حمله اعراب به ايران به چه دليلى انجام گرفت؟

پيامبر اسلام (ص) يك دين جهانى را به ارمغان آورد و از همان آغاز بعثت، جهان شمولى تعليمات دين اسلام در اياتى كه در مكه نازل شد نيز آشكار است. به اين دو آيه دقت كنيد:

« إن هو ألا ذكر للعالمين‏

نيست اين، مگر يك تذكر و بيدار باش براى تمام جهانيان….» (1)

« و ما أرسلناك إلا كافه للناس بشيرا و نذيرا

تو را نفرستاديم مگر آن كه بشارت دهنده و باز دارنده مردم باشى.» (2)

اسلام هم چون اديان ديگر، آن اندازه كه در سرزمين هاى ديگر مورد استقبال قرار گرفت در سرزمين اصلى كه از آنجا ظهور كرد- يعنى در شهر مكه- مورد استقبال قرار نگرفت، ولى مدينه و بعد ساير نقاط جزيره العرب از آن استقبال كرد و امروزه در آسيا، آفريقا، اروپا و آمريكا و در ميان نژادهاى مختلف دنيا پيروانى دارد. سرعت گسترش اسلام يك خصوصيت ممتاز تلقى مى شود به گونه اى كه «لا مارتين» شاعر معروف فرانسوى مى گويد: «اگر سه چيز را در نظر بگيريم احدى به پايه پيامبر اسلام (ص) نمى رسد فقدان وسايل مادى، سرعت پيشرفت و بزرگى هدف.»

بى شك عوامل فراوانى در گسترش سريع اسلام نقش داشت كه مى توان به خلق و خوى پيامبر (ص)، دلبستگى و عشق ياران، نقش قرآن، شخصيت پيامبر (ص)، عنصر تبليغ، همگامى خديجه و على (ع) و پرهيز از خشونت اشاره كرد. (3)

طبيعى است اسلام به مثابه يك دين جامع و جهانى نمى تواند فاقد برنامه دفاعى باشد و جهاد نيز نوعى دفع شر، دفاع از اسلام، حمايت از مسلمانان و دفع تهاجم اشكار و پنهان دشمنان تلقى مى شود. از اين رو جنگ هاى پيامبر (ص) يا به سبب نقض عهد از سوى دشمن بود، چون فتح مكه، يا براى جلوگيرى از تجاوز بود، چون نبرد احد و احزاب، يا به سبب محاصره اقتصادى بود چون پيكار بدر، يا يك اقدام پيشگيرانه و پيش دستى از وقوع يك تجاوز و جنگ بزرگتر مانند نبرد با روم. (4)

بنابراين، آنگونه كه دكتر مصطفى رافعى مى نويسد، انگيزه جنگ در اسلام يا دفاع از عقيده به معنى مهم ترين آرمان سعادت بخش است يا دفاع از مال وجان و نواميس و وطن اسلامى است يا براى تأديب خائنان و زورگويان. (5)

در اين باره، سخن جورج سيل، مترجم انگليسى قرآن، قابل توجه و دقت است كه مى گويد: «آنها كه مى پندارند اين شريعت با زور شمشير پيشرفته است، خيانت و خدعه بزرگى مرتكب شده اند.» (6)

اما درباره لشكر كشى مسلمانان به سرزمين هاى ديگر…

بديهى است كه اين پرسش ناظر به بعد از فوت پيامبر اسلام (ص) و فتوحات صورت گرفته در عهد خلفاى نخست مى باشد. در اين باره نكاتى به عرض مى رسد:

1 اگر حركت ترسيمى از سوى رسول خدا (ص)، پس از فوت ايشان ادامه مى يافت و زمام امامت و خلافت به دست وصى ايشان اميرمؤمنان (ع) مى افتاد، بى شك دعوت اسلامى پيامبر (ص) به ميدان وسيع ترى گسترش مى يافت و همسايگان دولت اسلامى و ساير ملل خود به پذيرش اين دين الهى پيشقدم مى شدند و فتوحات خونين و لشكركشى هاى دوران خلفا، به گونه اى ديگر رقم مى خورد.

2 لازمه هر فتح و پيروزى، توسعه فرهنگ اسلامى است، يعنى به موازات فتح شهرها مى بايد مردم آن سامان به حقايق، اصول و اهداف اسلام آشنا شوند و هسته و پوسته اسلام را بشناسند، مع الاسف در غالب لشكركشى هاى صورت گرفته در عهد ابوبكر، عمر و عثمان اين نكته مهم مدنظر حاكمان وقت نبود، آنان اهتمامى در ارشاد مردم، تعليم، فرهنگ سازى و تربيت ايشان نداشتند چه در منطقه شام و چه در ايران. آنان فقط در برابر اقبال مردم، شهادتين را بر زبان ايشان جارى مى ساختند و به برخى از حركات و شعائر آنان را تمرين مى دادند بدون آن كه عقيده باطلى را از ذهن ايشان بزدايند و فكر صحيحى را بر ايشان ترسيم نمايند. نتيجه اين فتوحات نيز آن بود كه:

بسيارى از كشورها و مناطقى كه دوره خلفا فتح مى شدند، به سمت كفر و نافرمانى بر مى گشتند و سپس دوباره به دست مسلمانان فتح مى شدند (7) اين نتيجه اكتفا به ظاهر اسلام بود در صورتى كه پيامبر اسلام (ص) از مردم اسلام و ايمان را به طور توأم خواستار بود: « و قالت الاعراب آمنا، قل لم تؤمنوا و لكن قولوا أسلمنا و لما يدخل الايمان‏ عرب هاى باديه نشين گفتند: ايمان آورديم بگو: شما ايمان نياورده ايد ولى بگوييد اسلام آورده ايم اما هنوز ايمان وارد قلب شما نشده است.» (8)

اين نقيصه بزرگ، ريشه در ضعف اعتقادى حاكمان وقت داشت طبيعى است حاكم و ياران وى كه اسلام در نهاد ايشان رسوخ نكرده و آنان در بسيارى از وهميات و انحرافات گذشته خود باقى اند نمى توانستند سكان دار هدايت مردمى باشند كه در اثر اين لشكر كشى ها با آئين هدايت بخش چون اسلام مواجه مى شوند. (9)

3 فتوحات خلفاى سه گانه، پيامدهاى ناهنجار بسيارى را در صف پيكار جويان مسلمان بر جاى گذاشت از جمله:

الف. پيدايش طبقه جاهل مسلك مقدس مأب كه خوارج جزيى از آن ها بود.

ب. انحطاط اخلاق امت اسلام، در پى سرازير شدن مال و ثروت فراوان به درون سرزمين اسلامى.

ج. كاشت بذر تشتت و اختلاف در جامعه اسلامى بر اثر مستى نعمت ثروت هاى بى حد و حصر. (10)

4 فتوحات بزرگ و پيروزى مسلمانان در گرو عوامل چندى بود شما وقتى به پيروزى مسلمانان در ايران دقت كنيد مى توانيد به ناخشنودى مردم از حكومت ساسانى، وجود امتيازات طبقاتى بسيار خشن در جامعه، بى روح شدن آئين زرتشتى و آشفتگى نظام حكومتى ساسانى دقت كنيد. ايمان و اعتقاد شخصى بسيارى از جهادگران مسلمان را نيز بايد مدنظر داشت كه در سرعت فتوحات مؤثر بود.

5 حضور برخى از چهره هاى نامى و پيرو اميرمؤمنان (ع) در ميان مدت و دراز مدت توانست بن مايه هايى از اصول و مبانى اسلام را در برخى از مناطق فراهم آورد. از اين رو حضور و تلاش شخصيت هايى چون سلمان فارسى، حذيفه بن يمان، هاشم مرقال و عمار ياسر ستودنى است.

در مجموع، اسلام يك دين جهانى بوده و هست و نمى توانست هدايت خود را در مهد اسلام و شهر مكه و يا نهايتا جزيره العرب محصور كند، اما لشكر كشى هاى انجام شده در عهد خلفاى نخست كاستى ها بسيارى را در پى داشت. آثار اين ضعف هم در كشورهاى مفتوحه و هم در مركز و گستره دولت اسلامى آشكار بود البته در هر يك به نوعى اين كاستى ها مورد مطالعه و دقت قرار مى گيرد. اما در دراز مدت، به دليل آشنايى ملل و كشورهايى كه اسلام به آنجا راه يافته بود با حقيقت و روح دين اسلام، تاريخ شكل گيرى تمدنى ياد مى كند كه آثار و ثمرات آن، قرن ها جهان را برخوردار كرده بود.

براى مطالعه بيشتر به آثار مندرج در پانوشت رجوع كنيد و همچنين ر. ك:

– تاريخ خلفا، رسول جعفريان، انتشارات دليل ما.

– تاريخ اسلام در آثار استاد مطهرى، انتشارات معارف.

پى نوشت ها:

1 سوره تكوير، آيه. 2

27 سوره سبأ، آيه. 3

28 سيرى در سيره نبوى، مرتضى مطهرى، صص 240-. 4

254 تاريخ تحليلى سياسى اسلام، على اكبر حسنى، ص 5

214 و. 6 الوعده الى الاسلام، ص. 7

5 الفتوح، ابن اعثم كوفى (ترجمه فارسى)، ص. 8

85 سوره حجرات، آيه. 9

14 زندگى سياسى امام حسن مجتبى (ع)، جعفر مرتضى عاملى، ص. 10

122 سيرى در سيره ائمه اطهار (ع)، مطهرى، ص 50 جاذبه و دافعه امام على (ع)، مطهرى، 153 سيرى در نهج البلاغه، مطهرى،. 258

پرسمان