استعمال «ما» و «من» هم برای ذوی العقول وهم برای غير ذوی العقول در ادبیات عربی

در اوايل سورهٴ مباركهٴ «نساء» كه فرمود: ﴿فَانْكِحُوا مَا طَابَ لَكُم مِنَ النِّسَاءِ﴾[ سورهٴ نساء، آيهٴ 3] آنجا به صورت روشن بيان شده است كه «ما» هم براي ذوي‌العقول است هم براي غير ذوي‌العقول. چه اينكه «مَن» هم براي ذوي‌العقول است، هم براي غير ذوي‌العقول. اگر فرمود خداوند هر جنبنده‌اي را از آب خلق كرد ﴿فَمِنْهُم مَن يَمْشِي عَلَي بَطْنِهِ وَمِنْهُم مَن يَمْشِي عَلَي رِجْلَيْنِ﴾[سورهٴ نور، آيهٴ 45] و منهم كذا و منهم كذا، اين نشانهٴ آن است كه «مَن» بر غير ذوي‌العقول هم اطلاق مي‌شود و اين جمود بر قواعد نحوي صحيح نيست.

 

بعد از اثبات اينكه قرآن كلام‌الله است، به جاي اينكه به لغت مراجعه كنيد اول به خود قرآن مراجعه كنيد. يك وقت است كسي ترديد دارد [و] هنوز براي او ثابت نشده است كه قرآن وحي است و كلام‌الله، او شايد مُجاز باشد كه اول به قوانين ادب مراجعه كند، بعد از آن راه اعجاز قرآن را بفهمد. اما بعد از اينكه بيّن‌الرشد شد كه قرآن كلام‌الله است، آن را بايد معيار قرار داد نه لغت و نحو نحويان را. خود آن مرجع است، در جاهليت كه يك كتابِ ادبي مدوّني نبود.

 

اگر بنا شد ما كتابي را مرجع ادبيات قرار بدهيم، اوّلينش قرآن است و قرآن كريم «مَن» را هم براي ذوي‌العقول به كار برد، هم براي غير ذوي‌العقول، «ما» را هم براي ذوي‌العقول به كار برد هم براي غير ذوي‌العقول. اگر فرمود: ﴿أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ﴾[سورهٴ نساء، آيهٴ 3] اينكه ذوي‌العقول است ﴿فَانْكِحُوا مَا طَابَ لَكُم مِنَ النِّسَاءِ﴾[سورهٴ نساء، آيهٴ 3] اينكه ذوي‌العقول است. اگر فرمود: ﴿مِنْهُم مَن يَمْشِي عَلَي رِجْلَيْنِ وَمِنْهُم مَن يَمْشِي عَلَي أَرْبَعٍ﴾[سورهٴ نور، آيهٴ 45] اينكه غير ذوي‌العقول است! . ﴿وَلاَ تَنْكِحُوا مَا نَكَحَ﴾ اين «ما» موصوله است يعني اشخاصي را كه پدرانتان ازدواج كردند، ازدواج نکنید.

منبع: تقریرات و یادداشتهای حجت الاسلام مهدی طاها از جلسه تفسیر سوره نساء حضرت آیت الله العظمی جوادی آملی؛ سایت هدانا.