اهمیت ارتباط غیرکلامی (زبان بدن) اعضای خانواده
فهرست این نوشتار:
مقدمه‌ای بر ارتباط غیر کلامی
منظور از ارتباط، تنها ارتباط کلامی نیست، ارتباط چشمی، از اینکه چشمش را ببین، دلش را بخوان یا ارتباط چهره به چهره، که چهره‌ای متبسم و گشاده رو داشته باشد، یا زبان بدنی و تماس لمسی و در آغوش کشیدن بچه‌ها، ارتباط‌هایی هستند که آثارشان کمتر از ارتباط کلامی و گفتاری نیست.
آموزه‌های اسلام درباره روابط غیر کلامی اعضای خانواده نکات جالب توجهی دارد که عمل به آنها به پیشگیری و درمان بسیاری از مشکلات کمک می‌کند.
نکته اول:
حسن خلق در روابط غیر کلامی، مصادیقی مثل چهره گشاده و روی باز دارد که در معارف دینی به آن توصیه شده است: از حضرت امام صادق علیه السّلام روایت شده که فرمود: براى اهل بهشت چهار نشانه است چهره گشاده، زبان گویا و لطیف، دل مهربان و دست بخشنده[1].
رسول مهربانی فرمودند: ای کسانی که با اموال خود نمی‌توانید به مردم کمک کنید(کسانی که تمکّن مالی ندارید) با چهره گشاده و خندان مردم را ملاقات کنید[2].
۱- مِنْ کِتَابِ وَرَّامٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ ع قَالَ لِأَهْلِ الْجَنَّةِ أَرْبَعُ عَلَامَاتٍ وَجْهٌ مُنْبَسِطٌ وَ لِسَانٌ فَصِیحٌ لَطِیفٌ وَ قَلْبٌ رَحِیمٌ وَ یَدٌ مُعْطِیَة إرشاد القلوب إلى الصواب، ج۱، ص: ۱۷۳
۲- قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص یَا بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ إِنَّکُمْ لَنْ تَسَعُوا النَّاسَ بِأَمْوَالِکُمْ فَالْقَوْهُمْ بِطَلَاقَةِ الْوَجْهِ وَ حُسْنِ الْبِشْرِ. الکافی (ط – الإسلامیة)، ج۲، ص: ۱۰۳
تعریف خوش اخلاقی از دیدگاه امام صادق علیه السلام
امام صادق علیه السلام در تعریف حسن خلق و خوش اخلاقی فرمودند: قلبت نرم و ملایم و آرام، و سخنت پاکیزه و زیبا باشد و برادر مومن خود را با چهره‌ای نیکو و با نشاط ملاقات کن[1].
امام باقر علیه السلام یا امام صادق علیه السلام می‌فرمایند: احسان کردن به دیگران و گشاده رو بودن، جلب محبت می‌کند و انسان را وارد بهشت خواهد کرد و بخل و عبوس بودن، انسان را از خدا دور می‌کند و وارد جهنم خواهد کرد[2].
امیر بیان امیرالمومنین علیه السلام فرمودند: بهترین چیزی که قلوب دوستان شما را به هم نزدیک می‌کند و کینه و دشمنی دشمنانتان را از شما دور می‌کند، گشاده رویی و نیکویی چهره به هنگام ملاقات با آنها ،… و داشتن چهره خندان در حضور آنها است[3].
نکته مهم:
شاخصه اصلی خوش اخلاقی ، چهره گشاده و با نشاط در هنگام ملاقات با دیگران است. این شاخصه مهم اهمیت ارتباط غیر کلامی یا همان زبان بدن را در محیط خانواده روشن می‌سازد.
۱- عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: قُلْتُ لَهُ مَا حَدُّ حُسْنِ الْخُلُقِ قَالَ تُلِینُ جَنَاحَکَ وَ تُطِیبُ کَلَامَکَ وَ تَلْقَى أَخَاکَ بِبِشْرٍ حَسَنٍ. الکافی (ط – الإسلامیة)، ج۲، ص: ۱۰۳
۲- قَالَ: صَنَائِعُ الْمَعْرُوفِ وَ حُسْنُ الْبِشْرِ یَکْسِبَانِ الْمَحَبَّةَ وَ یُدْخِلَانِ الْجَنَّةَ وَ الْبُخْلُ وَ عُبُوسُ الْوَجْهِ یُبْعِدَانِ مِنَ اللَّهِ وَ یُدْخِلَانِ النَّارَ. الکافی (ط – الإسلامیة)، ج۲، ص: ۱۰۳
۳- قَالَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینع إِنَّ أَحْسَنَ مَا یَأْلَفُ بِهِ النَّاسُ قُلُوبَ أَوِدَّائِهِمْ وَ نَفَوْا بِهِ الضِّغْنَ عَنْ قُلُوبِ أَعْدَائِهِمْ حُسْنُ الْبِشْرِ عِنْدَ لِقَائِهِمْ… وَ الْبَشَاشَةُ بِهِمْ عِنْدَ حُضُورِهِمْ. تحف العقول، النص، ص: ۲۱۸
نگاه مهربانانه یکی از مهمترین بخش‌های ارتباط غیرکلامی(زبان بدن)
الف) نگاه مهربانانه زن و شوهر به یکدیگر موجب نشاط آنان می‌شود، در بخشی از روایت پیامبر گرامی اسلام صل الله علیه و آله آمده است: بعد از ایمان به خدا بهترین خیر مفید برای مرد، همسر دیندار و زیبایی است که مرد با دیدن چهره او شاد و بانشاط می‌شود[1].
ب) نگاه به والدین از روی لطف و محبت نوعی عبادت است، قَالَ رَسُولِ اللَّهِ ص: النَّظَرُ إِلَى وَجْهِ الْوَالِدَیْنِ عِبَادَةٌ. نگاه محبت‌آمیز به والدین عبادت است.
رسول خدا صل الله علیه و آله فرمودند: مردی به والدین خود نگاه مهربانانه نمی‌کند مگر اینکه به ازای هر نگاه محبت‌آمیز، خدا یک حج مقبول در پرونده‌اش می‌نویسد، از پیامبر صل الله علیه و آله پرسیدند: حتی اگر روزی صد بار نظر افکند؟ ایشان فرمودند: و حتی اگر صدهزار بار باشد[2].
ج) از طرف دیگر نگاه تند و خشم‌آلود اعضای خانواده به یکدیگر، به ویژه فرزندان به والدین، بسیار ناپسند و موجب اختلال در روابط عاطفی می‌گردد :
شاید این مطالب را هم بپسندید:
امام صادق علیه السّلام فرموده است: هر کس با چشم بغض و کینه به پدر و مادر خود که بوى ستم کرده اند نگاه کند نمازش در پیشگاه الهى نامقبول است[3].
در این حدیث تصریح شده است که اگر فرضا پدر یا مادرى به فرزند خود ستم کنند، فرزند موظّف است ستم آنان را نادیده انگارد، نباید با چشم کینه به آنان نظر کند و به قدر یک نگاه تند، ستم آنها را تلافى نماید.
۱- قَالَ رَسُولِ اللَّهِ ص: مَا أَفَادَ رَجُلٌ بَعْدَ الْإِیمَانِ خَیْراً مِنِ امْرَأَةٍ ذَاتِ دِینٍ وَ جَمَالٍ تَسُرُّهُ إِذَا نَظَرَ إِلَیْهَا… مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج۱۴، ص: ۱۶۹
۲- قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص: مَا مِنْ رَجُلٍ یَنْظُرُ إِلَى وَالِدَیْهِ نَظَرَ رَحْمَةٍ إِلَّا کَتَبَ اللَّهُ لَهُ بِکُلِّ نَظْرَةٍ حَجَّةً مَبْرُورَةً قِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ إِنْ نَظَرَ إِلَیْهِ فِی الْیَوْمِ مِائَةَ مَرَّةٍ قَالَ وَ إِنْ نَظَرَ إِلَیْهِ فِی الْیَوْمِ مِائَةَ أَلْفِ مَرَّةٍ. مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج۱۵، ص: ۲۰۴،
۳- عن ابى عبد اللَّه علیه السّلام قال: من نظر الى ابویه نظر ماقت و هما ظالمان له لم یقبل اللَّه له صلاة. کافی ج۲ ص۳۴۹
اثرات نگاه محبت‌آمیز والدین به فرزندان و شاد کردن آنها
نگاه والدین به فرزندان و شاد کردن آنها بسیار سفارش شده است. ، رسول خدا صل الله علیه و آله می‌فرمایند: وقتی پدری به فرزندش نگاه می‌کند و این نگاه او را شاد می‌سازد، ثواب آزاد کردن یک انسان برایش ثبت می‌شود[1].
نکته‌ای که باید توجه شود این است که نگاه و توجه‌ای که به فرزند می‌شود باید متناسب با سن و ویژگی‌‌های روحی او باشد به طوری که فرزند را واقعاً شاد کند.
پیامبر گرامی صل الله علیه و آله فرمودند: نگاه محبت‌آمیز پدر به فرزندش عبادت است[2].
نکته‌ای قابل توجه:
شاید سوال پیش آید که چرا در این دو روایت فقط نگاه پدر به فرزند را ذکر کرده است و در مورد نگاه مادر به فرزند توجهی نفرموده است؟ می‌توان این‌گونه پاسخ داد که طبیعت مادر علاوه بر لطافت‌های زنانه، بسیار مهربان‌تر از پدر است و چون غالباً مادر در خانه حضور دارد و به فرزندان محبت و رسیدگی می‌کند بنابراین رسول خدا صل الله علیه و آله پدران را تشویق به توجه و محبت ویژه به فرزندان کردند تا کمبود‌های عدم حضور پدر در خانه جبران شود.
۱- قَالَ ص إِذَا نَظَرَ الْوَالِدُ إِلَى وَلَدِهِ فَسَرَّهُ کَانَ لِلْوَالِدِ عِتْقُ نَسَمَة… روضة الواعظین و بصیرة المتعظین (ط – القدیمة)، ج۲، ص: ۳۶۹
۲- قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص: نَظَرُ الْوَالِدِ إِلَى وَلَدِهِ حُبّاً لَهُ عِبَادَةٌ. مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج۱۵، ص: ۱۷۰
فروتنی و تواضع یکی دیگر از بخش‌های ارتباط غیرکلامی(زبان بدن)
آموزه‌های اسلام در مورد وضعیت بدنی، فروتنی و تواضع را در روابط بین افراد توصیه می‌کند؛ امیر المومنین علیه السلام ثمره و میوه تواضع را محبت و دوستی شمرده‌اند.[1]
فروتنی به این معناست که فرد در مقایسه با دیگران برای خویش امتیاز و برتری قائل نشود، این حالت در وضعیت بدنی فرد بسیار موثر است.
امام صادق علیه السلام فرمودند: از نشانه‌های تواضع، راضی بودن به نشستن در مکانی پست‌تر از جایگاه اجتماعی فرد است و سلام کردن به هر کسی که بر می‌خورد و جدال و بحث‌های طولانی را هر چند حق با اوست، ترک کند و تعریف کردن و ستایش دیگران از خودش را دوست نداشته باشد[2].
در مورد فروتنی نسبت به والدین سفارش ویژه‌ای در قران کریم شده است، خداوند در آیه ۲۴ سوره اسراء می‌فرماید:” وَ اخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَ قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُما کَما رَبَّیانِی صَغِیراً”. کلمه” خفض جناح” (پر و بال گستردن) کنایه است از مبالغه در تواضع و خضوع زبانى و عملى، و این معنا از همان صحنهاى گرفته شده که جوجه بال و پر خود را باز مىکند تا مهر و محبت مادر را تحریک نموده و او را به فراهم ساختن غذا وادار سازد؛ انسان باید در معاشرت و گفتگوى با پدر و مادر طورى روبرو شود که پدر و مادر تواضع و خضوع او را احساس کنند، و بفهمند که او خود را در برابر ایشان خوار میدارد، و نسبت به ایشان مهر و رحمت دارد[3].
برای برقراری روابط مطلوب در خانوده لازم است افراد فروتنی خود را در وضعیت بدنی به گونه‌ای نشان دهند. برای مثال:
۱– در این رابطه، به شوهر توصیه شده هنگام ورود به خانه اول سلام کند که از نشانه‌های تواضع است.
۲- از صفات بسیار مناسب زنان، تواضع در برابر همسر معرفی شده است ؛رسول خدا صل الله علیه و آله فرمودند: از بهترین زنان کسانی هستند که فرزندان زیاد به دنیا می‌آورند … و در برابر همسر خود خضوع و خشوع مناسب دارند…[4] .
هشدار مهم:
بدترین رفتار زنان نیز تکبر در برابر شوهر است، رسول خدا صل الله علیه و آله فرمودند: از بدترین زنان شما کسانی هستند که در برابر شوهر خود تکبر و غرور می‌ورزند…[5] .
۱- ثَمَرَةُ التَّوَاضُعِ الْمَحَبَّةُ. غرر الحکم و درر الکلم، ص: ۳۲۷
۲- عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: مِنَ التَّوَاضُعِ أَنْ تَرْضَى بِالْمَجْلِسِ دُونَ الْمَجْلِسِ وَ أَنْ تُسَلِّمَ عَلَى مَنْ تَلْقَى وَ أَنْ تَتْرُکَ الْمِرَاءَ وَ إِنْ کُنْتَ مُحِقّاً وَ أَنْ لَا تُحِبَّ أَنْ تُحْمَدَ عَلَى التَّقْوَى. الکافی (ط – الإسلامیة)، ج۲، ص: ۱۲۳
۳- ترجمه تفسیر المیزان، ج۱۳، ص: ۱۱۰
۴- قَالَ رَسُولَ اللَّه ص:… إِنَّ مِنْ خَیْرِ نِسَائِکُمُ الْوَلُودَ … الذَّلِیلَةَ مَعَ بَعْلِهَا… ؛ من لا یحضره الفقیه، ج۳، ص: ۳۸۹
۵- قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص: …مِنْ شَرِّ نِسَائِکُمُ … الْعَزِیزَةُ مَعَ بَعْلِهَا… ، من لا یحضره الفقیه، ج۳، ص: ۳۹
