حجاب و حضور اجتماعی زنان
فهرست این نوشتار:
اگر بخواهیم حجابی که اسلام خواسته را رعایت کنیم باید دانشگاه مسجد کوچه و بازار و خانه اقوام نریم چون طبق فرمایش حضرت زهرا(سلام الله علیه) نه زن باید مرد نامحرم را نبیند ونه مرد زن نامحرم را. آیا این محدودیت نیست؟
برای بیان پاسخ این سؤال با رویکرد پرهیز از افراط و تفریط و با محوریت آیات و روایات به تبیین حق حضور زنان در فعالیت های اجتماعی، سیاسی و فرهنگی و حق اشتغال آنان اشاره می کنیم:
حجاب و حق فعالیت های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی
فلسفه اصلی طراحی حجاب از سوی خداوند متعال آن است که مسیر حضور اجتماعی زنان هموار شود و ارتباط او را با جامعه منطقی و معقول نماید.[319] و به عبارت دیگر حجاب تصحیح‌گر مناسبات انسانی و تسهیل‌گر مشارکت اجتماعی است و نه مانع از فعالیت های فرهنگی و اجتماعی و سیاسی.
تصور کنید اگر زنان در اجتماع حضور نمی یافتند و هیچ نامحرمی به محل سکونت آنان راه پیدا نمی نمود، عملاً تأکیدات چندین‌گانه قرآن درباره عفاف و حجاب لزومی نداشت؟ وقتی خداوند متعال برای چگونگی حضور زن در اجتماع این فرامین را صادر می نماید معنای نخست این است که اصل حضور، اصل آمد و شد و اصل مشارکت و مراودات را برای زنان پذیرفته اما برای این‌که این حضور و آمد و شدها به انواع آفات گرفتار نشود و گره نخورد، راه ایمنی از آفات را ترسیم کرده است.
تاریخ اسلام و سیره اهل بیت(علیهم السلام) بهترین مؤید بر این ادعا می باشد به عنوان نمونه در مبارزات سیاسی و تبلیغ فرهنگی، حضرت زینب(سلام الله علیه)، هم‌دوش برادرش امام حسین(علیه السلام) در حماسه بزرگ و تاریخی کربلا حضور فعال و بسیار مؤثر دارد و اصلاً فلسفه این‌که اباعبدالله(علیه السلام) اهل بیتش را در آن سفر خطرناک همراه خود برده است، یک اقدام حساب شده و به جهت مأموریت و رسالتی بود که باید در آن سفر انجام دهند.
و یا در روایتی از حضرت موسی بن جعفر(علیه السلام) نقل شده:
«کَانَ أَبِی یَبْعَثُ أُمِّی وَ أُمَّ فَرْوَةَ تَقْضِیَانِ حُقُوقَ أَهْلِ الْمَدِینَة»[320]؛
«یعنی پدرم امام صادق مادر من و مادر خودش را برای انجام حقوق اجتماعی اهل مدینه می فرستاد»
بنابراین حجاب نه تنها مانع حضور زن در جامعه نیست، بلکه تضمین کننده حضور سالم و جدی و قوی او در جامعه است. تنها در سایه رعایت حجاب و پرهیز از اختلاط های بی حد و مرز است که زن و مرد می توانند با آسایش خیال و فراغ بال و به‌طوری جدی و مؤثر به کار و فعالیت بپردازند.
زنِ مسلمان حق دارد آنچه را که اقتضای زمان است و آن وظیفه ای را که بر دوش خود حس می کند، انجام دهد. پزشک شود یا تدریس کند، یا در کارهای سیاسی وارد شود و یا روزنامه نگار شود، برای او میدان ها باز است. به شرط آن‌که عفاف و حجاب و دوری از آسیب‌های اختلاط با مردان رعایت شود.
شاهد بر این معنا، همه ی آثار اسلامی است که در این زمینه ها وجود دارد و همه ی تکالیف اسلامی است که زن و مرد را به‌طور یکسان، از مسئولیت اجتماعی برخوردار می کند. این‌که می فرماید: «من اصبح لایهتم بامور المسلمین فلیس بمسلم»، مخصوص مردان نیست؛ زنان هم باید به امور مسلمانان و جامعه اسلامی و امور جهان اسلام و همه ی مسائلی که در دنیا می گذرد، احساس مسئولیت کنند و اهتمام نمایند» چون وظیفه ی اسلامی است.[321]
چنان که می دانیم جهاد بر زنان واجب نیست مگر وقتی که شهر و حوزه مسلمانان مورد حمله واقع شود و جنبه دفاعی به خود بگیرد.[322] در غیر این صورت واجب نیست. با وجود این، رسول خد(ص) به برخی از زنان اجازه می داد که در جنگ ها برای کمک به سربازان و مجروحان شرکت کنند.
پیغمبر اکرم(ص) با وجود تعصب بی جای بعضی صحابه به زنان خود اجازه می داد که به خاطر حاجتی که دارند بیرون روند و کار خویش را انجام دهند و در این زمینه فرموده اند:
«انه قد اذن لکن ان تخرجن لحوائجکن»[323]؛ «یعنی اجازه داده شد به شما که اگر حاجتی دارید بیرون روید»
همچنین پیغمبر اکرم(ص) زنان خود را با قید قرعه با خود به سفر می برد. بعضی از اصحاب نیز چنین می کردند.[324]
تمامی این موارد گواهی بر جواز حضور زنان در اجتماع می باشد.
حجاب و محدودیت
برای روشن شدن این موضوع ابتدا باید مراد از محدودیت مشخص گردد؟
– اگر منظور این است که حجاب، مانع رشد و تعالی زنان است؟ که باید بگوییم در مورد حجاب به هیچ عنوان قابل قبول نمی باشد، زیرا حجاب مطابق فطرت بشر بوده و یک زن با ایمان با وجود حجاب، بهتر می تواند در مسیر تکامل قدم بردارد.
– و اگر منظور محدودیت حضور در عرصه های اجتماعی سیاسی و علمی باشد باید گفت که شاید در گذشته لازم بود، ما زحمت استدلال در این موضوع را بر خود هموار کنیم، اما امروز با وجود انقلاب اسلامی هیچ نیازی به استدلال نیست.
زیرا با چشم خود گروه گروه زنانی را می بینیم که با حفظ حجاب اسلامی در همه جا حاضرند، در اداره ها، در کارگاه ها، در راهپیمایی ها و تظاهرات سیاسی، در بیمارستان ها و مراکز بهداشتی، در دانشگاه ها[325] و از سطوح عالی مدیریتی گرفته تا مجلس قانون‌گذاری و رادیو و تلویزیون با حفظ حجاب اسلامی، مشغول کار و تلاش شبانه روزی زندگی هستند.
– اما اگر منظور از محدودیت، قائل شدن به نوعی حریم و محدوده برای زندگی طبیعی باشد تا انسان بتواند به زندگی راحت، سالم و بی دغدغه دست یابد، باید بگوییم این نوع محدودیت نه تنها در مورد حجاب، بلکه در بسیاری از مراحل زندگی انسان جریان دارد که بعضی از آنها لازمه زندگی اجتماعی می‌باشد.
مثلاً در زندگی شهری، وجود چراغ راهنمایی، نوعی محدودیت برای حرکت در سطح شهر می باشد و امروزه هر انسان عاقلی آثار و فواید آن را درک کرده و هیچ کس به فکر فرار از این محدودیت یا از بین بردن آن نمی باشد و یا گاهی انسان خود به دنبال محدود کردن خویش برای رسیدن به مصالح بالاتر است، که می توان برای آن نیز دانش آموزی را مثال زد که برای کسب نتیجه مطلوب در کنکور خود را محدود به مسائلی هم چون کم کردن استراحت، قانون مند کردن خورد و خوراک و به حداقل رساندن تفریحات می نماید، که البته هیچ اشکالی ندارد و از این جهت که به نتایج مطلوب فراوانی خواهد رسید، مورد تقدیر و تمجید اطرافیان نیز می باشد در نتیجه هر محدودیتی مذموم نیست.
درباره حجاب نیز باید اذعان کرد که به فرض ایجاد محدودیت، از آنجایی که دارای خیرات و برکات بالاتری است، تحمل این اندازه محدودیت به هیچ‌عنوان قابل سرزنش نمی باشد.[326]
روایت حضرت زهرا(سلام الله علیه) و حضور اجتماعی زنان:
روایاتی در کتب روایی نقل شده است که ظاهر آن، منع از حضور زن در جامعه و حبس زن در خانه است، اما به دلیل ادلّه قطعی دیگر از آیات و روایات و سیره معصومان که بر خلاف ظاهر این روایات می باشد، آن دستورات به توصیه های اخلاقی و اوامر ارشادی حمل شده است.
علمای اسلام نیز این جمله را به شکل یک توصیه اخلاقی تلقی کرده و این روایات را بر استحباب حمل کرده اند. از جمله آن روایات می توان به حدیث حضرت زهرا(سلام الله علیه) اشاره نمود که فرمودند:
«خَیْرٌ لِلنِّسَاءِ خَیْرٌ لَهُنَّ أَنْ لَا یَرَیْنَ الرِّجَالَ وَ لَا یَرَاهُنَ الرِّجَالُ »[327]؛
شاید این مطالب را هم بپسندید:
«از همه چیز بهتر برای زن این است که مرد بیگانه‌ای را نبیند و مرد بیگانه‌ای هم او را نبیند»
با توجه به آنچه گفته شد معلوم می شود:
اولاً: حضرت زهرا(سلام الله علیه) در این سخن، یک توصیه اخلاقی را برای زنان تأکید کرده است. یعنی با نگاه به ویژگی های روحی و جسمی زن از یک سو و نیاز بشر در هر عصر و زمان به حفظ ارزش های اخلاقی و انسانی که در رأس آنها همزیستی سالم اخلاقی زن و مرد می باشد، ارجحیت دور بودن زن و مرد را بیان نموده‌اند؛ به ویژه این‌که زنان نقش اساسی در سلامتی یا فساد آن ارزش ها ایفا می کند.[328]
بنابراین مجوز هایی که فقه اسلامی در روابط زن و مرد و در میزان پوشش مقرر کرده است برای جلوگیری از به سختی افتادن برای زنان است، ولی از جهت اخلاقی، پوشش، دور بودن زن و مرد، وجود حریم میان آن دو در حد امکان، قابل انکار نیست و مسئله تقسیم کار میان علی و فاطمه از سوی رسول خد(ص) مبتنی بر همین توصیه اخلاقی صورت گرفته است.[329]
ثانیاً: ممکن است در این حدیث اشاره به زنانی باشد که مسؤولیت خاصّی در جوامع نداشتند. لذا خود فاطمه زهرا(سلام الله علیه) هم، زمانی که احساس مسؤولیت فرمودند، هم به مسجد رفتند برای خطبه خواندن و هم برای کمک کردن به پدر بزرگوارشان – هنگامی که پیشانیشان شکسته بود به میدان جنگ احد رفتند؛ و دختران حضرت فاطمه زهرا(سلام الله علیه) هم در مواقع مختلف اقدام به خواندن خطبه کردند، در کربلا، در کوفه، در شام، در مدینه. مجموع این ها نشان می دهد، وقتی زنان مسؤولیتی بر عهده گرفتند، می توانند در صحنه اجتماع ظاهر شوند؛ منتها با رعایت تمام جهات شرعی در اجتماع. [330]
ثالثاً: شاید این سفارش و تأکید بانوی نمونه اسلام حکایت از حقیقتی بزرگ باشد که امروز شاهد آن هستیم و آن این که هر چه زنان از مسؤولیت اصلی خود یعنی ساختن بهشت خانواده و تربیت نسل سازنده برای جامعه، فاصله بگیرند، ناچار به ویرانه ها و ناهنجاری های اجتماعی نزدیک خواهند شد. لذا آن حضرت زنان را تشویق می کند تا از حضور نابجا در اجتماع بپرهیزند و به مسؤولیت سنگین خود توجه کنند.
امروز آثار شوم شعار انحرافی «ضرورت حضور زنان در کنار مردان» در میدان های مختلف اجتماعی آشکار گردیده که در واقع این میدان ها به میدان های رقابت با مردان تبدیل شده است. متأسفانه توجه نداشتن به ویژگی ها و توانایی های زن و مسؤولیت اصلی وی در خانه از یک سو و عدم زمینه‌سازی لازم و ایجاد شرایط مناسب برای حضور سازنده او در جامعه از سوی دیگر، موجب گردیده تا نه تنها زن نتواند به ایفای نقش سالم بپردازد که به موجودی خسته، سرگردان و در نتیجه بی معنی مبدل شود.[331]
شهید مطهری در خصوص نحوه حضور زنان چنین می گوید: آنچه اسلام می گوید نه آن چیزی است که مخالفان اسلام، اسلام را بدان متهم می کنند، یعنی محبوسیت زن در خانه ، و نه نظامی است که دنیای جدید آن را پذیرفته است و عواقب شوم آن را می بیند، یعنی اختلاط زن و مرد در مجامع.
مقصود این است که اسلام با اختلاط مخالف است نه با شرکت زن در مجامع ولو با حفظ حریم. اسلام می گوید: نه حبس و نه اختلاط بلکه حریم. سنت جاری مسلمین از زمان رسول خدا همین بوده است که زنان از شرکت در مجالس و مجامع منع نمی شده اند ولی همواره اصل «حریم» رعایت شده است. در مساجد و مجامع، حتی در کوچه و معبر، زن با مرد مختلط نبوده است. شرکت مختلط زن و مرد در برخی مجامع، مانند برخی مشاهد مشرّفه که در زمان ما محل ازدحام فوق‌العاده است، برخلاف مرضی شارع مقدس اسلام است.[332]
در پایان، یادآوری دو نکته ضروریی است:
1. لزوم سنخیت فعالیت های اجتماعی و ویژگی های جسمی و روحی زنان
چادر یا به‌طور کلی، حجاب زن مسلمان، ممکن است در پاره ای مشاغل برای او دست و پاگیر باشد، ولی نباید فراموش کرد که تفاوت های ریز و درشت روحی و جسمی زن با مرد و ظرافت ها و امتیازهای خاص عاطفی و احساسی زن بر مرد، همه و همه از تفاوت در مسئولیت ها میان این دو جنس خبر می دهد.
از همین‌رو در مکتب اسلام سخن از جواز حضور اجتماعی زنان به معنای اولویت حضور اجتماعی زنان و ترک کانون گرم خانه و تربیت فرزندان به عنوان اولویت اول نبوده و هرگز ارزش زن را، بر مبنای قدرت بازو و میزان کارآیی در امور سیاسی و اجتماعی یا فعالیت های صنعتی و اقتصادی و حتی خدمات علمی و فرهنگی ارزیابی نمی کند. بر همین مبنا ارزش زن در اسلام، بر اساس کارآیی روحی و عاطفی او در مرحله اول در محیط خانه است.[333]
چه بسا به خاطر همین مسئولیت خطیر است که خداوند متعال از یک سو تأمین هزینه های زندگی زن را بر مرد واجب نموده تا با خیالی آسوده به مسئولیت خود در خانه بپردازد و از سویی دیگر پاداش همسرداری و خانه‌داری زنان را با پاداش تمامی عبادت های سیاسی و اجتماعی مردان یکسان قرار داده است.
2. چگونگی حضور زنان در فعالیت های اجتماعی
نکته مهم دیگری که در خصوص فعالیت های اجتماعی زنان وجود دارد، چگونگی حضور آنها در این گونه فعالیت ها می باشد.
اسلام برای حضور سالم و بدور از آفت زنان در اجتماع علاوه بر پوشش حجاب ساز و کارهای دیگری را برای این مسئله اندیشیده است که از جمله آنها می توان به نهی از اصطکاک و اختلاط اشاره نمود.
همان گونه که گفته شد رسول اکرم(ص) اجازه شرکت در مساجد و احیاناً در تشییع جنازه و بالاتر حضور در میدان جنگ را می داد و در عین حال مانع اختلاط بود، می گفت: زنان و مردان با یکدیگر و در حال اختلاط از یک در خارج نشوند و حتی در کوچه و خیابان خط عبور مردان از خط عبور زنان جدا باشد. به عنوان نمونه: یک روز رسول خدا در بیرون مسجد بود. دید مردان و زنان باهم از مسجد بیرون آمدند. به زن‌ها خطاب کرد و فرمود: «بهتر این است شما صبر کنید آنها بروند. شما از کنار بروید و آنها از وسط»[334]
نتیجه‌گیری :
از مجموع آنچه تا کنون گفته شد به دست می آید که اسلام در عین این‌که نهایت مراقبت را برای پاکی روابط جنسی به عمل آورده است، هیچ گونه مانعی برای بروز استعدادهای انسانی زن به وجود نیاورده است، بلکه کاری کرده است که اگر این برنامه ها دور از هر افراط و تفریطی اجراء شود، هم روحیه سالم می ماند، و هم روابط خانواده ها صمیمی تر و جدی تر می گردد، و هم محیط اجتماع برای فعالیت صحیح مرد و زن آماده تر می شود اسلام می گوید، نه «حبس» و نه «اختلاط» بلکه «حریم». بنابراین از نظر حضرت زهرا(سلام الله علیه) زمانی زن به خداوند نزدیک تر است که «حریم» خود را حفظ کند و از آن تجاوز نکند.[335]
حجاب نه تنها زنان را محدود نمی کند، بلکه جایگاه حقوقی، شخصیت و امنیت آنان را بالا می برد و مصونیتی قابل توجه برای آنان ایجاد می کند. حضور زن در اجتماع، با حجاب اسلامی، حضوری انسانی، تأثیرگذار، محکم و سازنده است و نوعی انضباط و قانون مندی منطبق بر فطرت، عقل و شرع را به نمایش می گذارد. قطعاً چنین حضور قانون مندی و منضبطی محدودیت نیست.[336]
[319]. سویزی، مهری، چرایی حجاب و عفاف، تهران، مرکز امور زنان و خانواده نهاد ریاست جمهوری، 1387ش، اول، ص 55.
[320]. بحار الأنوار، ج 47، ص 49.
[321]. بیانات مقام معظم رهبری در اجتماع زنان خوزستان، 20/ 12/ 1375.
[322]. رجوع شود به مسئله اول کتاب جهاد.
[323]. الدر المنثور فی تفسیر المأثور، ج 5، ص 221.
[324]. صحیح بخاری، ج 7، ص 43 (همه مورخین این مطلب را نوشته اند).
[325]. هم اکنون حدود 70 درصد کرسی های دانشگاه ها به دختران تعلق گرفته است.
[326]. رهبری، روح الله، چند پرسش و پاسخ اساسی درباره حجاب، قم، پیام مقدس، 1389ش، دوم، صص 60- 62.
منبع: سایت هدانا برگرفته از پرسش ها و پاسخ ها «نگاهی دوباره به مسئله حجاب»
ویژه نامه موضوعات گوناگون و متفرقه
