احزاب سیاسی قبل از انقلاب اسلامی
جریان ها و احزاب سیاسی فعال در دوران حکومت پهلوی چه طیف‌هایی را تشکیل می‌دادند؟
نکته:
دسته بندی‌های مختلفی از جریان‌های سیاسی پیش از انقلاب اسلامی در میان صاحب نظران وجود دارد.
برخی احزاب سیاسی ایران را در این دوره به چهار جریان احزاب ملی، چپ، مذهبی و دولتی تقسیم نموده‌اند.[65]
نکته:
برخی دیگر احزاب سیاسی ایران را در قالب ناسیونالیسم، ملی گرایی، مارکسیسم، التقاطی و اسلام گرا تقسیم نموده‌اند.[66]
برخی با رویکرد اقتصادی به دسته بندی جریان‌های سیاسی کشور پرداخته‌اند؛ جریان چپ (مارکسیسم) و طرفدار اقتصاد متمرکز دولتی، جریان راست (لیبرال) که طرفدار اقتصاد آزاد و خصوصی هستند، جریان مکتبی (اصول گرا) که به اقتصاد دولتی و خصوصی اعتقاد دارد.[67]
برخی دیگر جریان‌های سیاسی کشور را براساس، جریان مذهبی، ملی گرا، التقاطی، جریان سلطنت طلب تقسیم نموده‌اند.[68]
ما در این نوشتار، جریان‌های سیاسی این دوره را در قالب پنج جریان عمده مورد بررسی قرار خواهیم داد:
1. جریان‌های اسلام گرا
منظور از جریان‌های اسلام گرا جریان‌هایی است که براساس اندیشه و آموزه‌های اسلام اصیل شکل گرفته است که رهبری و محوریت اصلی آن به طور غالب در اختیار روحانیت قرار داشت و از جمله می‌توان به سه جریان فدائیان اسلام، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، حزب مؤتلفه اسلامی اشاره نمود. البته در کنار این جریان ها، جریان‌های انحرافی نیز با عنوان اسلام پا به میدان مبارزه گذاردند که از جمله می‌توان به انجمن حجتیه اشاره نمود.
همچنین در کنار روحانیت، باید به نقش برخی از روشنفکران (به عنوان جریان روشنفکری دینی) و تأثیر گذاری آنان در عرصه مبارزات سیاسی نیز توجه داشت که به طور خاص می‌توان به جریان فکری دکتر شریعتی و مهندس بازرگان اشاره نمود اما این جریان با توجه به اینکه در زمینه علوم اسلامی از تخصص لازم و کافی برخوردار نبوده و به دلیل تحصیلات غربی، از نفوذ و تأثیر اندیشه غرب در امان نمانده، دچار برخی انحراف‌ها، کجروی ها و التقاط شد به گونه‌ای که اندیشه‌های این روشنفکران به عنوان مبانی فکری برخی از جریان‌های مارکسیستی و لیبرال مخالف نظام قرار گرفت.[69]
2. جریان‌های ملی گرا
شاید این مطالب را هم بپسندید:
جریان‌هایی که بر محور ملی گرایی و ناسیونالیسم شکل گرفته است در این جریان ها به جای تأکید و توجه به دین، ملی گرایی معیار قرار داده می‌شود که از جمله می‌توان به جبهه ملی به عنوان نماد اصلی این جریان و حزب ایران و حزب پان ایرانیست اشاره نمود.
3. جریان‌های لیبرال
جریان‌هایی که نگاه لیبرالیستی بر آن‌ها حاکم می باشد و بر محور آزادی‌های فردی شکل گرفته است که شاخص ترین آن‌ها نهضت آزادی است.
4. جریان‌های چپ و مارکسیستی
جریان‌هایی مانند حزب توده، سازمان مجاهدین خلق و سازمان چریک‌های فدایی که با حاکمیت تفکر مارکسیستی همراه است و بر مالکیت عمومی و مقابله با نظام سرمایه داری استوار هستند.
5. جریان‌های سلطنت طلب
جریان‌هایی که وابسته به نظام حاکم پهلوی بوده و با هدایت آن تأسیس شده و در راستای اهداف و منافع آن گام برمی داشتند. احزابی مانند حزب مردم، ملیون، ایران نوین و حزب رستاخیز در این گروه قرار می‌گیرد.
دو نکته در مورد این تقسیم بندی:
نکته 1. جدا کردن جریان‌های لیبرال از جریان ملی گرا به معنای تقابل میان این دو جریان نبوده و همان گونه که نگاه لیبرالیستی در جریان ملی گرا وجود دارد، ملی گرایی نیز در جریان‌های لیبرال حضور دارد. بر این اساس، تفکیک بین این دو جریان به لحاظ محوریت نگاه لیبرال و ملی گرایی بر این جریان‌هاست.
نکته 2. هرچند در لایه‌هایی از جریان‌های ملی گرا، لیبرال و چپ، رویکردهای دینی هم وجود دارد و این جریان ها در برهه‌هایی تلاش نموده‌اند که خود را با جامعه دینی ایران هماهنگ نمایند، اما به دلیل حاکمیت تفکرات ملی گرایی، لیبرالی و مارکسیستی بر آن‌ها و متأثر بودن این رویکردها از مبانی غربی، به عنوان حرکتی التقاطی شناخته می شوند که در حقیقت جریانی در همان چارچوب ملی گرایی، لیبرالی و مارکسیستی محسوب می‌شوند ازاین رو ما به طور مستقل به جریان‌های التقاطی لیبرال، التقاطی دینی و مارکسیسم اسلامی نپرداخته‌ایم و این جریان ها را در زمره جریان‌های لیبرال و مارکسیستی مورد بررسی قرار خواهیم داد.
[65]. مقصودی، مجتبی، تحولات سیاسی ـ اجتماعی ایران از 1320 تا 1357، تهران: روزنه، 1380، ص173.
[66]. شفیعی فر، محمد، درآمدی بر مبانی فکری انقلاب اسلامی، قم: معارف، 1378، ض 117-147.
[67]. مرندی، محمدرضا، «ظهور تجدید نظر طلبی»، ماهنامه اندیشه و تاریخ سیاسی ایران معاصر، ش 3و4، آذر و دی 1381، ص 31-36.
[68]. دارابی، علی، جریان شناسی سیاسی در ایران، پیشین، ص 69-70.
[69]. برای آشنایی با جریان و نحله های مختلف روشنفکری ر. ک: خسرو پناه، عبدالحسین، جریان شناسی فکری ایران معاصر، قم: مؤسسه فرهنگی حکمت نوین اسلامی، 1388 و مظفری، آیت، جریان شناسی ایران معاصر، قم: پژوهشکده تحقیقات اسلامی، 1385.
منبع: هدانا برگرفته از پرسش ها و پاسخ ها «جریان شناسی سیاسی» .
