حدیث دنیا مزرعه آخرت است

پرسش : منظور از اینکه «دنیا مزرعه آخرت است» چیست؟

پاسخ اجمالی:

خداى متعال در آیه 20 سوره شورى، با یک تشبیه لطیف، مردم جهان را در برابر روزى هاى پروردگار و چگونگى استفاده از آن، به کشاورزانى تشبیه مى کند که گروهى براى آخرت کشت مى کنند و گروهى براى دنیا، و بعد نتیجه هر یک از این دو زراعت را مشخص مى کند. این آیه نشانگر آن است که اسلام، به دنیا به عنوان یک مزرعه مى نگرد که محصولش در قیامت چیده مى شود. تعبیراتى که در روایات یا بعضى دیگر از آیات قرآن آمده تأیید و تأکیدى بر همین معناست.

پاسخ تفصیلی:

خداى متعال در آیه20 سوره«شورى» با یک تشبیه لطیف، مردم جهان را در برابر روزى هاى پروردگار و چگونگى استفاده از آن، به کشاورزانى تشبیه مى کند، که گروهى براى آخرت کشت مى کنند، و گروهى براى دنیا، و نتیجه هر یک از این دو زراعت را، مشخص مى کند، مى فرماید: (کسى که زراعت آخرترا طالب باشد، به او برکت مى دهیم و بر محصولش مى افزائیم)؛ «مَنْ کانَ یُرِیدُ حَرْثَ الْآخِرَهِ نَزِدْ لَهُ فِی حَرْثِهِ». 
(و آنها که فقط براى دنیا کشت کنند، و تلاش و کوشششان براى بهرهگیرى از این متاع زودگذر و فانى باشد، تنها کمى از آنچه را مى طلبند به آنها مى دهیم اما در آخرت، هیچ نصیب و بهرهاى نخواهند داشت)؛ «وَ مَنْ کانَ یُرِیدُ حَرْثَ الدُّنْیا نُوْتِهِ مِنْها وَ ما لَهُ فِى الْآخِرَهِ مِنْ نَصِیب»(1).

تشبیه جالب و کنایه زیبائى است: انسان ها همگى زارعند و این جهان، مزرعه ماست، اعمال ما، بذرهاى آن، و امکانات الهى، بارانى است که بر آن مى بارد، اما این بذرها، بسیار متفاوت است، بعضى محصولش نامحدود، جاودانى و درختانش همیشه خرم و سرسبز و پر میوه، اما بعضى دیگر، محصولاتش بسیار کم، عمرش کوتاه و زودگذر، و میوه هائى تلخ و ناگوار دارد.
تعبیر به «یُرِیْدُ» (مى خواهد و اراده مى کند) در حقیقت، اشاره به تفاوت نیت هاى مردم است، و مجموع آیه، شرحى است پیرامون آنچه در آیهقبل، از مواهب و روزى هاى پروردگار آمده، که گروهى از این مواهب به صورت بذرهائى براى آخرت، استفاده مى کنند و گروهى براى تمتع دنیا. 

جالب این که، در مورد کشتکاران آخرتمى گوید: «نَزِدْ لَهُ فِی حَرْثِهِ»؛ (زراعت او را افزون مى کنیم) نمى گوید از تمتع دنیا نیز بى نصیبند، اما در مورد کشتکاران دنیا، مى گوید: «مقدارى از آن را که مى خواهند به آنها مى دهیم، بعد مى افزاید: در آخرت هیچ نصیب و بهرهاى ندارند».
به این ترتیب، نه دنیاپرستان به آنچه مى خواهند، مى رسند و نه طالبان آخرتاز دنیا محروم مى شوند، اما با این تفاوت که گروه اول، با دست خالى به سراى آخرت، مى روند و گروه دوم، با دستهاى پر!
نظیر همین معنى، در آیه18 و 19 سوره«اسراء»، به شکل دیگرى آمده است:

 «مَنْ کانَ یُرِیْدُ الْعاجِلَهَ عَجَّلْنا لَهُ فِیْها ما نَشاءُ لِمَنْ نُرِیْدُ، ثُمَّ جَعَلْنا لَهُ جَهَنَّمَ یَصْلاها مَذْمُوماً مَدْحُوراً، وَ مَنْ اَرادَ الْآخِرَهَ وَ سَعى لَها سَعْیَها وَ هُوَ مُوْمِنٌ فَاُولئِکَ کانَ سَعْیُهُمْ مَشْکُوراً»؛

(کسى که زندگى زودگذر را مى طلبد، آن مقدار از آن را که بخواهیم مى بخشیم، سپس دوزخ را براى او قرار مى دهیم، در آن وارد مى شود، در حالى که مذموم و رانده شده درگاه خدااست، و کسانى که سراى آخرترا مى طلبند، و کوشش خود را براى آن انجام دهند، و ایمانداشته باشند، به تلاش هاى آنها پاداش داده خواهد شد).
تعبیر به «نَزِدْ لَهُ فِی حَرْثِهِ»، هماهنگ است با آنچه در آیات دیگر قرآنآمده، از جمله آیه«مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَهِ فَلَهُ عَشْرُ اَمْثالِه»؛ (کسى که کار نیکى انجام دهد، ده برابر پاداش او است)(2)، وآیه «لِیُوَفِّیَهُمْ اُجُورَهُمْ وَ یَزِیْدَهُمْ مِنْ فَضْلِه»؛ (خدا پاداش آنها را به طور کامل مى دهد، و از فضلش بر آنها مى افزاید).(3)
به هر حال، آیه فوق، ترسیم گویائى از بینش اسلامى درباره زندگى دنیا است، دنیائى که مطلوب بالذات است، و دنیائى که مقدمه جهان دیگر و مطلوب بالغیر، اسلام، به دنیا به عنوان یک مزرعه مى نگرد که محصولش در قیامت چیده مى شود.
تعبیراتى که در لسان روایات یا بعضى دیگر از آیات قرآن، آمده تایید و تاکیدى بر همین معنا است.
مثلاً در آیه261 سوره«بقره»، انفاق کنندگان را تشبیه به بذرى مى کند که از آن هفت خوشه برمى خیزد، و از هر خوشه اى یکصد دانه، و گاه بیشتر، این، نمونه بذر افشانى آخرت است.
و در حدیثى از پیامبر(صلى الله علیه وآله) مى خوانیم:

«وَ هَلْ تَکُبُّ النّاسِ عَلى مَناخِرِهِمْ فِى النّارِ اِلاّ حَصائِدُ اَلْسِنَتِهِم»؛

(آیا چیزى مردم را به رو در آتش مى افکند، جز محصولات درو شده زبان هاى آنها).(4)
و در حدیث دیگرى از امیرمومنان على(علیه السلام) آمده است: 

 

«اِنَّ الْمالَ وَ الْبنِیْنَ حَرْثُ الدُّنْیا، وَ الْعَمَلَ الصّالِحَ حَرْثُ الْآخِرَهِ وَ قَدْ یَجْمَعُهُمَا اللّهُ لِاَقْوام»؛

(مال و فرزندان کشت دنیا هستند، و عمل صالح کشت آخرت، و گاه خداوند این هر دو را براى قومى جمع مى کند).(5)
این نکته را نیز از آیهفوق مى توان استفاده کرد که، دنیا و آخرت، هر دو نیاز به تلاش و سعى و کوشش دارد، و هیچ کدام بى زحمت و رنج، به دست نمى آید، همان گونه که هیچ بذر و محصولى بى رنج و زحمت نیست، چه بهتر، که انسان با رنج و زحمتش درختى پرورش دهد که، بارش شیرین و همیشگى و دائم و برقرار باشد، نه درختى که زود خزان مى شود و نابود مى گردد.
این سخن را با حدیثى از پیامبر گرامى اسلام(صلى الله علیه وآله) پایان مى دهیم، فرمود:

 «مَنْ کانَتْ نِیَّتُهُ الدُّنْیا فَرَّقَ اللّهُ عَلَیْهِ اَمْرَهُ، وَ جَعَلَ الْفَقْرَ بَیْنَ عَیْنَیْهِ، وَ لَمْ یَاْتِهِ مِنَ الدُّنْیا اِلاّ ما کَتَبَ لَهُ، وَ مَنْ کانَتْ نِیَّتُهُ الْآخِرَهَ جَمَعَ اللّهُ شَمْلَهُ، وَ جَعَلَ غِناهُ فِی قَلْبِهِ، وَ اَتَتْهُ الدُّنْیا وَ هِىَ راغِمَهٌ»!؛

(کسى که نیتش دنیا باشد، خداوند کار او را پریشان مى سازد، فقر را در برابر او قرار مى دهد، و جز آنچه براى او مقرر شده چیزى از دنیا به چنگ نمى آورد، و کسى که نیتش سراى آخرت باشد، خداوند پراکندگى او را به جمعیت مبدل مى سازد، و غنا و بى نیازى را در قلبش قرار مى دهد، دنیا تسلیم او مى گردد و به سراغ او مى آید).(6)
«الدُّنْیا مَزْرَعَهُ الآخِرَه»،(7) از روایات مشهورى است که حاصل مجموع بیانات فوق است.(8)

پی نوشت:
(1). واژه «حَرْث» به طورى كه «راغب» در «مفردات» مى ‏گويد: در اصل، به معنى پاشيدن بذر در زمين و مهيا ساختن آن براى زراعت است، و در قرآن مجيد نيز كراراً در اين معنى به كار رفته، ولى معلوم نيست چرا جمعى از مفسران آن را به معنى «عمل و كسب» تفسير كرده‏ اند؟ (لسان العرب).
(2). سوره انعام، آیه 160.
(3). سوره فاطر، آیه 30.
(4). «محجة البيضاء»، جلد 5، صفحه 193 (كتاب آفات اللسان).
(5). «اصول كافى»، جلد 5، صفحه 57، حديث 6، مطابق نقل نور الثقلين، جلد 4، صفحه 569.
(6). «مجمع البيان»، جلد 9، صفحه 41 (ذيل آيات مورد بحث).
(7). شرح الكافي _الأصول و الروضة_، (للمولى صالح المازندراني)، ج ‏7،ص 120، الحديث الثاني و التسعون.
(8). گرد آوري از کتاب: تفسیر نمونه، آيت الله العظمي مکارم شيرازي، دار الکتب الإسلامیه، چاپ بیست و ششم، ج 20، ص 420.