مشاهير متكلمان اماميه از قرن دوم تا پنجم

سؤال: مشاهير متكلّمان اماميه از قرن دوم تا پنجم چه کسانی بوده اند؟

 

جواب: در مذهب اماميه ـ چه در عصر ائمه ى اهل بيت عليهم السلام و چه پس از آن ـ متكلمان برجسته ى بسيارى ظاهر شده اند كه ذكر نام و آثار كلامى آنان خود به كتاب هاى مستقلى نياز دارد. ما در اينجا به اختصار چند تن از آنان را معرفى مى كنيم:

1. هشام بن الحكم (متوفّاى 179 يا 199)

وى از شاگردان و اصحاب برجسته ى امام صادق عليه السلام و از اصحاب خاص امام كاظم عليه السلام است، در بحث هاى كلامى ـ و به ويژه در مسأله ى امامت ـ سرآمد ديگران بود. موافق و مخالف، شخصيت او را ستوده اند. شهرستانى درباره ى او گفته است:

«هذا هشام بن الحكم صاحب غور في الاصول، لا ينبغى ان يغفل عن الزاماته على المعتزلة».[1]

احمد امين مصرى در وصف او گفته است:

«انه اكبر شخصية شيعية في علم الكلام … كان جدلاً قوّي الحجة، ناظر المعتزلة و ناظروه، و نقلت له في كتب الأدب مناظرات كثيرة متفرّقة يدلّ على حضور بديهته و قوة حجته».[2]

امام صادق عليه السلام درباره ى او فرموده است:

«هشام بن الحكم رائد حقنا، و سائق قولنا، المؤيّد لصدقنا، و الدامغ لباطل أعدائنا، من تبعه و تبع اثره تبعنا، و من خالفه و ألحد فيه فقد عادانا و ألحد فينا».[3]

وى با متكلمان معروف مذاهب و فرق مختلف دينى به مناظره پرداخت؛ از جمله: عمروبن عبيد، ابواسحاق نظّام، ابو هذيل علاّف، ضراربن عمرو، عبداللّه بن يزيد اباضى، يحيى بن خالد برمكى، متكلم شامى، جاثليق نصرانى، سليمان بن جرير رئيس زيديه. هم چنين كتاب هاى بسيارى نيز در ردّ آنان تأليف نمود، بدين جهت مورد خشم آنها قرار گرفت، چنان كه احمد امين گفته است:«و الجاحظ يشتدّ عليه في المناقشة و يغضب في نقده، غيرة منه على المعتزلة».[4]

وى داراى آثار كلامى بسيارى در موضوعات مختلف است كه برخى از آنها عبارتند از: الإمامة، الدلالات على حدوث الأشياء، الردّ على الزنادقة، الردّ على اصحاب الإثنين، التوحيد، الردّ على من قال بامامة المفضول، كتاب في الجبر و القدر، المعرفة، الإستطاعة، القدر و ….[5]

2. محمد بن على بن نعمان معروف به «مؤمن الطاق».

وى امام سجاد، امام باقر و امام صادق عليهم السلام را ملاقات نموده و از آنان روايت كرده است. در مناظرات كلامى بسيار زبردست و حاضر الذهن بود. مخالفانش او را «شيطان الطاق» مى ناميدند. برخى از آثار كلامى او عبارتند از: الإمامة، المعرفة، الردّ على المعتزلة في امامة المفضول، كتاب افعل لا تفعل، الاحتجاج في امامة امير المؤمنين عليه السلام ، مجالسه مع ابى حنيفة و المرجئة.[6]

3. فضل بن شاذان نيشابورى (متوفّاى 261 ق)

از چهره هاى برجسته در ميان فقيهان و متكلمان اماميه بوده و از امام رضا، امام جواد و امام هادى عليهم السلام روايت كرده است. كتب كلامى بسيارى دارد كه غالبا در ردّ عقايد و مذاهب انحرافى است؛ برخى از آنها عبارتند از: الردّ على اهل التعطيل، الردّ على الثنوية، الردّ على الحشوية …، علاوه بر كتاب هاى ردى، كتاب هاى ديگرى نيز درباره ى موضوعات مختلف كلامى تأليف كرده كه برخى از آنها عبارتند از: الوعيد، الإستطاعة، التوحيد في كتب اللّه ، الإمامة، معرفة الهدى و الضلال و ….[7]

4. حسن بن موسى نوبختى (متوفّاى 310 ق)

مؤلّف كتاب «فرق الشيعة» يكى از برجسته ترين متكلمان اماميه در عصر خود بوده است. تأليفات بسيارى در علوم عقلى ـ و به ويژه در علم كلام ـ داشته است، از جمله كتب او كتاب «الآراء و الديانات» است كه نجاشى آن را كتابى بزرگ و مشتمل بر علوم بسيارى توصيف كرده است. برخى ديگر از كتاب هاى او عبارتند از: الجامع في الإمامة، التوحيد الكبير، التوحيد الصغير، في الإستطاعة، التنزيه و ذكر متشابه القرآن، الردّ على المنزلة بين المنزلين في الوعيد، الردّ على المجسّمة، الردّ على الغلاة و …[8]

ابن نديم درباره ى او گفته است:

«انه متكلم فيلسوف، كان يجتمع اليه جماعة من النقلة لكتب الفلسفة، مثل ابى عثمان الدمشقى، و اسحاق، و ثابت، و غيرهم، و كانت المعتزلة تدّعيه، و الشيعة تدّعيه، ولكنه الى حيّز الشيعة، لانّ آل نوبخت معروفون بولاية على و ولده عليهم السلام في الظاهر، و كان جمّاعة للكتب، قد نسخ بخطه شيئا، و له تأليفات في الكلام و الفلسفة و غيرها».[9]

5. محمد بن على بن الحسين معروف به شيخ صدوق (متوفّاى 381 ق)

وى از شخصيت هاى بزرگ شيعه است. بيشترين شهرت او در علم حديث است و به صدوق المحدّثين ملقّب گرديده است. درباره ى موضوعات كلامى نيز تأليفات بسيار دارد كه همگى بر مبناى احاديث تأليف گرديده اند، خواه به صورت نقل متن احاديث و خواه مفاد و مضمون آنها. برخى از آثار كلامى او عبارتند از: التوحيد، اكمال الدين و اتمام النعمة، الاعتقادات ـ كه شيخ مفيد آن را شرح داده و نقد كرده است ـ ، علل الشرايع، النبوة، دلائل الائمة و معجزاتهم، اثبات الوصية، اثبات النص على الائمة.

كتاب توحيد يكى از عظيم ترين منابع كلام اماميه است كه در آن عميقترين تحليلهاى عقلى پيرامون مباحث توحيد توسط پيشوايان معصوم عليهم السلام عرضه شده است. اين كتاب مشتمل بر 67 باب است.

6. ابو اسحاق ابراهيم بن نوبخت

وی مؤلّف كتاب «الياقوت في علم الكلام» می باشد كه علاّمه ى حلّى آن را شرح نموده و آنرا«انوار الملكوت» ناميده است.

كتاب ياقوت قديمى ترين متن جامع كلام اماميه است كه به اثبات عقايد اماميه و ردّ عقايد مخالفان پرداخته و جامع همه ى موضوعات كلامى است. در اين كه وى در چه عصرى زندگى مى كرده اختلاف است. مؤلّف «تأسيس الشيعه» وى را از علماى قرن دوم هجرى دانسته است، ولى مؤلّف كتاب «خاندان نوبختى» با قراين مختلف اثبات كرده كه وى در قرن چهارم مى زيسته است، از جمله اين كه وى آرا و عقايد ويژه ى اشاعره، مانند كسب و كلام نفسانى را نقل و نقد كرده است. اشعرى در اوايل قرن چهارم عقايد ويژه ى خود را مطرح كرد، و طبعا اين عقايد در اواخر حيات او (پس از 310) انتشار يافته است. به گواه اين كه در آثار كلامى ابو سهل نوبختى و نيز حسن بن موسى نوبختى كه در سال هاى 310 و 311 درگذشته اند، هيچ گونه نقدى بر آراى اشعرى به چشم نمى خورد.

شاهد ديگر اين كه مؤلّف ياقوت متعرض نظريه ى محمد بن زكرياى رازى (متوفّاى 320) درباره ى لذت شده، بنابراين نمى تواند متقدّم بر او باشد.

7. ابو عبد اللّه محمد بن نعمان، معروف به شيخ مفيد (338-413 ق)

همه ى تراجم نويسان به عظمت مقام علمى و برجستگى كلامى او اعتراف كرده اند. ابن نديم درباره ى او گفته است:

«ابن المعلّم، ابو عبداللّه في عصرنا انتهت رياسة متكلمي الشيعة اليه، مقدّم في صناعة الكلام على مذهب أصحابه، دقيق الفطنة، ماضى الخاطر، شاهدته فرأيته بارعا»؛[10] در زمان ما ریاست تمام متکلمین شیعه به شیخ مفید ختم می شود، وی در فن کلام بر سایر علمای شیعه در این فن برتری دارد، او فردی بسیار زیرک و باهوش ودارای حافظه ای قوی است. او را دیده ام و وی را فردی کامل در فضیلت و علم یافته ام.

ذهبى در وصف او گفته است:

«كانت له جلالة عظيمة و تقدّم في العلم مع خشوع و تعبّد و تألّه»؛وی دارای جلالت والایی بود، با اینکه در علم بر سایرین مقدم بود اما فروتن و انسانی خود ساخته و الهی بود.

ابو حيّان توحيدى درباره ى او گفته است:

«و أمّا ابن المعلّم فحسن اللسان و الجدل، صبور على الخصم، كثير الحيلة، ضنين السر، جميل العلانية»؛شیخ مفید دارای بیانی زیبا، تحملی بالا در برابر مخالف، دارای راه کارهای زیاد در حل مسائل، کسی که اسرار خویش را فاش نمی ساخت، وکسی که دارای ظاهری زیبا و جذاب بود.

خطيب بغدادى مهارت وى را در مناظره اين گونه توصيف كرده است:

«انه لو أراد ان يبرهن للخصم ان الاسطوانة من ذهب و هي من خشب لاستطاع»؛[11] شیخ مفید آنقدر در فن کلام قدرت داشت که اگر می خواست برای مخالف خود ثابت کند که ظرف چوبی از جنس طلا ساخته شده است می توانست.

شيخ طوسى درباره ى تصانيف شيخ مفيد گفته است:

«او قريب به دويست تصنيف كوچك و بزرگ دارد و فهرست كتاب هاى او معروفند، آنگاه برخى از آثار او را ذكر كرده است».[12]

بيشتر تأليفات شيخ مفيد درباره ى مسايل كلامى است كه معروف ترين آنها يكى «اوائل المقالات في المذاهب و المختارات» و ديگرى «تصحيح الاعتقاد بصواب الانتقاد» است. كتاب نخست به نقل عقايد و آراى مذاهب و فرق مختلف اسلامى پرداخته و عقايد خاص شيعه ى اماميه را بيان كرده است، و كتاب دوم، چنان كه از نامش پيداست، شرحى است انتقادى بر كتاب اعتقادات شيخ صدوق.

شيخ مفيد از شرايط نسبتا خوب سياسى زمان خود (عصر آل بويه) به بهترين وجه استفاده كرد و به تبيين، تحكيم و ترويج مذهب شيعه و دفع اتهامات مخالفان قيام كرد، و در حقيقت عقايد شيعه ى اماميه را احيا كرد. چنان كه با نقدهاى عالمانه ى خود بر مرحوم صدوق، روش تفكّر عقلى را نيز مستحكم ساخت.

 

[1] . ملل و نحل، شهرستانی، ج1،ص185، ط بیروت.

[2] .ضحی الاسلام، ج3، ص268.

[3] .فلاسفة الشیعة، ص634.

[4] .ضحی الاسلام، ج3،ص268.

[5] .فهرست، شیخ طوسی، منشورات الرضی، ص175.

[6] .فلاسفة الشیعة،ص507.

[7] .اصول کافی، کتاب الحجة، باب 1، روایت4.

[8] .همان.

[9] .الفهرست، ص251.

[10] .الفهرست، ص252.

[11] .فلاسفة الشیعة،ص512.

[12] .الفهرست، ص158.

مذاهب/.