راهكارهاي تحكيم خانواده در قرآن و حديث
امروزه مسئله ثبات و استحكام خانواده را بايد يكي از اساسي‌ترين مسائل جامعه و نظام اسلامي قلمداد كرد، چرا كه تأثير آن در صلاح و پيشرفت حقيقي جامعه مورد اعتراف همگان است و به همين دليل، در سال‌هاي اخير شاهد توجه فزاينده‌اي به اين مسئله از سوي مسئولان، دلسوزان و نهادهاي نظام هستيم و طرح‌هاي ملي، فرابخشي و فرادستگاهي متعددي در اين خصوص مطرح شده و كم و بيش در حال پي‌گيري هستند. از سوي ديگر، يكي از نهادها يا سازمان‌هايي كه نقش بسيار مهم و انكارناپذيري در تحقق هدف تحكيم خانواده بر عهده دارد، رسانه ملي است.
راهكارهاي تحكيم خانواده در قرآن و حديث
فهرست این نوشتار:
حسين بستان (نجفي)(
چكيده
هدف اين مقاله، شناسايي عوامل كاربردي مرتبط با موضوع تحكيم خانواده در متون ديني است، عواملي كه مي‌توانند مبناي تهيه برنامه‌هاي كارشناسي، نمايشي و مستند در راديو، تلويزيون و سينما قرار گيرند. بدين منظور، مجموعه گسترده‌اي از عبارت‌هايي قرآني و روايي كه حاوي اشاره‌اي مستقيم يا غير مستقيم به عوامل، زمينه‌ها و فرآيندهاي مؤثر بر ثبات يا بي‌ثباتي خانواده هستند، گردآوري شده و توضيح مختصري درباره يكايك آنها ارائه شده است. عوامل به‌دست‌آمده كه نزديك به نود عامل هستند، در ضمن چهار دسته بيان شده‌اند: الف) عوامل ناظر به ويژگي‌هاي فردي همسران؛ ب) عوامل ناظر به ساختار خانواده؛ ج) عوامل ناظر به پيش‌زمينه تشكيل خانواده؛ د) عوامل اجتماعي.
كليدواژگان: خانواده، تحكيم خانواده، خانواده در اسلام.
// مقدمه
امروزه مسئله ثبات و استحكام خانواده را بايد يكي از اساسي‌ترين مسائل جامعه و نظام اسلامي قلمداد كرد، چرا كه تأثير آن در صلاح و پيشرفت حقيقي جامعه مورد اعتراف همگان است و به همين دليل، در سال‌هاي اخير شاهد توجه فزاينده‌اي به اين مسئله از سوي مسئولان، دلسوزان و نهادهاي نظام هستيم و طرح‌هاي ملي، فرابخشي و فرادستگاهي متعددي در اين خصوص مطرح شده و كم و بيش در حال پي‌گيري هستند. از سوي ديگر، يكي از نهادها يا سازمان‌هايي كه نقش بسيار مهم و انكارناپذيري در تحقق هدف تحكيم خانواده بر عهده دارد، رسانه ملي است.
با توجه به اين دو مقدمه، هدف اين مقاله، شناسايي عوامل تحكيم خانواده در متون ديني است، عواملي كه جنبه كاربردي داشته و بتوانند مبناي تهيه برنامه‌هاي كارشناسي، نمايشي و مستند در راديو، تلويزيون و سينما قرار گيرند. بدين منظور، كوشش خواهيم كرد از طريق گردآوري مجموعه گسترده‌اي از عبارت‌هايي قرآني و روايي كه اشاره‌اي مستقيم يا غير مستقيم به موضوع بحث دارند، عوامل و زمينه‌هاي مؤثر بر ثبات يا بي‌ثباتي خانواده را استخراج كنيم و در موارد مقتضي، توضيح مختصري پيرامون آن عوامل ارائه دهيم.
گفتني است در استخراج اين عوامل از متون ديني به يكي از دو شيوه ذيل عمل ميشود:
1. شيوه مستقيم كه در آن، گزاره‌هاي اِخباري ناظر به واقعيت‌هاي اجتماعي كه تأثير يك عامل خاص بر ثبات يا بي‌ثباتي خانواده را بيان كرده‌اند، بدون دخل و تصرف محتوايي شناسايي مي‌شوند. براي مثال، حديث «مَن ساءَ خُلقُه مَلّهُ أهلُه» (ابن شعبه الحرّاني: 214)، حاوي گزاره‌اي است كه بيانگر تأثير بدخُلقي شخص در احساس دلتنگي و بيزاري اعضاي خانواده‌اش از اوست.
2. شيوه غير مستقيم كه در آن، عواملي كه تأثير آنها بر ثبات يا بي‌ثباتي خانواده در گزاره‌هاي متون ديني به طور آشكار بيان نشده است، با الهام از احكام فقهي يا اخلاقي دين و گاه از سيرة رفتاري معصومان عليهم السلام و يا از اشارات ضمني متون ديني شناسايي مي‌شوند. براي مثال، از حديث «غَيرَةُ الرّجُلِ ايمانٌ» (حرّ عاملي، ج14: 111)، تأثير غيرت شوهر بر تحكيم خانواده الهام گرفته ميشود، هرچند خود عبارت، فاقد اشاره‌اي مستقيم به موضوع استحكام خانواده است.
روشن است كه عوامل استخراج شده با اين شيوة غير مستقيم، از سويي متكي به عبارت‌هاي ديني و از سوي ديگر مبتني بر تفسير و تحليلي هستند كه شخص محقق صورت مي‌دهد و لذا اين عوامل در مقايسه با عواملي كه به شيوه مستقيم استخراج مي‌شوند، از نظر امكان اسناد به دين، اعتبار كمتري دارند. ولي آنچه به افزايش اعتبار آنها كمك مي‌كند، موفقيت در آزمو‌ن‌هاي تجربي است. به هر حال، با مراجعه‌اي گذرا به آثار عالمان دين به ويژه آثار تفسيري و اخلاقي مشخص ميشود كه اين شيوه، بي‌سابقه نبوده و بسياري از نكاتي كه نويسندگان اين آثار پيرامون دلايل و نتايج احكام و ارزش‌هاي ديني مطرح كرده‌اند، بر پايه همين شيوه استوارند. به هر حال، عوامل به دست آمده در ضمن چهار دسته زير ارائه خواهند شد:
// الف) عوامل ناظر به ويژگي‌هاي فردي همسران
// 1. حمايت معنوي زن و شوهر از يكديگر
با توجه به ابعاد متعدد حمايت معنوي، از جمله: حمايت آموزشي، حمايت نظارتي و حمايت عملي در پاي‌بندي به باورها و ارزش‌ها و انجام تكاليف ديني، تأثير اين عامل از چند دسته از آيات و روايات الهام گرفته ميشود:
نخست، رواياتي كه شوهران را به آموزش امور ديني به همسران سفارش كرده‌اند، مانند روايتي كه ماجراي ازدواج آدم و حوّا را بازگو كرده و بر حسب آن، آموزش معارف دين به حوّا به عنوان مهريه وي معرفي شده است. (حرّ عاملي، ج14: 2)
دوم، آيات و رواياتي كه افراد را به انجام امر به معروف و نهي از منكر در محيط خانواده موظف كرده‌اند، مانند آيه شريفه «اي كساني كه ايمان آورده‌ايد! خود و خانواده خود را از آتش دوزخ نگاه داريد». (تحريم: 6)
سوم، آيات و رواياتي كه در آنها ياري رساندن به همسر در امور دنيوي و اخروي از ويژگي‌هاي همسر شايسته معرفي شده است، مانند روايت مشتمل بر اين تعبير: «… زن شايسته‌اي كه او [شوهر] را در برابر مشكلات دنيا و آخرت ياري كند». (حرّ عاملي، ج14: 24) مشابه اين تعبير را در جمله امير مؤمنان علي عليه السلام مشاهده مي‌كنيم كه در ستايش از حضرت فاطمه زهرا عليها السلام در صبح روز اول پس از ازدواج‌شان به پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله عرضه مي‌دارد: «وي [فاطمه] خوب ياوري بر طاعت خداست». (مجلسي، ج43: 117)
// 2. ارضاي متقابل نياز جنسي به وسيله زن و شوهر
الهام‌بخش اين عامل، آيات و روايات فراواني هستند كه بر ضرورت توجه زن به نياز جنسي شوهر و متقابلاً توجه شوهر به نياز جنسي زن تأكيد كرده‌اند، مانند آيه 233 سورة بقره كه ضرر رساندن پدر و مادر به يكديگر به بهانه وجود فرزند را حرام كرده و در برخي روايات، بر خودداري آنان از ارضاي نياز جنسي يكديگر تطبيق شده است. (حرّ عاملي، ج14: 137) همچنين رواياتي كه تمكين جنسي زن را در زمره حقوق شوهر يا واجبات زن به شمار آورده‌اند (همان: 112، 117) و برخي روايات كه مسئوليت انحراف جنسي زنِ شوهردار را در صورتي كه اين انحراف، ناشي از عدم ارضاي جنسي وي در خانواده باشد، متوجه شوهرش دانسته‌اند. (همان: 100)
// 3. رعايت عدالت در رفتار و گفتار
الهام‌بخش اين عامل، شماري از گزاره‌هاي متون ديني از جمله آيات ذيل‌اند: «اي كساني كه ايمان آورده‌ايد، در اقامه قسط و عدل كوشا باشيد و براي خدا شهادت دهيد، هرچند اين كار به زيان خودتان يا والدين و خويشاوندان شما تمام شود.» (نساء: 135) و «هنگامي كه سخن مي‌گوييد، عدالت را رعايت كنيد، هرچند آن سخن به خويشاوندان شما مربوط باشد». (انعام: 152)
// 4. پرهيزگاري زن و شوهر و بندگي آنان در برابر خدا
افزون بر گزاره‌هاي عامي كه به طور غير مستقيم الهام‌بخش اين عامل‌اند، مانند حديثي كه اصلاح رابطه انسان با خدا را موجب اصلاح رابطه انسان با مردم معرفي كرده است، (مجلسي، ج68: 181) از برخي روايات مي‌توان به طور مستقيم تأثير اين عامل را استنتاج كرد. براي نمونه، امام حسن مجتبي عليه السلام در پاسخ به شخصي كه درباره ازدواج دخترش با آن حضرت مشورت كرده بود، فرمود: «دخترت را به ازدواج مردي پرهيزگار درآور؛ زيرا وي اگر دخترت را دوست بدارد، او را اكرام خواهد كرد و چنان‌چه او را نپسندد، به وي ستم روا نخواهد داشت.» (طبرسي، 1408ق: 214) اين روايت هرچند رابطه پرهيزگاري و تحكيم خانواده را به‌صراحت بيان نكرده، اما با بيان رابطه پرهيزگاري با اكرام همسر و پرهيز از ستم به وي با يك واسطه به عامل مزبور اشاره دارد.
// 5. ايمان
تأثير اين عامل داراي دو جنبه است: جنبه نخست، يعني تأثير ايمان شخص در افزايش محبت او به همسرش، مفاد احاديثي چند از جمله اين سخن امام جعفر صادق عليه السلام است كه مي‌فرمايد: «گمان نمي‌كنم مردي ايمانش افزايش يابد، مگر آنكه محبت [مشروع] او نسبت به زنان افزون‌تر شود.» (حرّ عاملي، ج14: 9 ـ 10) جنبه دوم، يعني اينكه ايمان و عمل صالح فرد باعث جلب محبت همسرش به وي ميشود، از آيه‌اي از قرآن كريم استفاده ميشود كه مي‌فرمايد: «آن كساني كه ايمان آورده و كارهاي شايسته انجام مي‌دهند، خداوند رحمان در دل‌ها محبتي نسبت به آنان قرار مي‌دهد». (مريم: 96)
// 6. صبر و بردباري
تأثير اين عامل را مي‌توان به طور غير مستقيم از گزاره‌هاي ديني فراواني الهام گرفت كه عموم افراد و به ويژه همسران را به صبر و بردباري نسبت به يكديگر سفارش كرده‌اند، مانند دو حديث ذيل: «مردي كه به اميد پاداش الهي در برابر خلق و خوي بد همسرش صبوري پيشه كند، خداوند پاداش شكرگزاران را به وي عطا خواهد كرد.» (حرّ عاملي، ج14: 124) و «جهاد زن آن است كه در برابر آزاري كه از شوهر به وي ميرسد و غيرت‌ورزي [نابجاي] وي صبور و بردبار باشد». (همان: 111)
// 7، 8 و 9. مدارا، سازگاري و نرم‌خويي با همسر
گزاره‌هاي فراواني در متون ديني، الهام‌بخش اين عوامل‌اند، از جمله سفارش امير مؤمنان علي عليه السلام به فرزندش: «با او [زن] در همه حال مدارا كن و همراه خوبي برايش باش تا زندگي بر تو گوارا شود.» (همان: 120) همچنين فرمايش امام جعفر صادق عليه السلام : «شوهر در روابطش با همسر خود به سه چيز نياز دارد: سازگاري با او به منظور جلب سازگاري و محبت او، خوش‌خُلقي با او و جلب علاقة او از طريق گشاده‌دستي و رعايت آراستگي ظاهري به گونه‌اي كه مورد پسند وي باشد». (مجلسي، ج75: 237)
در همين راستا، برخي روايات، مردان را به رعايت تمايل و خواست همسران خود در خصوص نوع و چينش لوازم خانگي، سفارش كرده‌اند. (حرّ عاملي، ج3: 568) بر حسب يكي ازاين‌روايات، امام حسين عليه السلام در پاسخ به اين اعتراض كه چرا منزل شما با فرش و پرده و اموري از اين دست تزيين شده [با اينكه تجمل‌گرايي شايسته شما نيست]، مي‌فرمايد: «ما در هنگام ازدواج، مهريه زنان را پرداخت مي‌كنيم و آنان هر چه بخواهند با آن خريداري مي‌كنند؛ چيزي از آن به ما تعلق ندارد». (همان)
در مورد سازگاري زن با شوهر نيز مي‌توان به حديثي اشاره كرد كه در آن، علي عليه السلام آسان‌گيري، نرم‌خويي و سازگاري با شوهر را از شاخص‌هاي زن مسلمانِ نمونه برشمرده است. (همان: 15)
// 10. غيرت‌ورزي شوهر
با الهام از برخي روايات (قزويني، ج1: 643) مي‌توان تأثير اين عامل‌ها را مطرح كرد كه غيرت‌ورزي شوهر در فرض وجود ناامني يا شك نسبت به صيانت همسر، در تحكيم خانواده تأثير دارد و برعكس، غيرت‌ورزي شوهر در فرض اطمينان نسبت به پاك‌دامني همسر و نبود تهديد بيروني، در بي‌ثباتي خانواده مؤثر است. با قطع نظر از تأثير غيرت به عنوان يك سپر حفاظتي طبيعي كه امنيت جنسي زن را افزايش مي‌دهد، (مطهري، 1371، ج19: 416 ـ 417) اين فرمايش امام علي عليه السلام كه «شخص غيرت‌مند هرگز زنا نمي‌كند.» (رضي، 1370، ج4: 73)، به يكي ديگر از مكانيزم‌هاي تأثير غيرت بر تحكيم خانواده اشاره دارد.
// 11. هديه دادن
تأثير اين عامل بر استحكام خانواده، برگرفته از حديثي است كه بر حسب آن، هديه دادن، موجب زوال كينه‌ها و در نتيجه، جلب محبت متقابل ميشود. (حرّ عاملي، ج17: 287)
// 12. قناعت
مي‌توان تأثير اين عامل را از آيات و روايات فراوانِ مشوق قناعت الهام گرفت، مانند اين حديث كه «كسي كه در برابر روزي اندك از خدا راضي شود، خداوند در برابر عمل اندك از او راضي شود». (همان، ج15: 240)
// 13. احترام به همسر
تأثير اين عامل به طور غير مستقيم از رواياتي الهام گرفته ميشود كه بر لزوم احترام متقابل ميان همسران تأكيد كرده‌اند، مانند اين دو حديث كه «بزرگوارترينِ شما نزد خداوند كساني‌اند كه در تكريم همسران خود كوشاتر باشند.» (همان: 58) و «اگر مي‌خواستم دستور دهم كسي براي غير خداوند سجده كند، همانا به زن دستور مي‌دادم كه براي شوهرش سجده نمايد». (همان، ج14: 115)
// 14. اظهار محبت به همسر
الهام‌بخش اين عامل، فرمايش رسول خدا صلي الله عليه و آله است كه مي‌فرمايد: «اين سخن مرد كه به همسرش بگويد: «دوستت دارم»، هيچ‌گاه از دل زن بيرون نخواهد رفت.» (همان، ج14: 10) در اين ارتباط، همچنين بايد اهميت شيوه‌هاي عملي اظهار محبت به همسر، مانند پرداخت مهريه به عنوان نشانه محبت صادقانه را يادآور شد كه از آياتي مانند «مهريه زنان را به عنوان هديه به آنان بپردازيد.» (نساء: 4) الهام گرفته ميشود.
// 15. اطاعت زن از شوهر
تأثير اين عامل از آيات و روايات متعددي الهام گرفته ميشود كه بر لزوم يا رجحان اطاعت زن از شوهر دلالت دارند، بدون آنكه آن را به موارد خاصي محدود كنند. از جمله در تعبير قرآني «فَالصَّالِحَاتُ قَانِتَاتٌ»، (نساء: 34) واژه «قَانِتَاتٌ» از مصدر قنوت به معناي اطاعت يا دوام اطاعت توأم با فروتني مشتق گرديده كه در بسياري از تفاسير به اطاعت زنان از شوهران تفسير شده است، هرچند برخي آن را به اطاعت از خداوند تفسير كرده‌اند. (طباطبايي، ج4: 344) همچنين بر حسب روايتي معتبر، زني به حضور پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله رسيد و از حق شوهر بر زن پرسيد؛ حضرت در پاسخ فرمود: «از وي اطاعت كند و نافرماني او ننمايد». (حرّ عاملي، ج14: 112)
البته همان گونه كه بسياري از فقها يادآور شده‌اند، (نجفي، ج31: 200؛ امام خميني، ج2: 305) اطاعت واجب زن از شوهر به موضوعات ويژه، مانند: تمكين جنسي و خروج از منزل اختصاص دارد و در موارد ديگر از جمله انجام كارهاي خانگي، اطاعت زن از شوهر صرفاً راجح است نه واجب و شايد يكي از مهم‌ترين حكمت‌هاي وجوب يا رجحان آن، همين نكته يعني كمك به استحكام خانواده است.
// 16. حياي زن و شوهر
تأثير اين عامل از آيات و روايات فراوانِ مشوق حيا الهام گرفته ميشود، مانند اين حديث كه «حيا و ايمان با ريسماني به هم بسته شده‌اند، پس هر گاه يكي از آن دو رخت بربندد، ديگري نيز از پي آن خواهد رفت». (حرّ عاملي، ج8: 516)
// 17. عفو و گذشت همسران از خطاهاي يكديگر
آيات و روايات وارده در ستايش اين صفت و نكوهش فقدان آن، الهام‌بخش تأثير اين عامل‌اند، مانند اين عبارت كه «هيچ عذري را از او [شوهر] نمي‌پذيرد و هيچ گناهي را بر او نمي‌بخشد.» (همان، ج14: 18) كه پيامبر خدا صلي الله عليه و آله به عنوان يكي از ويژگي‌هاي زنان بد مطرح فرموده و نيز اين سخن امام جعفر صادق عليه السلام كه در پاسخ به سؤالي درباره حق زن بر شوهرش مي‌فرمايد: «او را سير كند و بپوشاند [نفقه بدهد] و اگر ناداني كرد، ببخشد». (همان، ج15: 224)
// 18. توجه به مصالح پنهان ازدواج
مي‌توان تأثير اين عامل را از آيه‌اي الهام گرفت كه مي‌فرمايد: «و با آنان [زنان] به طور شايسته رفتار كنيد؛ پس اگر نسبت به آنها [به دليلي] كراهت پيدا كرديد [فوراً تصميم به جدايي نگيريد و به خاطر داشته باشيد كه] چه بسا چيزي خوشايند شما نيست و [ليكن] خداوند خير فراواني در آن قرار مي‌دهد». (نساء: 19)
// 19. خدمت مرد به همسر و فرزندان
تأثير اين عامل از احاديثي مانند اين فرمايش پيامبر گرامي صلي الله عليه و آله الهام گرفته ميشود: «يا علي، هيچ مردي به خانواده خود خدمت نمي‌كند، مگر آنكه صدّيق يا شهيد يا كسي باشد كه خداوند خير دنيا و آخرت را براي او خواسته است». (مجلسي، ج104: 132)
// 20. توسعه معيشتي بر اهل و عيال
از برخي روايات ديني مي‌توان تأثير اين عامل را الهام گرفت، مانند اين حديث كه «سزاوار است مرد بر اعضاي خانواده‌اش توسعه دهد تا آرزوي مرگش را نكنند». (حرّ عاملي، ج15: 248)
// 21. ايفاي نقش همسري به وسيله زن
تأثير اين عامل را از رواياتي مانند «جهاد زن، خوبْ شوهرداري كردن است»، (همان، ج14: 116) الهام مي‌گيريم.
// 22. وفاي همسران به تعهدات متقابل
الهام‌بخش تأثير اين عامل، آيات و رواياتي هستند كه بر لزوم وفا به شروط و تعهدات تأكيد كرده‌اند، مانند اين حديث كه «هر كس براي زن خود [در عقد ازدواج] شرطي كرده است، به شرط خود وفا كند؛ زيرا مسلمانان به شروط خود كاملاً پاي‌بندند، مگر شرطي كه حلالي را حرام يا حرامي را حلال كند». (همان: 487)
// 23. دنيادوستي
تأثير اين عامل بر ارتكاب خطا توسط انسان كه مفاد حديث «حُبّ الدنيا رأسُ كُلّ خَطيئةٍ» (همان، ج11: 308) است، در تبيين همه كنش‌هاي فردي و جمعي كه عنوان خطا به مفهوم ديني كلمه بر آنها صدق مي‌كند، يعني همه كنش‌هايي كه به گونه‌اي مستلزم مخالفت با ارزش‌ها يا احكام ديني‌اند، كارايي دارد؛ زيرا مفهوم «حبّ دنيا» داراي مصاديق فراواني است كه هر يك مي‌تواند مبناي ساختن گزاره‌اي تبييني قرار گيرد. بخشي از مهم‌ترين مصاديق حب دنيا كه در متون ديني به آنها اشاره شده، از اين قرارند: حب رياست، حب تفوّق و برتري‌جويي، حب شهرت و جاه‌طلبي، مال‌دوستي، حب زيورآلات، حب زينت دنيا، شهوت شكم، شهوت جنسي، راحت‌طلبي، حب خواب و حب سخن گفتن. (ري‌شهري، 1363، ج3: 295)
البته پاره‌اي از مصاديق حب دنيا، مانند: محبت به همسر، محبت به فرزند، لذت‌جويي حلال و زيبايي‌طلبي حلال، به عنوان امور پسنديده و مباح معرفي شده‌اند كه بايد به آنها عنايت شود. براي نمونه، با توجه به گزاره‌هايي كه مدلولشان تجويز گرايش به زينت دنيا (اعراف: 32) يا ستايش دوست داشتن زنان (حرّ عاملي، ج14: 9 ـ 11) است، بايد حد و مرزي كه اسلام براي مصاديق پسنديده و مصاديق نكوهيده حب دنيا تعيين كرده، مشخص شود كه يكي از توضيحات رايج در اين ارتباط، تمايز نهادن بين دنياي ممدوحه (بهره‌گيري از نعمت‌هاي دنيوي در راستاي كسب سعادت اخروي) و دنياي مذمومه (دل‌بستگي و اشتغال كامل قلب به دنيا) است. (مجلسي، ج70: 25 ـ 36)
// 24. نگاه به نامحرم
از آيات و روايات فراواني كه در نكوهش يا منع نگاه به نامحرم وارد شده‌اند، مي‌توان تأثير اين عامل را الهام گرفت، از جمله: «به مردان مؤمن بگو: چشمان خود را فرو افكنند … و به زنان مؤمن بگو: چشمان خود را فرو افكنند.» (نور: 30 ـ 31) و «نگاه، تيري زهرآگين از تيرهاي شيطان است». (حرّ عاملي، ج14: 138)
// 25. دوستي با نامحرم
از آيات و رواياتي كه دوستي با نامحرم و به تعبير قرآن كريم، «اتخاذ خِدن» (گرفتن دوست پنهاني) را حرام كرده‌اند، (نساء: 25، مائده: 5) مي‌توان تأثير اين عامل را الهام گرفت.
// 26. بدخُلقي
بر حسب حديث «مَن ساء خُلقُه مَلّهُ أهلُه»، (ابن شعبه الحرّاني: 214) مي‌توان بدخُلقي فرد را عامل دل‌زدگي همسر و با اين واسطه، موجب بي‌ثباتي خانواده قلمداد كرد.
// 27. خودپسندي
با توجه به مفاد احاديثي كه خودپسندي را موجب تنها شدن شخص (حرّ عاملي، ج1: 77) و خشم و نفرت ديگران از وي (مجلسي، ج69: 316) معرفي كرده‌اند، مي‌توان با تطبيق تأثير اين عامل‌هاي كلي بر روابط خانوادگي، تأثير خودپسندي بر بي‌ثباتي خانواده را استنتاج كرد.
// 28. سخنان ناشايست
تأثير سخنان ناشايست بر ايجاد كدورت و دشمني ميان همسران و در نتيجه، بي‌ثباتي خانواده از اين آيه شريفه الهام گرفته ميشود كه «به بندگانم بگو: سخني را كه نيكوتر است، بر زبان جاري كنند؛ زيرا شيطان [با سخنان ناشايست] ميانه آنان را به هم مي‌زند». (اسرا: 53)
// 29. اصرار بر تغيير خلق و خوي همسر
الهام‌بخش تأثير اين عامل بر تزلزل خانواده، روايتي با اين مضمون است كه «همسر مانند استخوان كج است كه اگر به حال خود رها شود، به تو سود مي‌رساند و اگر آن را صاف كني، خواهد شكست». (حرّ عاملي، ج14: 123)
// 30. ناسپاسي همسر
رواياتي با اين مضمون كه «شما [زنان] در مورد حق شوهرانتان ناسپاسيد»، (همان، ج14: 126) مي‌توانند الهام‌بخش تأثير اين عامل باشند.
// 31، 32، 33، 34. خيانت، دزدي، شراب‌خواري و زنا
تأثير اين عوامل از روايتي استفاده شده است كه مي‌فرمايد: «چهار چيز است كه هر كدام وارد خانه‌اي شود، آن خانه نابود و بي‌بركت مي‌گردد: خيانت، دزدي، شراب‌خواري و زنا.» (همان، ج18: 482) خيانت و دزدي در اين روايت مي‌تواند خيانت و دزدي در روابط ميان همسران و نيز روابط آنان با ديگران را شامل شود كه در فرض اخير، تلويحاً به موضوع آثار لقمه حرام اشاره دارد.
به طور خاص، تأثير شراب‌خواري بر بي‌ثباتي خانواده از آيه شريفه‌اي نيز قابل استخراج است كه مي‌فرمايد: «همانا شيطان به وسيلة شراب و قمار در صدد ايجاد دشمني و كينه ميان شماست.» (مائده: 91) همچنان كه مي‌توان آن را از حديثي الهام گرفت كه مي‌فرمايد: «اگر شراب‌خوار به خواستگاري آمد، به او دختر داده نشود». (حرّ عاملي، ج14: 53)
// 35. التذاذ جنسي در خارج از چارچوب ازدواج
تأثير اين عامل از آيات و رواياتي الهام گرفته ميشود كه هرگونه التذاذ جنسي در خارج از چارچوب ازدواج را ممنوع اعلام كرده‌اند، مانند اين حديث كه «هر كسي سهمي از زنا مي‌برد؛ [زيرا زنا بر حسب اعضاي بدن، داراي انواع و مراتبي است] پس زناي چشم‌ها نگاه است و زناي دهان، بوسه است و زناي دست‌ها لمس كردن است، خواه عضو تناسلي نيز درگير زنا بشود يا نشود». (همان، 138)
// 36. بدبيني
تأثير اين عامل بر تزلزل خانواده از آيات و رواياتي مانند آيه «از بسياري از گمان‌ها بپرهيزيد»، (حجرات: 12) الهام گرفته ميشود.
// 37. عيب‌جويي
آيات و رواياتي مانند آيه «از يكديگر عيب نگيريد» (حجرات: 11) و حديث «لغزش‌هاي مسلمين را پي‌گيري نكنيد»، (حرّ عاملي، ج8: 595) الهام‌بخش تأثير اين عامل‌اند.
// 38. خشم و غضب
تأثير اين عامل بر تزلزل خانواده از رواياتي مانند «غضب، كليد همه بدي‌هاست» (همان، ج11: 287) الهام گرفته ميشود.
// 39. استمرار خشم و قهر
تأثير اين عامل از رواياتي الهام گرفته ميشود كه همسران را از استمرار بخشيدن به خشم و قهر در روابط زناشويي پرهيز مي‌دهند، مانند اين سخن امام جعفر صادق عليه السلام كه مي‌فرمايد: «هر زني كه شب بخوابد در حالي كه شوهرش از وي به سبب امر حقي خشمگين باشد، نماز آن زن پذيرفته نمي‌شود تا آنگاه كه شوهرش از او راضي شود». (همان، ج14: 113)
// 40. ستيزه‌جويي
الهام‌بخش تأثير اين عامل، رواياتي مانند اين حديث است: «از ستيزه‌جويي جدّاً بپرهيزيد؛ زيرا موجب مشغله ذهني، نفاق و كينه ميشود». (همان، ج8: 567)
// 41. دروغ‌گويي
در باب فضيلت راست‌گويي و قبح دروغ، آيات و روايات فراواني در متون ديني وارد شده كه مي‌توانند الهام‌بخش تأثير اين عامل باشند، از جمله اين حديث كه «خداوند متعال براي بدي‌ها قفل‌هايي ساخته و شراب را كليد آن قفل‌ها قرار داده و دروغ از شراب بدتر است». (همان: 572)
// 42. غيبت كردن
تأثير اين عامل بر بي‌ثباتي خانواده كه در مورد غيبت كردن زن يا شوهر از بستگان يكديگر و بالعكس بيشتر صدق مي‌كند، از آيات و روايات متعددي الهام گرفته ميشود، مانند حديثي كه غيبت را بدتر از زنا معرفي نموده است. (همان: 598)
// 43. سخن‌چيني
از احاديثي مانند: «سخن‌چين وارد بهشت نمي‌شود» (مجلسي، ج72: 268)، مي‌توان تأثير اين عامل را الهام گرفت. پرواضح است كه سخن‌چيني، افزون بر يك ويژگي فردي در همسران، مي‌تواند به عنوان يك عامل اجتماعي مؤثر بر تزلزل خانواده كه بيشتر در روابط با خويشاوندان و آشنايان به فعليت ميرسد، در نظر گرفته شود.
// 44. حسادت
با الهام از آيات و رواياتي مانند «حسد، ايمان را مي‌خورد، همان گونه كه آتش هيزم را»، (حرّ عاملي، ج11: 292) مي‌توان تأثير اين عامل را مطرح كرد. علاوه بر حسادت اعضاي خانواده نسبت به يكديگر، حسادت آنان نسبت به ديگران نيز در تأثير اين عامل لحاظ ميشود.
// 45. بخل شوهر
از آيات و روايات وارده در نكوهش صفت بخل به طور عام و بخل شوهر به طور خاص، مي‌توان تأثير اين عامل را الهام گرفت، از جمله روايتي از پيامبر خدا صلي الله عليه و آله كه در آن، بخل به عنوان يكي از ويژگي‌هاي مردان بد مطرح شده است. (همان، ج14: 18)
// 46. تكبر
الهام‌بخش تأثير اين عامل، آيات و رواياتي است كه در ستايش صفت تواضع و نكوهش تكبّر وارد شده‌اند، مانند اين حديث كه «كسي كه براي خدا تواضع كند، خدا او را بالا مي‌برد و كسي كه تكبّر كند، خدا او را پست مي‌گرداند». (همان، ج11: 219)
// 47. تحقير همسر
رواياتي مانند اين حديث كه «هر كس مؤمني را تحقير كند يا خوار شمارد، خداوند او را تحقير مي‌كند و پيوسته بر او خشمناك باشد تا آن گاه كه از تحقيرش دست بردارد يا توبه كند» (همان، ج8: 589)، مي‌توانند الهام‌بخش تأثير اين عامل تلقي شوند.
// 48. بدزباني و ناسزاگويي
با الهام از آيات و رواياتي مانند احاديث ذيل مي‌توان تأثير اين عامل را الهام گرفت: «جبرئيل همواره درباره زنان به من سفارش مي‌كرد، تا جايي كه گمان كردم شوهر مجاز نيست به همسرش اُف بگويد [كمترين اظهار دلتنگي كند]» (نوري، 1408 ق، ج14: 252) و «از بدترين بندگان خدا آن كسي است كه به سبب ناسزاگويي از هم‌نشيني با او كراهت داري». (حرّ عاملي، ج11: 328)
// 49. كتك زدن همسر
با الهام از رواياتي كه در سرزنش مرتكبان اين عمل وارد شده، مي‌توان تأثير اين عامل را از متون ديني استخراج كرد، از جمله عبارت «الضّاربُ أهلَهُ» (همان، ج14: 18) كه پيامبر خدا صلي الله عليه و آله به عنوان يكي از ويژگي‌هاي مردان بد مطرح فرموده است.
// 50. فريب‌كاري
با الهام از آيات و احاديثي مانند اينكه «كسي كه مسلمان است، مكر و خدعه نكند … مكر و خدعه در دوزخ است» (همان، ج8: 570)، مي‌توان تأثير اين عامل را مطرح كرد.
// 51. بي‌كاري شوهر
الهام‌بخش تأثير اين عامل، رواياتي از اين قبيل‌اند كه: «خداوند بندة بي‌كار را دوست ندارد» (همان، ج12: 37) و «كسي كه براي خانواده‌اش تلاش مي‌كند، مانند كسي است كه در راه خدا جهاد مي‌كند». (همان: 43)
// ب) عوامل ناظر به ساختار خانواده
// 1. قوّاميت شوهر
الهام‌بخش اصلي تأثير اين عامل، حكم قرآن است كه سرپرستي زنان را بر عهده شوهران قرار داده است. (نساء: 34) به نظر ميرسد مفهوم قوّاميت از سويي دربردارنده معناي حمايت و رسيدگي است و از سوي ديگر، با توجه به سياق آيه و شواهد روايي (از جمله، حرّ عاملي، ج14: 122)، نوعي اختيارداري و سرپرستي در مفهوم قوّاميت مردان اشراب شده است. (ر.ك: بستان نجفي، 1390: 93) در ضمن، مفهوم قوّاميت شوهر در متون ديني با معرّف‌هايي مانند: حق تمكين جنسي و حق طلاق (حرّ عاملي، ج15: 340)، حق نظارت بر خروج زن از منزل (همان، ج14: 112) و وظيفه پرداخت نفقه زن (گزاره 55) تعريف شده است.
گفتني است كه جنبه سلبي عامل يادشده، تأثير رياست زن بر خانواده در بي‌ثباتي آن است كه از گزاره‌هاي نكوهش‌كننده اطاعت شوهر از زن و مانند آن الهام گرفته ميشود. (بستان نجفي، 1388: 72)
// 2. پرداخت نفقه زن
الهام‌بخش تأثير اين عامل، آيات و روايات متعددي هستند، از جمله آيه «بِمَا أَنفَقُواْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ» (نساء: 34) و احاديثي كه تأمين خوراك و پوشاك زن را مصاديق اصلي نفقه معرفي كرده‌اند. (حرّ عاملي، ج15: 223)
// 3. تمايز جنسيتي نقش‌هاي خانوادگي
الهام‌بخش تأثير اين عامل، رواياتي مانند روايت ذيل‌اند: «علي و فاطمه عليهم السلام براي تقسيم كارهاي خانه، رسول خدا صلي الله عليه و آله را داور قرار دادند، پس رسول خدا كارهاي داخل خانه را به فاطمه و كارهاي خارج از خانه را به علي واگذار كرد». (همان، ج14: 123)
گفتني است در ادامه همين روايت آمده است: «پس فاطمه فرمود: فقط خداوند مي‌داند چه اندازه شادمان شدم از اينكه رسول خدا مرا از تحمل نگاه‌هاي مردان (يا از تحمّل فعاليت‌هاي دشوار مردانه و يا از تحمل درگير شدن با مردان) آسوده كرد». اين فراز اخير بنا بر برخي احتمالات، به يكي از كاركردهاي تمايز جنسيتي نقش‌هاي خانوادگي، يعني مصونيت زن از پي‌آمدهاي منفي اختلاط با مردان نامحرم اشاره دارد.
// 4. داشتن فرزند
سفارش پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله به فرزندخواهي در احاديثي از اين قبيل كه «فرزند را طلب كنيد؛ چرا كه فرداي قيامت به واسطه كثرت شما در برابر امّت‌هاي ديگر مباهات مي‌كنم» (همان: 4) و نيز احاديثي كه زايايي را از معيارهاي زن خوب برشمرده‌اند (از جمله، ر.ك: همان: 14)، مي‌توانند الهام‌بخش تأثير اين عامل باشند.
// 5. فقر
الهام‌بخش اين عامل، رواياتي هستند كه از آنها ارزيابي منفي درباره فقر استفاده ميشود، مانند روايتي كه مي‌فرمايد: «نزديك است كه فقر به كفر منجر شود». (همان، ج11: 293)
// 6. غيبت طولاني‌مدت شوهر
تأثير اين عامل را مي‌توان از رواياتي الهام گرفت كه حكم شرعي نحوه جدا شدن زن از شوهرِ گم‌شده و مفقودالخبر را بيان كرده‌اند. (همان: 390)
// 7. تعدد زوجات
از آيات و روايات فراواني كه بر جواز تعدد زوجات دلالت دارند، مانند آيه 3 از سورة نساء، مي‌توان اين مطلب را الهام گرفت كه ازدواج مجدّد مرد متأهل به‌خودي‌خود موجب بي‌ثباتي خانواده نيست و اگر بي‌ثباتي در خانواده‌هاي چندهمسر بيشتر به چشم مي‌خورد، ريشه آن را بايد در عوامل ديگري مانند بي‌عدالتي شوهر و يا ديگر كاستي‌هاي اخلاقي زن يا شوهر جست‌وجو كرد.
// 8. ازدواج موقت مرد متأهل
ازدواج موقتِ مرد متأهل نيز تأثيري دوجانبه بر تحكيم خانواده دارد. از سويي با الهام از آيات و روايات فراواني كه آن را تجويز كرده‌اند، مانند آيه 24 از سورة نساء، مي‌توان اين ادعا را مطرح كرد كه ازدواج موقتِ مرد متأهل به‌خودي‌خود موجب بي‌ثباتي خانواده نيست و از سوي ديگر، برخي روايات الهام‌بخش اين مطلب‌اند كه چنين ازدواجي اگر فلسفه اصلي خود را از دست دهد، به بي‌ثباتي خانواده مي‌انجامد، از جمله روايتي كه مي‌فرمايد: «بر ازدواج موقت اصرار نورزيد؛ زيرا وظيفه شما صرفاً برپاداشتن سنّت است، پس با سرگرم شدن به آن از همسران [دائم] خود غافل نشويد كه كافر شوند و بيزاري جويند…». (همان: 450)
// ج) عوامل ناظر به پيش‌زمينه تشكيل خانواده
// 1. پرورش اخلاق و آداب فرزندان
تأثير اين عامل به طور غير مستقيم از برخي روايات به دست مي‌آيد كه ادب‌آموزي به فرزند را از حقوق وي بر پدرش شمرده‌اند. (حرّ عاملي، ج15: 123)
// 2. آموزش قرآن و احكام به كودكان و نوجوانان
الهام‌بخش تأثير اين عامل‌ها، روايات فراواني مانند حديث ذيل‌اند: «كودك تا هفت سال به بازي سرگرم ميشود و هفت سال كتاب [قرآن] را فرا مي‌گيرد و هفت سال احكام شرعي را مي‌آموزد». (همان: 194)
// 3. ازدواج در سنّ مناسب
روايات متعددي الهام‌بخش اين مطلب‌اند كه ازدواج در سنّ نوجواني به‌خودي‌خود موجب بي‌ثباتي خانواده نيست، از جمله رواياتي كه به تسريع در ازدواج نوجوانان سفارش كرده‌اند، مانند روايتي كه مي‌فرمايد: «هيچ پسر جواني در آغاز جواني ازدواج نمي‌كند مگر آنكه شيطانِ ملازم او فرياد برمي‌آورد كه واي بر او باد! دوسوم دينش را از دسترس من حفظ كرد» (مجلسي، ج103: 221) و نيز فرمايش رسول خدا صلي الله عليه و آله كه فرمود: «دوشيزگان همانند ميوه‌هاي روي درخت‌اند؛ اگر زمان چيدن ميوه فرارسد و ميوه‌ها چيده نشوند، آفتاب آنها را فاسد كرده و بادها آنها را پراكنده مي‌سازند. به همين سان، زماني كه دوشيزگانْ ويژگي‌هاي زنانه را در خود يافتند، هيچ دارويي جز ازدواج و شوهر كردن براي آنان وجود ندارد. در غير اين صورت، چون از جنس بشرند، هيچ اطميناني نيست كه دچار فساد و انحراف نشوند». (حرّ عاملي، ج14: 39)
بنابراين اگر احياناً مشاهده ميشود كه ميزان ناسازگاري‌هاي زناشويي و طلاق در ازدواج‌هاي واقع در سنين نوجواني بيش از ساير ازدواج‌هاست، ريشة آن را بايد در عوامل ديگري مانند كاستي‌هاي آموزشي، تربيتي، فرهنگي و اقتصادي جست‌وجو كرد.
// 4. آشنايي پيش از ازدواج [به طور مشروع]
تأثير اين عامل را مي‌توان از آيات و روايات متعددي الهام گرفت، از جمله مجموعه‌اي از آيات قرآن و رواياتِ حاوي سخنان و سيرة معصومان كه بر مشورت به طور عام (شوري: 38) يا مشاوره در ازدواج به طور خاص (حرّ عاملي، ج14: 36؛ مجلسي، ج72: 232) تأكيد كرده‌اند.
از اين گذشته، امام جعفر صادق عليه السلام بر حسب روايتي مي‌فرمايد: «نگاه مرد به زيبايي‌هاي زن پيش از ازدواج مانعي ندارد». (حرّ عاملي، ج14: 61) اين مضمون كه در شماري از روايات تكرار شده است نيز مي‌تواند الهام‌بخش تأثير اين عامل تلقي شود. در همين راستا، بر حسب روايتي از رسول خدا صلي الله عليه و آله كه به طور مستقيم بر تأثير اين عامل دلالت دارد، آن حضرت به كسي كه از زني خواستگاري كرده بود، فرمود: «خوب است نگاهي به او بيفكني؛ زيرا اين كار براي دوام الفت و محبت ميان شما بهتر است». (همان)
// 5. انتخاب همسر ديندار
تأثير اين عامل نيز از شماري از آيات و روايات الهام گرفته ميشود، مانند فرمايش رسول اكرم صلي الله عليه و آله : «هر گاه كسي كه دين و اخلاقش را مي‌پسنديد به خواستگاري نزد شما آمد، با ازدواج او موافقت كنيد» (همان: 52) و نيز اين حديث كه «ازدواج كن و بر تو باد به زن ديندار». (همان: 30)
// 6. انتخاب همسر از خانواده شريف
الهام‌بخش تأثير اين عامل، سخن پيامبر خدا صلي الله عليه و آله است كه فرمود: «اي مردم! از سبزة لجن‌زار بپرهيزيد» و چون مقصود ايشان را از «سبزة لجن‌زار» پرسيدند، فرمود: «زن زيباي پرورش‌يافته در خانواده فاسد». (همان: 29)
// 7. همساني ديني و فرهنگي زن و شوهر
الهام‌بخش تأثير اين عامل در وهلة نخست آيات و رواياتي‌‌اند كه بر ممنوعيت يا كراهت ازدواج مسلمان با غير مسلمان دلالت دارند، مانند آيه‌اي كه مي‌فرمايد: «با زنان مشرك ازدواج نكنيد تا آنگاه كه ايمان بياورند … و به مردان مشرك زن ندهيد تا آنگاه كه ايمان بياورند» (بقره: 221) و نيز اين حديث كه «ازدواج با اهل كتاب سزاوار نيست». (حرّ عاملي، ج14: 411)
اين ادله تنها بر لزوم همساني ديني زن و شوهر دلالت دارند و ازاين‌رو، براي دريافت ديدگاه تجويزي اسلام در مورد ديگر انواع همساني به ويژه همساني‌هاي فرهنگي، قومي، نژادي و طبقاتي، نيازمند مراجعه به ادله ديگري هستيم. در اين ارتباط، به‌اجمال مي‌توان گفت: از اطلاق رواياتي كه بيانگر لزوم رعايت اصل كُفويت در ازدواج‌اند، مانند روايتي كه مي‌فرمايد: «مرد مؤمن، كفو زن مؤمن و مرد مسلمان، كفو زن مسلمان است» (همان: 44)، افزون بر لزوم همساني ديني زوجين استفاده ميشود كه اسلام برخي مصاديق قاعده همسان‌همسري، به ويژه همساني نژادي و طبقاتي زوجين را تأييد ننموده و در جهت نسخ آنها تلاش كرده، همچنان كه در برخي روايات ديگر به اين مطلب تصريح شده است. (همان: 51 ـ 52)
اما نسبت به همساني فرهنگي زن و شوهر، گرچه به نظر ميرسد توصيه مشخصي در منابع ديني وارد نشده، با اين حال، مي‌توان توصيه به رعايت همساني فرهنگي را از باب حكم ثانوي، مطابق ديدگاه اسلام دانست؛ زيرا ناهمساني‌هاي فرهنگي زوجين در بسياري از خانواده‌ها و حتي در خانواده‌هاي مذهبي كه نوعاً در سطوح متوسط دين‌داري قرار دارند، به اختلاف و جدايي مي‌انجامد و دست‌كم در مورد جامعة معاصر با توجه به تحولاتي كه در نهاد خانواده رخ داده است، مي‌توان اين ادعا را به‌جرأت مطرح كرد. بنابراين، ادعاي تأثير همساني زن و شوهر بر تحكيم خانواده عمدتاً بر همساني‌هاي ديني و فرهنگي تأكيد دارد.
// 8. تمكن مالي شوهر آينده
از برخي روايات كه معيار كفويت مرد را برخورداري از عفّت و يسار (تمكن مالي لازم براي ادارة خانواده) معرفي كرده‌اند (همان)، مي‌توان تأثير اين عامل را الهام گرفت.
// 9. زايا بودن همسر
الهام‌بخش تأثير اين عامل، رواياتي است كه در آنها بر زايا بودن زن به عنوان يكي از معيارهاي همسرگزيني تأكيد شده است، مانند اين سخن رسول خدا صلي الله عليه و آله كه مي‌فرمايد: «با دختر زايا ازدواج كنيد و از ازدواج با زن زيباروي نازا بپرهيزيد. (همان: 33)
// 10. ازدواج ترتيب‌يافته
توصيه ديني به اينكه «دخترانِ بي‌همسر را به ازدواج درآوريد» (نور: 32)، الهام‌بخش اين مطلب است كه الگوي ازدواج ترتيب‌يافته كه در آن، والدين و خويشاوندان، نقش پررنگي در ازدواج جوانان به عهده دارند، در مقايسه با الگوي همسرگزيني آزاد به وسيله خود دختر و پسر، تأثير بيشتري در استحكام خانواده دارد.
// 11. موافقت والدين با ازدواج دختر
تأثير اين عامل از روايات متعدد الهام گرفته ميشود، مانند اينكه «دختري كه پدر دارد، نمي‌تواند بدون اجازه پدرش ازدواج كند» (حرّ عاملي، ج14: 205) و «در مورد ازدواج دختران با مادرانشان مشورت كنيد». (سجستاني، 1410 ق، ج1: 465)
// 12. ازدواج تحميلي
با الهام از مجموعه‌اي از روايات مي‌توان تأثير اين عامل را كه شامل دو بخش ذيل است، مطرح كرد: بي‌ثباتي ناشي از تحميل ازدواج بر پسر با توجه به حديثي كه مي‌فرمايد: «با زني كه دوست داري، ازدواج كن و آن را كه پدر و مادرت به او تمايل دارند، رها كن» (حرّ عاملي، ج14: 220) و بي‌ثباتي ناشي از تحميل ازدواج بر دختر با عنايت به احاديثي مانند اينكه «در ازدواج بايد موافقت زن ـ چه باكره و چه غير باكره ـ جلب شود و جز با نظر او تزويج صورت نگيرد». (همان: 214)
// 13. ازدواج بلهوسانه
الهام‌بخش تأثير اين عامل، رواياتي مانند اين حديث است: «خداوند متعال مردان و زنان هوسران را [كه از روي تنوع‌طلبي پيوسته به ازدواج و طلاق اقدام مي‌كنند]، دشمن مي‌دارد يا نفرين مي‌كند». (همان، ج15: 267)
// 14. همسرگزيني با تكيه بر معيارهاي مادي صرف
با الهام از برخي روايات مي‌توان اين مطلب را مطرح كرد كه اگر انتخاب همسر فقط با تكيه بر معيارهاي مادي، مانند دارايي و زيبايي صورت گيرد، احتمال بي‌ثباتي خانواده افزايش مي‌يابد، مانند اين حديث كه «اگر مردي به خاطر زيبايي يا ثروت زني با او ازدواج كند، به همآنها واگذار خواهد شد». (همان، ج14: 30)
// د) عوامل ناظر به عوامل اجتماعي
// 1. گسترش تعليم و تربيت ديني در جامعه
الهام‌بخش تأثير اين عامل به طور غير مستقيم، آيات و روايات فراواني‌اند كه بر اهميت و ابعاد گوناگون تعليم و تعلم ديني تأكيد نموده و در واقع، نهاد آموزش و پرورش ديني را پايه‌ريزي كرده‌اند، مانند آيه 122 از سورة توبه كه بر وجوب كفائي تفقّه و تبليغ ديني دلالت دارد.
// 2. آشنايي زوجين با حقوق و مهارت‌هاي زناشويي
بسياري از عوامل پيش‌گفته و عواملي كه در ادامه خواهد آمد، با قطع نظر از جنبه محتوايي، از يك جنبه آموزشي برخوردارند و به اين لحاظ مي‌توانند الهام‌بخش تأثير اين عامل قلمداد شوند.
// 3. گسترش نگرش تقدس‌گرايانه به خانواده
الهام‌بخش تأثير اين عامل، تعابير فراواني در متون ديني‌اند كه بر حسب آنها اسلام كوشيده است با اعطاي صبغه ديني و الهي به پيوند ازدواج و تخصيص پاداش اخروي در ازاي نقش‌ها و فعاليت‌هاي گوناگون خانوادگي از قبيل روابط جنسي و عاطفي، توليد مثل، پرورش فرزندان، كار خانگي، كار مزدي براي تأمين معاش و بردباري در برابر ناملايمات زندگي خانوادگي، نگرش تقدس‌گرايانه به ازدواج و خانواده را در افراد تقويت كند. (ر.ك: بستان نجفي، 1390: 172 ـ 173) براي نمونه، در روايتي آمده است: «مرد هنگام ازدواج بگويد: اقرار مي‌كنم به پيماني كه خداوند گرفته است كه يا [زن را] به طور شايسته نگاه داريد و يا به نيكي رها كنيد». (حرّ عاملي، ج14: 82)
// 4. تقبيح اجتماعي طلاق
تأثير اين عامل را از رواياتي الهام مي‌گيريم كه بر قبح و كراهت شديد طلاق تأكيد كرده‌اند، مانند اين روايت كه «در ميان آنچه خداوند حلال كرده، هيچ چيزي نزد او مبغوض‌تر از طلاق نيست». (همان، ج15: 267)
// 5. گسترش امر به معروف و نهي از منكر در جامعه
تأثير اين عامل نيز علاوه بر ادله عام وجوب امر به معروف و نهي از منكر، از برخي ادله خاص آن كه ناظر به مسائل خانوادگي‌اند، الهام گرفته شده است، مانند روايتي از امام جعفر صادق عليه السلام در تفسير آيه «اي كساني كه ايمان آورده‌ايد! خود و خانواده‌تان را از آتش دوزخ نگاه داريد» (تحريم: 6) كه بر حسب آن، مردان به انجام فريضه امر به معروف و نهي از منكر در محيط خانواده موظف شده‌اند. (حرّ عاملي، ج11: 417)
گفتني است يكي از ابعاد مهم فريضه امر به معروف و نهي از منكر، برخورد قانوني نهادهاي حكومتي با متخلفان است كه نقش آن در تحكيم خانواده را مي‌توان از برخي گزاره‌هاي متون ديني الهام گرفت، از جمله روايتي كه مداخله امير مؤمنان علي عليه السلام به عنوان حاكم اسلامي در حل اختلاف زناشويي را حكايت مي‌كند. (نوري، 1408 ق، ج12: 337)
// 6. حمايت نظام حكومتي
الهام‌بخش تأثير اين عامل، آيات و رواياتي است كه نشان مي‌دهند حكومت اسلامي بايد بر سياست‌هاي حمايت مالي و غير مالي از افراد در جهت تشكيل خانواده و حفظ آن اهتمام ورزد. از جمله در روايتي آمده است: «مردي را كه به خودارضايي اقدام كرده بود، به محضر امير مؤمنان علي عليه السلام آوردند. حضرت بر دست او [تازيانه] زد تا سرخ شد، آنگاه مبلغي از بيت‌المال براي ازدواج او اختصاص داد». (حرّ عاملي، ج18: 575)
// 7. روابط خويشاوندي
تأثير اين عامل از آيات و روايات فراواني الهام گرفته ميشود كه در آنها بر اهميت روابط با خويشاوندان تأكيد شده است، مانند آيه اول سورة نساء كه رعايت پرهيزگاري نسبت به خويشاوندان را در كنار رعايت تقواي الهي قرار داده است.
تأثير روابط خويشاوندي بر تحكيم خانواده از سه راه عمده صورت مي‌گيرد: نخست، از راه حمايت‌هاي مادي و معنوي آگاهانه‌اي كه خويشاوندان نسبت به خانواده صورت مي‌دهند. علي عليه السلام در اين باره مي‌فرمايد: «كسي كه از ياري خويشاوندان خود دست بكشد، تنها يك دست ياري را از آنان دريغ كرده و [در مقابل،] خود را از ياري دست‌هاي فراواني محروم ساخته است». (رضي، 1370، ج1: 62) دوم، از راه نظارت خويشاوندان بر خانواده كه گذشته از موارد امر به معروف و نهي از منكر، يكي از موارد مهم آن، ميانجي‌گري خويشاوندان در اختلافات زناشويي است. آيه شريفه قرآن در اين ارتباط مي‌فرمايد: «و اگر از قطع رابطه ميان آن دو [زن و شوهر] بيم داريد، پس يك داور از خاندان او [شوهر] و يك داور از خاندان او [زن] را تعيين كنيد كه اگر تصميم به اصلاح بگيرند، خداوند ميان آن دو سازگاري ايجاد خواهد كرد». (نساء: 35) سوم، از راه تأثيرات غيرارادي، مانند تأثيري كه روابط و معاشرت‌هاي خويشاوندي به‌خودي‌خود بر تأمين نيازهاي عاطفي همسران به جا مي‌گذارد.
// 8. روابط دوستانه
تأثير اين عامل از آيات و روايات فراواني الهام گرفته ميشود كه در آنها بر اهميت روابط با دوستان و برادران ايماني تأكيد شده است، مانند آيه‌اي كه مي‌فرمايد: «همانا مؤمنان برادر يكديگرند پس ميان برادرانتان اصلاح نماييد». (حجرات: 10) گفتني است تأثير روابط دوستانه بر تحكيم خانواده و نيز تأثير روابط همسايگي بر تحكيم خانواده (مفاد گزاره بعدي) از همان راه‌هايي صورت مي‌گيرد كه در مورد روابط خويشاوندي ذكر شد.
// 9. روابط همسايگي
تأثير اين عامل از آيات و روايات فراواني الهام گرفته ميشود كه در آنها بر اهميت روابط با همسايگان تأكيد شده است، مانند اين فرمايش رسول خدا صلي الله عليه و آله كه «جبرئيل پيوسته مرا به همسايه سفارش مي‌كرد تا جايي كه گمان كردم او را وارث قرار خواهد داد» (حرّ عاملي، ج8: 488) و نيز اين حديث كه «خوب همسايه‌داري كردن، سرزمين‌ها را آباد و عمرها را طولاني مي‌كند». (همان: 489)
// 10. دخالت نابجاي اطرافيان
تأثير اين عامل نيز از رواياتي مانند حديث ذيل الهام گرفته ميشود: «كسي كه در جهت اختلاف‌افكني ميان زن و شوهري بكوشد، مورد خشم خدا و نفرين او در دنيا و آخرت قرار گيرد. (همان، ج14: 27)
// 11. اختلاط جنسي در جامعه
تأثير اين عامل را مي‌توان از آيات و روايات فراواني الهام گرفت كه اختلاط جنسي در سطح جامعه را نكوهش كرده يا به حفظ حريم ميان زن و مرد نامحرم سفارش كرده‌اند، مانند اين فرمايش علي عليه السلام كه «اي اهل عراق، به من خبر رسيده كه زنان شما در مسير [پرازدحام] به مردان تنه مي‌زنند، آيا شرم نمي‌كنيد؟» (همان، ج14: 174) و حديث فاطمه زهرا عليها السلام كه «براي زنان، بهتر است مردان را نبينند و مردان هم آنان را نبينند». (همان: 43)
// 12. گسترش بي‌حجابي يا بدحجابي
الهام‌بخش تأثير اين عامل، ادله وجوب حجاب است، مانند اين آيه شريفه كه «[زنان] زينت‌هاي خود را آشكار ننمايند مگر براي شوهرانشان يا پدرانشان يا… .» (نور: 31) البته اين عامل و عامل بعدي هم در سطح اجتماعي و هم در سطح خانوادگي مي‌توانند مورد توجه قرار گيرند؛ زيرا از سويي حجاب يا خودآرايي زن در محيط‌هاي عمومي در ثبات يا بي‌ثباتي خانواده خودش مؤثر است و از سوي ديگر، گسترش بي‌حجابي و خودآرايي در سطح جامعه در بي‌ثباتي عمومي نهاد خانواده تأثير دارد.
// 13. خودآرايي زنان براي غير شوهران خود
مي‌توان تأثير اين عامل را از حديثي الهام گرفت كه مي‌فرمايد: «پيامبر خدا صلي الله عليه و آله نهي كرد كه زن براي غير شوهرش خود را بيارايد كه اگر چنين كند، بر خداست كه او را به آتش بسوزاند». (حرّ عاملي، ج14: 115)
// 14. گسترش الگوهاي جاي‌گزين خانواده
تأثير اين عامل را مي‌توان از آيات و رواياتي الهام گرفت كه همجنس‌خواهي را براي مردان و زنان حرام اعلام كرده‌اند. (همان: 249، 260) در همين ارتباط مي‌توان به رواياتي اشاره كرد كه در بيان حرمت قوّادي يا واسطه‌گري در روابط نامشروع جنسي وارد شده‌اند. (همان: 135 ـ 156)
// 15. اشاعه و ترويج منكرات جنسي
آيات و روايات متعددي الهام‌بخش تأثير اين عامل‌اند، از جمله آيه‌اي كه مي‌فرمايد: «كساني كه دوست دارند كارهاي زشت در ميان مؤمنان شيوع يابد، عذابي دردناك در دنيا و آخرت برايشان خواهد بود.» (نور: 19) بدون شك، رسانه‌هايي كه به پخش فيلم‌هاي پورنوگرافيك و مبتذل اقدام مي‌كنند، مصداق اتمّ تأثير اين عامل در دوران معاصرند.
// نتيجه‌گيري
از گزاره‌هاي متون ديني در مجموع، هشتاد و هشت عامل مؤثر بر استحكام يا تزلزل خانواده در سطوح خُرد و كلان استخراج گرديد كه فهرست اين عوامل با مشخص نمودن عوامل مثبت در جهت استحكام و منفي در جهت تزلزل خانواده در جدول زير ارائه شده است:
جدول شماره 1. ويژگي‌هاي فردي همسران
| رديف | عوامل مؤثر بر استحكام و تزلزل خانواده | جهت مثبت يا منفي |
| 1 | حمايت معنوي متقابل | + |
| 2 | ارضاي متقابل نياز جنسي | + |
| 3 | عدالت در رفتار و گفتار | + |
| 4 | پرهيزكاري زن و شوهر | + |
| 5 | ايمان | + |
| 6 | صبر و بردباري | + |
| 7 | مدارا | + |
| 8 | سازگاري | + |
| 9 | نرم‌خويي | + |
| 10 | غيرت‌ورزي شوهر | + |
| 11 | هديه دادن | + |
| 12 | قناعت‌ورزي | + |
| 13 | احترام به همسر | + |
| 14 | اظهار محبت به همسر | + |
| 15 | اطاعت زن از شوهر | + |
| 16 | حياي زن و شوهر | + |
| 17 | عفو و گذشت همسران | + |
| 18 | توجه به مصالح پنهان ازدواج | + |
| 19 | خدمت مرد به خانواده | + |
| 20 | توسعه معيشتي بر اهل و عيال | + |
| 21 | شوهرداري زن | + |
| 22 | وفاي همسران به تعهدات | + |
| 23 | دنيادوستي | – |
| 24 | نگاه به نامحرم | – |
| 25 | دوستي با نامحرم | – |
| 26 | بدخُلقي | – |
| 27 | خودپسندي | – |
| 28 | سخنان ناشايست | – |
| 29 | اصرار بر تغيير شخصيت همسر | – |
| 30 | ناسپاسي همسر | – |
| 31 | خيانت | – |
| 32 | دزدي | – |
| 33 | شراب‌خواري | – |
| 34 | زنا | – |
| 35 | التذاذ جنسي نامشروع | – |
| 36 | بدبيني | – |
| 37 | عيب‌جويي | – |
| 38 | خشم و غضب | – |
| 39 | استمرار خشم و قهر | – |
| 40 | ستيزه‌جويي | – |
| 41 | دروغ‌گويي | – |
| 42 | غيبت كردن | – |
| 43 | سخن‌چيني | – |
| 44 | حسادت | – |
| 45 | بخل شوهر | – |
| 46 | تكبر | – |
| 47 | تحقير همسر | – |
| 48 | بدزباني و ناسزاگويي | – |
| 49 | كتك زدن همسر | – |
| 50 | فريب‌كاري | – |
| 51 | بي‌كاري شوهر | – |
جدول شماره 2. عوامل ساختاري خانواده
| رديف | عوامل مؤثر بر استحكام و تزلزل خانواده | جهت مثبت يا منفي |
| 1 | قواميت شوهر | + |
| 2 | پرداخت نفقه زن | + |
| 3 | تمايز جنسيتي نقش‌ها | + |
| 4 | داشتن فرزند | + |
| 5 | فقر | – |
| 6 | غيبت طولاني‌مدت شوهر | – |
| 7 | تعدد زوجات | – |
| 8 | ازدواج موقت | – |
جدول شماره 3. پيش‌زمينه تشكيل خانواده
| رديف | عوامل مؤثر بر استحكام و تزلزل خانواده | جهت مثبت يا منفي |
| 1 | پرورش اخلاق و ادب فرزندان | + |
| 2 | آموزش قرآن و احكام به فرزندان | + |
| 3 | ازدواج در سن مناسب | + |
| 4 | آشنايي پيش از ازدواج | + |
| 5 | انتخاب همسر ديندار | + |
| 6 | انتخاب همسر از خانواده شريف | + |
| 7 | همساني ديني و فرهنگي زن و شوهر | + |
| 8 | تمكن مالي شوهر | + |
| 9 | زايا بودن همسر | + |
| 10 | ازدواج ترتيب‌يافته | + |
| 11 | موافقت والدين با ازدواج دختر | + |
| 12 | ازدواج تحميلي | – |
| 13 | ازدواج بولهوسانه | – |
| 14 | همسرگزيني با معيارهاي مادي | – |
جدول شماره4. عوامل اجتماعي
| رديف | عوامل مؤثر بر استحكام و تزلزل خانواده | جهت مثبت يا منفي |
| 1 | گسترش تربيت ديني در جامعه | + |
| 2 | آموزش حقوق و مهارت‌هاي زناشويي | + |
| 3 | نگرش تقدس‌گرايانه به خانواده | + |
| 4 | تقبيح اجتماع طلاق | + |
| 5 | گسترش امر به معروف در جامعه | + |
| 6 | حمايت نظام حكومتي | + |
| 7 | روابط خويشاوندي، دوستي، همسايگي | + |
| 8 | دخالت نابجاي اطرافيان | – |
| 9 | اختلاط جنسي در جامعه | – |
| 10 | گسترش بي‌حجابي يا بدحجابي | – |
| 11 | خودآرايي زن براي غير شوهر | – |
| 12 | گسترش الگوهاي جاي‌گزين خانواده | – |
| 13 | ترويج منكرات جنسي | – |
اين مجموعه عوامل به ضميمه نكاتي كه در توضيح آنها مطرح شد، دست‌كم مي‌تواند به عنوان يك چارچوب مرجع و نقطه آغاز در اجراي چندين طرح پژوهشي و كاربردي رسانه‌اي باشد. اين آموزه‌هاي در طراحي و ساخت ميزگردهاي مربوط به خانواده و مجموعه‌هاي نمايشي با مضامين ديني نيز قابل بهره‌برداري است.
در حال حاضر، برنامه‌هاي متعددي با رويكرد اسلامي و با هدف تحكيم ارزش‌هاي ديني و اخلاقي در رسانه ملي توليد و پخش مي‌شوند كه با استفاده از اين آموزه‌ها مي‌توان به تعميق و تقويت بيشتر اين برنامه‌ها پرداخت. براي مثال، اي بسا فيلمي با موضوع سوء ظن در روابط خانوادگي به نمايش درآيد و تذكرات مؤثري نيز در اين خصوص به مخاطبان خود بدهد، ولي به دليل نبود نگاهي فراگير و همه‌جانبه كه مبتني بر ابعاد ديگر ارزش‌هاي ديني باشد، از جهات ديگري باعث انتقال پاره‌اي پيام‌هاي منفي به مخاطبان شود، به گونه‌اي كه برآيند كلي فيلم، در راستاي تحكيم خانواده قرار نگيرد. در حالي كه با ملاحظه ابعاد مختلف اين آموزه‌ها در كنار هم، نويسندگان و دست‌اندركاران اين برنامه‌ها از پي‌آمدهاي اين‌چنيني جلوگيري مي‌كنند.
// فهرست منابع
( قرآن كريم
ابن شعبه الحرّاني، حسن بن علي. 1363. تحف العقول عن آل الرسول. قم: مؤسسة النشر الاسلامي.
امام خميني، سيد روح‌الله. [بي‌تا]. تحريرالوسيله. قم: مؤسسه مطبوعاتي اسماعيليان.
بستان (نجفي)، حسين. 1388. اسلام و تفاوت‌هاي جنسيتي در نهادهاي اجتماعي. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
بستان (نجفي)، حسين. 1390. خانواده در اسلام. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
حرّ عاملي، محمد بن حسن. [بي‌تا]. وسائل الشيعه. 20 ج. بيروت: دار احياء التراث العربي.
رضي، سيد محمد بن الحسين. 1370. نهج‌البلاغه. 4 ج. تحقيق: محمد عبده. قم: دارالذخائر.
ري‌شهري، محمد. 1363. ميزان الحكمه. 10 ج. تهران و قم: مكتب الاعلام الاسلامي.
سجستاني، سليمان بن الأشعث. 1410ه .ق. سنن أبي داود. 2 ج. بيروت: دارالفكر.
طباطبايي، سيد محمدحسين. [بي‌تا]. الميزان في تفسير القرآن. قم: جماعة المدرسين في الحوزة العلمية.
طبرسي، حسن بن فضل. 1408ه .ق. مكارم الاخلاق. لبنان: دارالحوراء.
قزويني، محمد بن يزيد. [بي‌تا]. سنن ابن ماجه. 2 ج. بيروت: دارالفكر.
مجلسي، محمد باقر. 1403ه .ق. بحارالأنوار. بيروت: دار احياء التراث العربي.
مطهري، مرتضي. 1371. مجموعه آثار. ج 19، تهران و قم، صدرا.
نجفي، محمدحسن. [بي‌تا]. جواهر الكلام. 43 ج. بيروت: دار احياء التراث العربي.
نوري، ميرزا حسين. (1408ه .ق). مستدرك الوسائل. بيروت: مؤسسة آل‌البيت لإحياء التراث.
شاید این مطالب را هم بپسندید:
