نکوهش اکثریت در قرآن و مسئله دموکراسی
جزء 11
سوره يونس، آيه 55
نكوهش اكثريت در قرآن و مسئله دمكراسى
«…أَلا إِنَّ وَعْدَ اللّهِ حَقٌّ وَ لكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لا يَعْلَمُونَ»91؛ «…بدانيد، كه در حقيقت، وعده خدا حق است؛ ولى بيشتر آنان نمى دانند».
پرسش . منظور از عبارات «أَكْثَرَهُمْ لا يَعْقِلُونَ» يا «لا يَعْلَمُونَ» در قرآن چيست و چگونه با دمكراسى قابل جمع است؟
جهت پاسخ به اين سؤال، دو موضوع زير قابل بررسى است:
الف) جايگاه اكثريت در منابع و متون اسلامى
مطالعه دقيق منابع انديشه اسلامى، مانند آيات، روايات و سيره حضرت رسول صلى الله عليه و آله و امام على عليه السلام ما را به اين نكته رهنمون مى سازد كه برخلاف ديدگاه قرارداد اجتماعى – كه منشأ مشروعيت همه مسائل سياسى و حتى ملاك و معيار ارزشى را در رأى اكثريت (نصف به علاوه يك) مى داند – در انديشه سياسى اسلام، اكثريت از آن جهت كه اكثريت است، اعتبار و ارزشى ندارد و مبناى هيچ گونه مشروعيّت و مقبوليّتى نمى باشد؛ بلكه اكثريت از آن جهت كه نمودار ارزش هاى انسانى – اسلامى و منادى و مدافع حقايق راستين دينى و فضايل و كرامت هاى انسانى است، محترم و مقبول است.
در قرآن كريم و ديگر منابع اسلامى به اين دو نوع اكثريت اشاره شده است؛ «اَلَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ اَلْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ»92؛ «بندگان خدا كسانى هستند كه سخنان را مى شنوند و بهترينش را پيروى مى كنند». اين آيه، معيار «احسن» را براى گزينش مطرح مى كند و نه كميت افراد را.
امام على عليه السلام مى فرمايد: «لا تستوحشوا فى طريق الهدى لقلّة اهله فانّ الناس قد اجتمعوا على مائدة شبعها قصير و جوعها طويل؛ در طريق هدايت و رستگارى، از كمى نفرات، وحشت نكنيد؛ زيرا مردم در اطراف سفره اى اجتماع كرده اند كه مدت سيرى آن كوتاه و گرسنگى آن طولانى است»93.
در آيه 116 سوره انعام آمده است: «وَ إِنْ تُطِعْ أَكْثَرَ مَنْ فِى اَلْأَرْضِ يُضِلُّوكَ عَنْ سَبِيلِ اَللَّهِ إِنْ يَتَّبِعُونَ إِلاَّ اَلظَّنَّ وَ إِنْ هُمْ إِلاَّ يَخْرُصُونَ»؛ «اگر از بيشتر مردم روى زمين پيروى كنى، تو را از راه خدا گمراه مى كنند؛ زيرا آنها تنها از گمان پيروى مى كنند و تخمين و حدس [واهى ]مى زنند».
در مقابل اكثريتى كه تابع هواهاى نفسانى و مطرود اسلام مى باشند، اسلام براى اكثريت هوشمند، مؤمن و آگاه به مسائل، ارزش بسيارى قايل است. اگر جامعه در چارچوب اسلام و اصول و ارزش هاى آن و با آگاهى و هوشيارى در مسائل سياسى وارد شود و در راه يابى به حقايق و عدالت و يا تشخيص قانون درست از نادرست، اختلاف پيش آيد، رأى چنين اكثريّتى بر رأى اقليّت ترجيح دارد؛ زيرا در اين صورت، اكثريت به واقعيات نزديك ترند و آراى چنين اكثريتى را عقل و شرع تأييد مى كند. رأى چنين اكثريتى، بر وفق فطرت پاك و سرشت اوليه انسان ها مى باشد و در قرآن كريم نيز به آن اشاره شده است؛ «فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفاً فِطْرَتَ اَللَّهِ اَلَّتِى فَطَرَ اَلنَّاسَ عَلَيْها لا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اَللَّهِ»94.
امام على عليه السلام مى فرمايد: «و الزموا السواد الأعظم فان يدالله مع الجماعة و ايّاكم و الفرقه فان الشاذ للشيطان، كما ان الشاذّ من الغنم للذئب95؛ با انبوه مردم، همگام باشيد؛ زيرا دست عنايت الهى بر سر انبوه مردم است. از كناره گيرى و پراكندگى بپرهيزيد كه آن كه كنار گرفت، طعمه شيطان خواهد بود؛ همان گونه كه گوسفند جدا از گله، طعمه گرگ است».
همچنين در جاى ديگرى مى فرمايد: «الزموا ما عقد عليه حبل الجماعة و بُنيت عليه اركان الطاعة96؛ بر آن چه يافت جماعت امت است، بپيونديد كه پايه هاى طاعت حق، بر آن نهاده شده است». اين گونه عبارات، اشاره به همان فطرت پاك انسان هاست.
نكته ديگرى كه در اين جا لازم به ذكر است، جايگاه اكثريت در ارتباط با تشكيل حكومت اسلامى است؛ اما قبل از پرداختن به آن، بايد توجه كرد كه در اين جا مراد از مشروعيت، مشروعيت به مفهوم مقبوليت و مورد رضايت مردم در حوزه جامعه شناسى سياسى نمى باشد؛ بلكه منظور مشروعيت به مفهوم حقانيت در برابر غصب، يعنى ناحق بودن حكومت در حوزه فلسفه، كلام و حقوق سياسى مى باشد.
بر اساس آيات و روايات متعدّد، مشروعيت حاكم اسلامى ـ اعم از ائمه اطهار عليهماالسلام در زمان حضور و ولى فقيه در عصر غيبت ـ وابسته به رأى و رضايت مردم نمى باشد؛ بلكه رأى و رضايت و كمك و همدلى مردم، باعث به وجود آمدن و تحقق حكومت اسلامى مى شود.
حضرت امير عليه السلام مى فرمايد: «لولا حضور الحاضر و قيام الحجة بوجود الناصر… لالقيت حبلها على غاربها97؛ اگر حضور بيعت كنندگان و وجود ياوران نبود، حجّت بر من تمام نمى شد… مهار شتر خلافت را بر كوهان انداخته، رهايش مى ساختم».
همچنين مى فرمايد: «لا رأى لمن لا يطاع98؛ كسى كه فرمانش پيروى نمى شود، رأيى ندارد». اين سخنان، همگى بيان گر نقش مردم در پيدايش و تثبيت و كارآمدى حكومت الهى ـ خواه حكومت رسول الله صلى الله عليه و آله و امامان معصوم عليه السلام و خواه حكومت فقيه در زمان غيبت ـ است.
حكومت اسلامى بر اراده تشريعى الهى استوار است و رأى خدا در همه جا، مطاع است و اعتبار رأى مردم، تا وقتى است كه با دين منافات نداشته باشد. بر اين اساس، مبانى مشروعيت دينى، محور است و مقبوليت مردمى با مشروعيت الهى، تلازمى ندارد. اگر نفوذ كلمه ولى فقيه از دست برود، مشروعيتش از دست نمى رود؛ بلكه تحقق حاكميت، با مشكل مواجه مى شود.
ب) رابطه اسلام و دموكراسى
با توجه به مفهوم و جايگاه اكثريت و نقش مردم در منابع و متون اسلامى، روشن مى شود كه در اسلام، به هيچ وجه، دموكراسى به شكل غربى آن، پذيرفته نيست. در اسلام، نه دموكراسى مطلق هست و نه به طور كلى به نظر مردم بى اعتنايى مى شود. در قوانين ضرورى و مسلم اسلام، مردم حق دخالت ندارند و درباره مسائل شرعى نيز حق نظر تنها با فقيه جامع شرايط است و مردم نمى توانند اظهار نظر كنند؛ ولى در امور اجتماعى و مسائل سرنوشت ساز، مانند اين كه چه كسانى احكام الهى را اجرا كنند و مسئوليت هاى جامعه بر دوش چه كسانى گذارده شود، نظر مردم محترم است.
از اين رو، قرآن مجيد به پيامبر عظيم الشأن اسلام صلى الله عليه و آله مى فرمايد:
«وَ شاوِرْهُمْ فِى اَلْأَمْرِ»99؛ «با مردم به مشورت بپرداز»
يا «وَ أَمْرُهُمْ شُورى بَيْنَهُمْ»100؛ «مسلمين، امور جامعه اسلامى خود را به شورى مى گذارند».
با اين بيان، ديدگاه مردم در مسائل اقتصادى، سياسى، نظامى، امنيتى و اجتماعى و انتخاب مسئولين، مورد احترام مى باشد و آيين مقدس اسلام نيز همواره بر آن تأكيد كرده است؛ به ويژه اين كه در سيره نبى اكرم صلى الله عليه و آلهنمونه هاى بارزى از توجه به آراى اكثريت مشاهده مى شود.
91. يونس 10، آيه 55.
92. زمر 39، آيه 18.
93. نهج البلاغه، صبحى صالح، خطبه 201، ص 319.
94. روم 30، آيه 30.
95. نهج البلاغه، خطبه 127 ؛ ابن ابى الحديد، شرح نهج البلاغه، ج 8، ص 112.
96. نهج البلاغه، خطبه 151.
97. نهج البلاغه، خطبه سوم.
98. نهج البلاغه، خطبه 27.
99. آل عمران 3، آيه 160.
100. شورى 42، آيه 38.
منبع: سایت هدانا برگرفته از پرسمان، تفسیر آیات برگزیده (جلد اول).
