین امینی، ترجمه محمد حسین شفیعی شاهرودی، موسسه میراث نبوت، چاپ سوم، ص 134.