تاریخچه حدیث پژوهی از قرن یازده تا کنون

درس سوم : پیشینه فقه الحدیث (2)

شکوفایی دوباره (قرن دهم و یازدهم)

 هدف از ارائه مطالب این درس آن است که فرا گیرنده؛ با ادامه پژوهشهای فقه الحدیثی آشنا شود؛ سیر افزایش و کاهش تحقیقات در عرصه فقه الحدیث را دریابد؛ با برخی از کتابهای شرح حدیث و یاری دهنده به دانش فقه الحدیث آشنا شود؛

د) شکوفایی دوباره (قرن دهم و یازدهم)افزون بر کارهای عمیق فقیهان این دوره در توضیح احادیث فقهی و موشکافیهای عالمانه آنان در کتابهای فقهی و رساله های علمی خویش، برخی از آنان احادیثی را به طور مستقل تفسیر و نقد یا با دسته احادیث متعارض جمع کرده اند. در این میان، کوششهای شهید ثانی و نیز ابن ابی جمهور احسایی، صاحب عوالی اللئالی را می توان بر شمرد. ابن ابی جمهور بر کتاب خود حاشیه مفصلی نگاشت و بر اصول الکافی و من لایحضره الفقیه تعلیقه زد. (1) شهید ثانی (م 965 ه) نیز ازفقیهان ومحدثان بزرگ قرن دهم هجری است. او افزون بر طرح برخی مباحث فقه الحدیثی در کتاب درایه اش، (2) رساله مستقلی

1- .. مستدرکات أعیان الشیعه، ج 2، ص 284.
2- .. الرعایه فی علم الدرایه، ص 33، 41، 42، 405.
 

نیز در شرح حدیث «اَلدُّنْیا مَزْرَعَه الآخِرَه» از پیامبر خدا دارد. فرزند شهید ثانی، شیخ جمال الدین حسن، نیز با نوشتن معالم الدین و ملاذ المجتهدین، علم اصول فقه را که ارتباط تنگاتنگی با فقه الحدیث دارد، عمق و گسترش داد و سپس با نگارش منتقی الجمان فی الأحادیث الصحاح و الحسان، مباحث عمیقی را در زمینه فقه الحدیث و نقد الحدیث ارائه کرد.

او در این کتاب، با معیار ارزیابی سندی به گزینش احادیث مقبول از میان کتب اربعه پرداخت و با تطبیق عملی نظریه احمد بن طاووس و علامه حلی در تقسیم رباعی حدیث به صحیح، حسن، موثق و ضعیف، به تقویت مکتب فقهی حدیثی حلّه همّت گماشت و به گفته خود، از تسامح در پذیرش احادیث و اخذ اخبار از هرکس جلوگیری کرد؛ اما این شیوه، مانع توجه عمیق او به متن حدیث نشد و تفسیرها، تبیین های و راه حل های پیشنهادی او برای جمع میان اخبار متعارض، همچنان در فقه و حدیث مورد اعتناست. (1) 

 

همچنین تلاشهای شیخ بهایی (1030 953 ه) را در شرح اربعین حدیث، شرح صحیفه سجادیه (2) و کتاب مشرق الشمسین و نیز تعلیقه های پدر بزرگوارش، عزّالدین حسین بن عبدالصمد عاملی، (3) بر صحیفه سجادیه را نباید از نظر دور داشت. در کنار این فعالیتها، می توان از شرحها و حاشیه هایی بر همه یا بخشهایی از الکافی نیز نام برد؛ (4) از جمله دو شرح اصول الکافی که به دو پسر صاحب معالم، یعنی شیخ محمّد (م1030ه) و شیخ علی (م قرن 11) نسبت داده شده، نیز شرح أصول الکافی از شیخ محمّد علی بن محمّد بلاغی (م 1000 ه)، جدّ اعلای شیخ محمّد جواد بلاغی صاحب تفسیر مشهور آلاء الرحمان، شرح ناتمام ملّا رفیع الدین

 

1- .. منتقی الجمان ، ج 1، مقدّمه مؤلّف، ص47 1.
2- .. برای آگاهی بیشتر از شرح او بر صحیفه، ر. ک: شناخت نامه علامه مجلسی، ج 2، ص 233.
3- .. او جوابیه ای نیز در پاسخ به اعتراض به حدیث منقول در باره محبت پیامبر نسبت به زنان و عطر و نماز دارد. ر. ک: أعیان الشیعه، ج 6، ص 64 و ریاض العلماء، ج 2، ص 116.
4- .. ر. ک: کتاب الکلینی و الکافی، ص 452 443 و الذریعه، ج 6، ص 229.
 

محمد بن مؤمن گیلانی (از شاگردان شیخ بهایی) و حاشیه محمّد امین استرآبادی (م 1036 ه) صاحب الفوائد المدنیه، و تعلیقه میرداماد بر اصول الکافی (م 1041 ه)، که هیچ یک کامل نیست و از برخی نسخه ای نیز به دست نیامده است. (1) 

میرداماد کتاب مستقلی نیز در زمینه علوم حدیث به نام الرواشح السماویه دارد. او در این کتاب و به ویژه در رشحه دوم (ص 43) و بیست و پنجم (ص 83) در کنار مباحث رجالی، گاه به شرح لغات و فقه الحدیث نیز پرداخته است.

همچنین می توان به شروح مهم تری مانند شرح محمّد صدرالدین شیرازی مشهور به ملاصدرا (م 1050 ه) با نام شرح أصول الکافی (2) و نیز دو شرح فارسی و عربی ملا خلیل قزوینی (1089 1001 ه) بر الکافی با نام الصافی و الشافی هم اشاره کرد.

تألیف الشافی از سال 1057 تا 1086 قمری به درازا کشیده است. (3) مشهورتر از این دو، شرح ملا حُسام الدین محمّد صالح بن احمد مازندرانی (م 1081 ه) بر الکافی است که در سالهای اخیر با تعلیقه های سودمند علامه ابوالحسن شعرانی به چاپ رسیده است. فرزند او، ملا هادی مازندرانی نیز شرحی بر فروع الکافی، از «کتاب الزکاه» تا «المزار» دارد. همچنین می توان به شرح مبسوط میر محمد اسماعیل خاتون آبادی (1116 1031 ه) شارح حدیث عمران صابی و نیز دو حاشیه سید نور الدین علی بن ابی الحسن عاملی (م 1068 ه) و میرزا محمّد بن سید حیدر حسینی طباطبایی مشهور به میرزا رفیع الدین نایینی (م 1082 ه)، اشاره کرد.

1- .. این همه را استاد ما آیت الله استادی در مجله علوم حدیث، ش 13، ص 18 16 آورده و به منابع آن ارجاع داده اند.
2- .. ملاصدرا افزون بر شرح عمیق خود بر مباحث معارف الکافی، در تفسیر قرآن خود نیز به توضیح و شرح روایات بسیاری پرداخته است. ر. ک: تفسیر القرآن الکریم، ج 2، ص 163 و ج3، ص 384 و ج 6، ص 210 و ص 257.
3- .. الذریعه، ج 13، ص 60، ش 12.

 

محمد تقی مجلسی

گفتنی است این شرح نویسی ها در قرون دهم و یازدهم، به الکافی محدود نبوده است و بسیاری از همین عالمان و نیز عالمان دیگر به شرح دیگر کتب اربعه، به ویژه تهذیب الأحکام دست یازیده اند که برخی را خواهیم آورد و مشتاقان آگاهی بیشتر را به مقدمه مصحّحان این کتب ارجاع می هیم. (1)

محمد تقی مجلسی در این بخش، باید از کوشش های محمدتقی مجلسی، پدر علامه مجلسی (1070 1003 ه) یاد کنیم. او سه شرح بر دو کتاب از کتب اربعه نگاشت: إحیاء الإحیاء، که شرح مختصری بر تهذیب الأحکام است و روضه المتقین فی شرح أخبار الأئمه المعصومین، که شرح کامل، مفید و استواری به زبان عربی بر کتاب من لایحضره الفقیه است. او شرحی فارسی هم بر این کتاب دارد که لوامع قدسیه یا لوامع صاحب قرانی نامیده می شود.

 

روضه المتقین حاصل قلم پخته مؤلّف در سنین کمال است. (2) مجلسی لغات مبهم و نکات مفصّل حدیث را توضیح می دهد و گاه معنای اصطلاحی آن را هم بیان می کند (3) و به اراده معنای مجازی (و نه حقیقی) توسط معصومی که روایت از او نقل می شود، تذکر می دهد و از این رهگذر، از بروز اشکالات احتمالی در حدیث پیشگیری می کند. (4) او اضطراب متن را به مانند اضطراب سند نشان می دهد و برای فهم معنای حدیث، نسخه های گوناگون و متن کامل حدیث را می یابد و آن را ارائه می دهد (5) و کلام راوی را از سخن امام و شرح شیخ صدوق را از

1- .. الکافی، ج 1، ص 33 30، (مقدمه)؛ تهذیب الأحکام، ج 1، ص 48 47؛ من لایحضره الفقیه، ج 1، ص یح و یط؛ الذریعه، ج 14، ص 94.
2- .. ر. ک: روضه المتقین، ج 1، ص 2 (مقدمه مؤلّف). نگارش کتاب در سال 1063 ه به پایان رسیده است.
3- .. ر. ک: همان، ج 1، ص 31، 169، 351، 334 و ج 6، ص 441، ذیل کلمات طهور، سواک، شدق، ذوائب، عارضین و السفله.
4- .. همان، ج 6، ص 506.
5- .. همان، ج 1، ص 365، (لا ألفینّ ولا ألقینّ) و نیز: ج 6، ص 23، 413 و 439.

 

 

حدیث متمایز می سازد. (1) کار مجلسی اول، بر آوردن احادیث مشابه و شارح و نیز یافتن قرائن مقامیه (2) و اخباریه (3) استوار است. (4) وی به احادیث مشابه از اهل سنّت نیز اشاره می کند.(5) 

مجلسی اول افزون بر بررسی اسناد روایات، به نقد مضمونی نیز می پردازد و کوششهایش را در تأویل و یافتن معنایی مقبول برای اخبار مخالف اجماع و فتوای مشهور فقیهان ارائه می دهد.(6) او تعارض روایات را نیز گوشزد می کند و در صدد حل آنها برمی آید. (7) نسخه برداری متعدد از روضه المتقین، اهمیت، کارآمدی و استقبال عالمان را از آن نشان می دهد. (8) 

مجلسی اول صحیفه سجادیه را نیز به زبان فارسی و عربی شرح کرده است. شرح عربی ریاض المؤمنین و حدائق المتقین نام دارد. او همچنین خطبه متقین و زیارت جامعه کبیره را به فارسی شرح کرده و شیخ آقا بزرگ از شرح کوتاهش بر «حدیث صُنْع» (سِتَّه أشْیاءَ لَیسَ لِلْعِبادِ فیهِ صُنْعٌ …) یاد نموده است. (9)

ویژگیهای کلی دوره

ویژگیهای کلی دوره1. رویکرد دوباره به حدیث، همچنین تدوین مجموعه احادیث شیعه، محدّثان را متوجه تعلیقه و شرح نویسی بر کتب اربعه و نیز صحیفه سجادیه کرد.

.

1- .. همان، ج 6، ص 412 و 470.
2- .. قرائن مقامیه، قرینه های سخن در همان مجلس اند، اما از جنس سخن و کلام نیستند.
3- .. قرائن اخباریه یعنی آنچه در اخبار شایع است.
4- .. همان، ج 1، ص 344 (کلمات الفرج)، ص 365 (کرامه المیّت تعجیله) و ج 6، ص 445.
5- .. ر. ک: همان، ج 1، ص 169، نخستین حدیث (باب سواک).
6- .. ر. ک: همان، ج 6، ص 506.
7- .. ر. ک: همان، ج 6، ص 245 243.

8- .. این کتاب در سال1393 ه (1352 ش)، به تصحیح سید حسین موسوی کرمانی و شیخ علی پناه اشتهاردی و به وسیله بنیاد کوشان پور به چاپ رسید. برای آگاهی بیشتر از این شرح ارزشمند، ر. ک : مجله علوم حدیث، شماره 34، مقاله (تلاشهای علامه مجلسی در فهم متن)، و شماره 35، مقاله ( از مفهوم تا مقصود).
9- .. الذریعه، ج 4، ص 96.
 

دوره تدوین جوامع روایی متأخر (قرن یازدهم و دوازدهم)

 

فیض کاشانی

2. دو کتاب مستقل در باب مسائل حدیثی، یعنی درایه شهید و الرواشح السماویه، برخی از مباحث و قواعد فقه الحدیث را مطرح کردند.

3. شرحهای نسبتاً مفصّلی بر کتب اصلی حدیث نوشته شد و در این شرحها از قواعد فقه الحدیث (مانند یافتن احادیث مشابه و هم خانواده، توجه به قرائن مقامیه و اخباریه و استفاده از کتب لغت و غریب الحدیث) استفاده شد.

4. نقد محتوایی و مضمونی، تأویل و توجه به معانی مجازی در این دوره به چشم می خورد.

ه) دوره تدوین جوامع روایی متأخر (قرن یازدهم و دوازدهم)دوره تدوین جوامع روایی متأخر از اهمیت خاصی برخوردار است و می توان آن را با دوره تدوین جوامع اولیه مشابه دانست. آنچه این دوره را از دوره قبلی متمایز می سازد و زمینه پرداخت مستقل به آن را فراهم می آورد، گستره کاری جامع نویسان این دو قرن و تمرکز ایشان بر حدیث است.

حجم تلاشهای این بزرگان در زمینه فقه الحدیث قابل مقایسه با بسیاری از عالمان دوره فترت و حتی برخی از محدثان جامع نگار اولیه نیست. ما در اینجا بخشی از جلوه های این تلاش را به ترتیب تاریخی ارائه می دهیم. مهم ترین این تلاشها در دو زمینه تدوین مناسب و تنظیم راهگشای احادیث در مجموعه های بزرگ و مفصل روایی، و شرح و حل مشکلات مضمونی اخبار بروز کرده است. افزون بر این، گردآوری روایات مختلف در یک باب، به همراه ارائه راه حلّ اختلاف آنها و طریقه جمع میان روایات متعارض، از کوششهای این محدثان بوده است.

1. فیض کاشانی محمد محسن بن شاه مرتضی، معروف به فیض کاشانی (1091 1007 ه)، از حکیمان، متکلمان، فقیهان و محدثان بزرگ قرن یازدهم هجری است. او در شعر و ادب هم تبحر داشته و کتابهای متعددی تألیف کرده است. (1) بزرگ ترین

1- .. همچون المحجه البیضاء فی إحیاء کتاب الإحیاء، عین الیقین، أنوار الحکمه، معتصم الشیعه فی أحکام الشرائع، الحقائق و … .
کتاب حدیثی او الوافی است. این عالم بزرگ از چهار جامع بزرگ روایی شیعه ( الکافی، من لایحضره الفقیه، تهذیب الأحکام و الاستبصار ) برای تألیف کتاب خود استفاده کرده و بدون آنکه آنها را تقطیع کند و تنها با حذف روایات تکراری، به بیان و شرح احادیث مشکل آنها پرداخته است. او خود در مقدمه الوافی چنین می گوید:

احادیث را جمع و تدوین، منظم، مهذّب و مرتب کردم، برایش تفصیل و توضیح ارائه دادم، راه دست یابی به روایات و معانی اش را آسان ساختم و تا آنجا که امکان داشته و در توانم بوده است آن را بیان کردم. شرحها را مختصر (و نه طولانی) گفتم و سعی کردم که شرح احادیث مهم را از کتب دیگر بیاورم و توفیق یافتم آنها را که با هم تنافی داشتند به هم نزدیک سازم و برخی را بر برخی تأویل کنم، به گونه ای که این تأویل دور و عجیب نباشد، تا قانونی باشد برای مراجعه اهل معرفت به آن و هدایتی برای فرقه ناجیه امامیه. (1)

 این عبارت نشان دهنده به کارگیری روش توجه به خانواده حدیث و احادیث هم مضمون در تفسیر، فهم و حل تنافی روایات است؛ روشی که فیض کاشانی در ادامه سخن خود بدان تصریح می کند: … آن را الوافی نامیدم، زیرا که به مهمات و کشف مبهمات پرداخته است، و آن را به کمال انجام دادم. توضیحات لغوی را در جمله های متعدد یک باب و یک کتاب، به تکرار آورده ام و توضیحات معنوی را، که نیاز به بسط کلام دارد، تکرار نکرده ام. برخی از الفاظ را تفسیر کرده ام تا دشواریها و پیچیدگیها را برای جویندگان گشوده باشد و نکات مرموز برای همه قابل فهم گردد. (2)

1- .. الوافی، ج 1، ص 7.
2- .. همان.

پس از این سخن، فیض به روش شرح و حل اخبار پرداخته و نکته ای را بیان داشته که کلید فهم حدیث است. او می گوید: چنانچه روایتی به شرح نیاز داشته است، اگر شرحش را در روایت دیگری یافته ام، حتی اگر در کتب اربعه هم نبوده است، از آن روایت در شرح حدیث اول کمک گرفته ام، و چه بسا حدیث دوم را در کنار حدیث اول نوشته ام. چنانچه یکی از بزرگان، شرح روایتی را گفته یا شرح آن در کتب لغت آمده، آنها را یاد کرده ام و در غیر این صورت، به میزان فهم و عقل قاصر خود، به یاری خدای عزّ و جلّ آن را بیان کرده ام. (1) کوششهای فیض در بیان احادیث قابل توجه است و می توان آن را یک کتاب شرح حدیث، حداقل نسبت به کتاب الکافی دانست. فیض در کتاب دیگرش النوادر، (2) اخبار و احادیث نادر موجود در منابع حدیثی شیعه را، که مؤلفان کتب اربعه نیاورده اند، گرد آورده و هر یک را که احتیاج به شرح و تفسیر داشته، توضیح داده و آنها را با عنوان «بیان» از متن حدیث متمایز ساخته است.

شیخ حرّ عاملی

2. شیخ حرّ عاملی محمد بن حسن بن علی عاملی، معروف به حرّ عاملی (1104 1033 ه)، از عالمان جبل عامل لبنان بود، که در دوره صفوی به ایران سفر کرد و توانست افزون بر تألیف کتابهایی چون إثبات الهداه، هدایه الأمه و الفوائد الطوسیه، بزرگ ترین جامع روایات فقهی را تدوین کند. او هجده سال از عمرش را بر سر این کتاب نهاد و بیش از سی و پنج هزار حدیث غیر مکرّر را در آن جای داد و آن را تفصیل وسائل الشیعه إلی تحصیل مسائل الشریعه نامید. او به قصد زدودن

 

1- .. همان، ص 15 و 40.
2- .. الذریعه، ج 24، ص 348.

اشکالات کتابهای حدیثی پیش از خود و تصحیح فهم مؤلفان آنها و نیز گردآوری روایات یک موضوع در کنار هم، به مطالعه کتابهای حدیثی شیعه پرداخت (1) و با بهره گیری از تبحّر خود در حدیث و فقه و به کارگیری موازین ردّ و قبول حدیث، مجموعه ای بسیار کارا را سامان داد و فهم دقیق و عمیق روایات را بر بسیاری از فقیهان آسان ساخت.

شیخ حرّ عاملی افزون بر تسهیل فهم روایات فقهی، از طریق گرد هم نشاندن آنها حول یک موضوع و در دسترس نهادن مخصّصها و مقیدها و مختلفها، گاه تفسیر و فهم دیگر محدثان بزرگ را نیز ارائه داد، که در این میان نظریات شیخ طوسی در چگونگی حل اخبار مختلف و متعارض از جایگاه ویژه ای برخوردار است.

شیخ حرّ گاه فهم و راه حل جمع خود را ارائه می دهد و در بسیاری از موارد، فهم خود را از مجموع روایات و برآیند کسر و انکسار آنها، در قالب عنوانی که برای بابهای متعدد کتاب بر می گزیند، به خواننده القا می کند. کار مهم دیگر او، در زمینه حل تعارض و اختلاف اخبار است.

او یک باب از احادیث «کتاب القضاء» را به روایاتی اختصاص داده است که راه حل جمع میان احادیث متعارض و مختلف را به نقل از امامان علیهم السلام بیان می دارد و در این میان، راهها و گاه قواعد گران بهایی به دست می دهد.

زمینه سوم تلاشهای فقه الحدیثی شیخ حرّ عاملی نقد مضمونی حدیث است. او به محتوای حدیث کاملاً توجه داشته و با وجود گرایش به مسلک اخباریان، به بررسی دقیق متن حدیث و سنجش مضمون آن با قرآن، سنّت و احادیث مشهور و حتی گاه اجماع فقیهان شیعه پرداخته است. (2)

3 علامه مجلسی

محمد باقر مجلسی (1111 1037ه) پرکارترین محدّث شیعی است که سه کتاب

.

1- .. ر. ک: وسائل الشیعه، ج 1، ص 5 (مقدمه مؤلف).
2- .. ر. ک: همان، ج 2، ص 95 93.

بزرگش: بحار الأنوار الجامع لدرر أخبار الأئمه الأطهار، مرآه العقول فی شرح اخبار آل الرسول و ملاذ الأخیار فی شرح تهذیب الاخبار، مشتمل بر مباحث فقه الحدیثی اوست.

مجلسی نیز مانند دو جامع نویس پیشین: فیض و شیخ حرّ عاملی، با گردآوری روایات هم مضمون و ناظر به هم، دسته بندی موضوعی، چینش منطقی آنها در کنار یکدیگر و آوردن آیات متناسب قرآن، زمینه و مقدمه فهم درست روایات را بویژه در بحارالانوار فراهم می آورد.

او برای شرح واژه های غریب و ناآشنای احادیث، به بیش از بیست کتاب لغت و غریب الحدیث و شانزده کتاب شرح حدیث مراجعه کرده است. توضیحات علامه مجلسی تنها به لغات محدود نیست. او شرح مشکلات و یافته های خود را در فهم معضلات، در قالب «أقول»، «شرح»، «تبیان»، «ایضاح»، «تنویر» و … عرضه می دارد و در بسیاری موارد، تفسیر شارحان و کلام حکیمان را نقل و نقد می کند (1) و بدین طریق یک کتابخانه کوچک متحرک با بیش از ششصد مصدر را در قالب دائره المعارفی حدیثی عرضه می دارد.

او خود در مقدمه بحار الأنوار می نویسد: روایاتی را که نیاز به کشف معانی داشته اند به بیانی رسا توضیح داده ام و بنا بر حداکثر اختصار نهاده ام، تا بابهای کتاب طولانی نگردد و حجم کتاب بیش از حد نیفزاید و جویندگان در استفاده از کتاب دچار مشکل نشوند. (2) این توضیحات و شرحهای کوچک و بزرگ ذیل احادیث، افزون بر پنجاه شرح مفصل است، که برخی در حد یک رساله اند و نوشته ای مستقل در موضوع خود به شمار می آیند. (3)

1- .. ر. ک: بحار الأنوار، ج 37، ص 199 و ج 59، ص 229 و ج 63، ص 295 و … .
2- .. بحار الأنوار، ج 1، ص 5 4 (مقدمه مؤلّف).
3- .. یادنامه علامه مجلسی، ج 2، ص 354.
 

علامه مجلسی در توضیحات خود، به روایات مشابه دیگر اشاره می کند و تصحیفات احتمالی را می نمایاند و متن صحیح را ارائه می دهد. (1) او عبارتهای مبهم و اصطلاحات و مجازها را تفسیر می کند و برای تأویل برخی اخبار یا حلّ تعارض آنها مباحث ادبی، فقهی، تاریخی، کلامی و حتی نجومی و ریاضی را پیش می کشد و با کوششهای علمی خود به فهم ژرف حدیث یاری می رساند، اشتباه پیشینیان را متذکر می شود و به ردّ شبهه های مخالفان و احتجاج با آنان می پردازد، و این همه او را از تفسیر روان احادیث به منظور آسان سازی فهم آن باز نمی دارد. (2)

 تلاش دیگر علامه مجلسی،که می باید آن را یک فعالیت سترگ فقه الحدیثی به شمار آورد، شرحهای او بر دو مجموعه بزرگ از جوامع اولیه حدیث است. دو شرح مفصل مرآه العقول و ملاذ الأخیار او را، که به ترتیب بر الکافی و تهذیب الأحکام نوشته شده است، می توان بزرگ ترین گام در تفسیر حدیث دانست . (3) 

علامه مجلسی در مقدمه اش بر مرآه العقول چنین می نگارد: تصمیم گرفتم در حل دشواریهای واژه ها و کشف معانی نهفته به اندازه فهم افراد زیرک، که از اشاره ها به معانی ظریف می رسند، اکتفا کنم و به یاری خداوند، بدون نام بردن یا ایراد گرفتن، سخن برخی حاشیه نگاران و نکته هایشان و بهره هایم از استادانم را عرضه بدارم. (4)

.

1- .. ر. ک: بحار الأنوار، ج 20، ص 238 (ذیل ح 3) و ج 23، ص 146 (ذیل ح 107) و ج 4، ص 136 (ذیل ح 2) و ص 137 (ذیل ح 4).
2- .. ر. ک: بحار الأنوار، ج 11، ص 203 198؛ ج 25، ص 108؛ ج 69، ص 56؛ ج 80، ص 327؛ ج 85، ص 31؛ ج 86، ص 137 و 144؛ ج 91، ص 285 و نیز ر. ک: یادنامه علامه مجلسی، ج 3، ص 95، ملاحظات حول تعلیقات المجلسی علی الأحادیث، محمد علی تسخیری.
3- .. برای آگاهی از سهم علامه مجلسی در این دو شرح بزرگ ، ر. ک: طرائف المقال، ج 2، ص 389.
4- .. مرآه العقول، ج 1، ص 3.
 

مجلسی در این شرح از تمام دانسته ها و داشته های علمی خود و نیز شروح پیشینیان و معاصران سود جسته (1) و در نقد احادیث به سند و محتوا، هر دو،توجه کرده وگاه تصحیفات واقع شده در متون حدیث را نشان داده و به نسخه های متفاوت نیز اشاره نموده است . (2)

 برخی از بزرگان، همچون آیت الله سبحانی، توضیحات مرآه العقول را از توضیحات ملاذ الأخیار و حتی بحار الأنوار برتر و استوارتر می دانند. (3)

 گفتنی است ما در مقام استقرای تام نبوده ایم و با مراجعه به آثار کتاب شناختی مانند الذریعه می توان به راحتی دهها شرح و تعلیقه بر کتب اربعه و غیر آن یافت که هر یک مشتمل بر تحقیقات فقه الحدیثی هستند.

همچنین تلاشهای عالمان خویشاوند و یا معاصر با علامه مجلسی را در اینجا بازگو نکردیم، هر چند در کتاب روش فهم حدیث، این بخش را گزارش کرده ایم. تنها در این میان به فعّالیت کسانی که در علم غریب الحدیث و فروق اللغه نگارش هایی دارند اشاره می کنیم؛ همچون فخرالدین طریحی (م 1085 ق) که مجمع البحرین ومطلع النیّرین او در تفسیر غرایب قرآن و حدیث مشهور است (4) ، و شیخ تقی الدین کفعمی و سیّد نعمه الله جزایری که فروق اللغه نوشته اند (5) . ما به شروح متعدد نهج البلاغه و صحیفه سجادیه نیز نپرداخته ایم؛ زیرا شیخ آقا بزرگ تهرانی بیش از صد شرح نهج البلاغه (6) و حدود پنجاه شرح صحیفه سجادیه (1) را یک جا برشمرده است که بسیاری از آنها در قالب لوحهای فشرده و نرم افزارهای گوناگون عرضه شده اند.

.

1- .. همچون نقد کلام اشاعره و معتزله در مسئله بدا، ج 2، ص 124.
2- .. ر. ک: مرآه العقول، ج 1، ص 249 238؛ ج 2، ص 39 26 و ج 3، ص 3.
3- .. یادنامه علامه مجلسی، ج 3، ص 219. ما مشتاقان آشنایی بیشتر با این شرح جامع را به مقاله آقای محمد علی سلطانی، در یادنامه علامه مجلسی، ج 2 ، ص 31 تا 56 ارجاع می دهیم.
4- .4. الذریعه، ج 8، ص 394.
5- .. همان، ج 16، ص 187، ش 615 و 616.
6- .. همان، ج 14، ص 160 121. و نیز درباره شرح برخی خطبه ها ر. ک: همان، ص 37، 40 و 41. کتابهای دیگر نیز به شروح نهج البلاغه پرداخته اند که نام بسیاری از آنها در مقاله «شرحهای نهج البلاغه» در دانشنامه امام علی علیه السلام، ج 12، ص 144 و 145 آمده است.

 

 

ویژگیهای کلی دوره

قرون اخیر

ویژگیهای کلی دوره1. مولفان جوامع ثانوی حدیث شیعه، با جمع روایات در یک موضوع و تدوین منطقی ابواب و فصول توانستند به فهم و حل بسیاری از روایات یاری رسانند.

2. در این دوره، نقل فهمها و شرحهای بزرگان حدیث و بهره برداری و تکمیل آنها از جایگاه ویژه ای برخوردار شد.

3. شرح ترتیبی روایات یک کتاب در این دوره جلوه کرد. در این میان کتب اربعه، نهج البلاغه و صحیفه سجادیه بیشترین شرحها را به خود اختصاص دادند.

4. استفاده بیشتر از دیگر دانشها به ویژه دانشهای ادبی در فهم متن حدیث و دانشهای طب و نجوم و حتی ریاضی در فهم مقصود اصلی حدیث، از ویژگیهای بارز این دوره است.

5. فعالیت در زمینه تدوین رساله های مستقل فقه الحدیثی، مانند بیانهای مفصل بحار الأنوار و تسهیل فهم احادیث نوادر و غرائب در این دوره به چشم می آید.

6. دیگر کوششهای فقه الحدیثی مانند حل تعارض اخبار، و شرح واژه های غریب احادیث ادامه یافت.

و) قرون اخیرمنظور از قرون اخیر، دهه های پایانی قرن دوازدهم، دو سده سیزدهم و چهاردهم هجری و دو دهه نخستین سده جاری است. در این دوره فعالیتهای جمع و تفسیر حدیث ادامه یافته و فعالیتهای مشابهی با دوره پیشین صورت گرفته است.

.

1- .. الذریعه: ج 13، ص 385 345.

 

 

تلاشهای معاصران

پس از تدوین جوامع روایی متأخر، برخی از محدّثان و عالمان به شرح آنها پرداختند. در این میان الوافی از اقبال بیشتری برخوردار بود. سید ابراهیم بن محمد باقر رضوی قمی (زنده تا 1168 ه) و محمد باقر وحید بهبهانی، مجدّد مکتب اجتهاد اصولی در برابر اخباریگری، (1) بر بخشهای متعددی از آن شرح نوشتند.

دو شرح نیز بر کتاب طهارت آن از محمد جواد عاملی صاحب مفتاح الکرامه (م 1226 ه) ومحمدتقی بن عبدالرحیم تهرانی (م 1248 ه) موجود است. تلاشهای مستقلی نیز در این دوره صورت گرفت. سید عبدالله شبّر (م 1241 ه)، صاحب مجموعه بزرگ جامع المعارف و الأحکام، (2) برخی از اخبار پیچیده و مشکل را در کتاب مصابیح الأنوار فی حلّ مشکلات الأخبار گرد آورد و به شرح آنها پرداخت.

میرزا حسین نوری (م 1320 ه)، صاحب مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل نیز، همه احادیث هم مضمون با احادیث وسائل الشیعه را گرد آورد و به همان شکل دسته بندی نمود و در خاتمه کتابش مباحثی را مطرح کرد که با فقه الحدیث مرتبط است. کتاب البحر الزخّار فی شرح أحادیث الأئمه الأطهار از سید محسن امین عاملی (م 1371 ه) صاحب أعیان الشیعه نیز از دیگر فعالیتها در این زمینه است.

تلاشهای معاصراندر دوره معاصر می توان از تلاشهای آیت الله حسین طباطبایی بروجردی (م1380 ه) نام برد. این عالم بزرگ در پی سا لها تتبّع در کتب اربعه و وسائل الشیعه، نیازهای اساسی را برای فهم صحیح حدیث (مانند گرد آمدن احادیث مشابه

.

1- .. اصولیان و اخباریان دو جریان عمده مجتهدان و فقیهان شیعی هستند که درباره اعتبار همه اخبار موجود در کتب شیعه و نیز چگونگی استفاده از آنها با هم اختلاف دارند. اخباریان کمتر خبری را نا معتبر می دانند و کمتر آن را از صافی نقد و پالایش عبور می دهند و نیز کمتر از اصولیان علم اصول فقه را در استنباط فقهی دخالت می دهند.
2- .. این کتاب سترگ به چاپ نرسیده، ولی نسخه مصوّر آن در کتابخانه دار الحدیث و نیز بنیاد دایره المعارف اسلامی موجود است.
 

ص: 61

و آیات قرآنی و نیز شرح کلمات غریب) گوشزد کرد و یک جامعِ نوین حدیثی به نام جامع أحادیث الشیعه را پی نهاد.

ایشان همچنین در پاسخ به سؤال سید بحر العلوم از نُه حدیث مقلوب، با سود جستن از علم طبقات الرجال و نیز فقه الحدیث، به تفسیر و نقد این احادیث پرداخت که بعدها در کتابی کوچک به نام الأحادیث المقلوبه منتشر شد.

علامه امینی (م 1390 ه) نیز کتاب بزرگ خود الغدیر را از شرح غرائب و تبیین دلالت احادیث مشحون ساخت و قرائن گوناگون حدیث غدیر را گرد آورد و سامان داد. او به نقد بسیاری از روایات تاریخی و نقلهای جعلی نیز همت گماشت.

علامه سید محمد حسین طباطبایی (م 1361 ش) نیز از معدود کسانی است که با استفاده از اندوخته های فراوان و متنوع خود، توانست تعلیقه هایی بسیار ژرف و کارگشا بر احادیث بحار الأنوار بنگارد. او در تفسیر المیزان مباحث روایی فراوانی را بر اساس قواعد فهم و نقد حدیث عرضه کرده است. همین شیوه را علامه شعرانی در تعلیقه اش بر شرح ملا صالح مازندرانی بر الکافی و نیز حاشیه اش بر الوافی پیش گرفته است. امام خمینی (1409 1320 ه) نیز با همه تلاشهای اجتماعی و گرفتاریهای سیاسی اش، چند کتاب مهم و عمیق در شرح حدیث نگاشت که از جمله آنها شرح چهل حدیث، در توضیح احادیث اخلاقی و نیز کتاب شرح حدیث جنود عقل و جهل، و شرح دعای سحر، که شرحی عرفانی است.

اینها همه به جز شروح عمیق و عرضه نکته ها، دقتها، ژرف نگریها، نقدها و تحلیلهای فقه الحدیثی ایشان در کتا بها و تقریرات مفصل و متعدد فقه و اصول است.

همچنین باید از حدیث پژوه معاصر، مرحوم علی اکبر غفاری، یاد کرد که رساله ای مستقل با عنوان فقه الحدیث را در پایان تلخیص خود از مقباس الهدایه ارائه داده است. او بر همه کتب اربعه و نیز برخی از کتابهای شیخ صدوق تعلیقه های سودمندی دارد و شروح کوتاه و راهگشای علامه مجلسی و علامه  طباطبائی را نیز در پانوشت الکافی آورده است.

از دیگر معاصران می توان از آیت الله محمد تقی جعفری، مؤلف ترجمه و شرح نهج البلاغه، که کتاب مبسوط و ارزشمندی است و نیز آیت الله جعفر سبحانی، مؤلف کتاب ارزشمند الحدیث النبوی بین الروایه و الدرایه یاد کرد. آیت الله محمدی ری شهری نیز یکی از پویندگان مسیر فهم حدیث است. ایشان در ضمن تکمیل موسوعه میزان الحکمه و با همکاری پژوهشگران دار الحدیث، تک نگاریهای موضوعی ارزنده ای نیز عرضه کرده است که افزون بر گردآوری احادیث هم مضمون، آیات قرآنی و تحلیلها و بیانهای کارایی را به همراه دارد.

از جمله آنها می توان به العلم و الحکمه (1) ، العقل و الجهل (2) و المَحبّه فی الکتاب و السنّه (3) و برتر از همه، موسوعه الإمام علی بن أبی طالب علیه السلام فی الکتاب و السنّه و التاریخ است (4) که مشتمل بر حدود پانصد صفحه توضیح، تحلیل و نقد احادیث و روایات تاریخی، در کنار بیش از شش هزار صفحه متن اصلی است.

1- .. این اثر با عنوان العلم و الحکمه فی الکتاب و السنه به زبان عربی و در سال 1376 منتشر شد و سپس با ترجمه نگارنده، با عنوان علم و حکمت در قرآن و حدیث، در سال 1379 در دو جلد نشر یافت.
2- .. این اثر با نام العقل و الجهل فی الکتاب و السنه در سال 1378 به چاپ رسیده و ترجمه فارسی آن با عنوان خرد گرایی در قرآن و حدیث با ترجمه مهدی مهریزی نشر یافته است.
3- .. این اثر به سال 1421 در بیروت و با ترجمه حسن اسلامی در سال 1379 در قم به طبع رسیده است.
4- .. این اثر با عنوان دانش نامه امیرالمؤمنین بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ به وسیله نگارنده و همکاران ترجمه شده است.
چکیده

چکیده در قرنهای دهم و یازدهم، علوم حدیثی رونقی دوباره گرفت. طی این دو قرن، شروح و تعلیقه های متعددی بر مجموعه های بزرگ حدیثی شیعه، به ویژه کتب اربعه، نگاشته شد.

 تدوین جوامع ثانویه روایی (مانند بحار الأنوار، وسائل الشیعه و الوافی) از بزرگ ترین گامها در زمینه فقه الحدیث است، زیرا این جوامع افزون بر ویژگی جوامع اولیه، آکنده از بیانها، شرحها و حل تعارض اخبار نیز بودند. 

در دوره تدوین جوامع ثانویه و پس از آن، رساله های مستقلی نیز برای شرح و تفسیر برخی اخبار نوشته شد و فقیهان و محدّثان در ضمن مباحث فقهی، اصولی و حدیثی خود، بسیاری از فروعات دانش فقه الحدیث را مطرح ساختند. 

مجلسی ها و محدّثان معاصرشان، شرحهای متعددی بر کتب اربعه نوشتند و بسیاری از احادیث دشوار را تبیین کردند. ایشان فعالیتهای متعدد دیگری نیز داشته اند. 

در قرون اخیر می توان از کوششهای سید عبدالله شبّر، آیت الله بروجردی، علامه امینی، علامه طباطبایی، امام خمینی، علی اکبر غفاری، آیت الله سبحانی و آیت الله ری شهری در زمینه تفسیر احادیث، گردآوری و دسته بندی موضوعی، حل اختلاف اخبار، شرح لغات غریب و نقد و بررسی احادیث نام برد.