آیا انجام اعمال به نیت ثواب درست است؟

 

آيا اين درست است كه ما انسان ها كارى را براى ثواب آن انجام دهيم؟ آيا كار ما مورد قبول واقع مى شود يا نه؟

در ابتدا گفتنى است انجام كارهاى شايسته به اميد ثواب و نعمت هاى بهشتى و ترس از جهنم بسيار خوب است و آيات فراوانى آدمى را به كارهاى خير و دست يابى به نعمت هاى بهشتى دعوت كرده و از جهنم بيم داده است و همين نيت براى عموم مردم و متوسطان سزاوار و صحيح است. البته براى اولياى خدا مانند امام على (ع) مهمترين انگيزه حب خدا است. اما اين دليل نفى اميد ثواب و دورى از جهنم نيست.

جهت توضيح بيشتر توجه شما را به مطالب زير جلب مى كنيم:

در پاسخ به سؤال شما گفتنى است قبولى اعمال انسان از نگاه آموزه هاى اخلاقى اسلام برآيند رعايت دو چيز است. يك. حسن فعلى به معناى صحيح انجام شدن عمل و دو. حسن فاعلى به معناى هدف الهى و قصد قربت داشتن در اعمال است. قرآن مى‏فرمايد: «مَن عَملَ صالحا من ذَكرٍ أَوْ أُنثى و هو مؤمن فلنحيينّه حياهً طيّبه»: هر كسى كار شايسته كند چه مرد و چه زن، در صورتى كه مؤمن باشد، قطعا او را با زندگى پاكيزه‏اى حيات مى‏بخشيم، (سوره نحل، آيه 97). يعنى در رسيدن به حيات طيّب فقط دو چيز نقش دارند: يكى، «حُسن فعلى» به نام عمل صالح (انجام صحيح اعمال) و ديگرى «حُسن فاعلى» به نام مؤمن بودن (يعنى نيت داشتن و براى خدا انجام دادن كار).

بنابراين نيت و انگيزه عمل يكى از اركان قبولى اعمال است و در بسيارى از روايات آمده كه نيت از خود عمل بهتر است زيرا به عمل ارزش مى دهد و در حقيقت بار ارزشى و اثر گذارى عمل را نيت به عهده دارد. حتما بسيار شنيده ايد كه نيت المومن خير من عمله. نيت مومن از عملش بهتر است زيرا همين كه نيت كرد به خدا نزديك شود در نفسش نورى از قرب الهى پيدا مى شود و نزديكى صورت مى گيرد و حتى گاهى موفق به عمل هم نمى شود ولى همان نيت اثر خود را مى گذارد اگر چه اگر موفق به عمل هم بشود نور بيشترى حاصل خواهد شد.

البته ناگفته نماند كسى كه براى رسيدن به بهشت و نجات از آتش جهنم اعمال صالح را انجام مى دهد در حقيقت به خدا و معاد ايمان دارد و در حقيقت براى نزديكى به خدا اين كارها را انجام مى دهد و مرتبه اى از نيت قرب هم همين است، ولى كسى كه تنها براى خوشنودى خدا و جلب محبت الهى و از روى عشق خدا را عبادت مى كند از مرتبه اى فراتر قرار دارد و ارزش نيت او افزون تر خواهد بود.

نيّت جان عمل است. اينكه مى‏گويند در هنگام عبادت نيّت كنيد، به اين معنا نيست كه مثلاً هنگام خواندن نماز انسان در ذهن خود ترسيم كند كه چهار ركعت نماز ظهر بجا مى‏آورم «قربه إلى الله». بلكه نيت يعنى قصد يعنى مقصد داشتن، هدف داشتن و در اصطلاح دين نيت به اين معنى است كه انسان در عبادتش قصد كند كه به رنگ خدا در آيد، با پرستش هستى به شكل آن در آيد و مظهر وجود و اسماء و صفات آن شود و به خداى متعال نزديك گردد.

ما در درجه اول با نيت به خدا نزديك مى شويم و در درجه بعد با عمل. نيّت، انبعاث و پرش روح است. انبعاث روحى است كه به سمت خدا پرواز مى كند همان نيتى كه از عمل برتر است. از اين رو گفته‏اند خداى سبحان را با نيّت هاى صادق مسئلت كنيد.

صحت عبادت مشروط به نيّت است كه بدون آن عمل باطل خواهد بود و چون نيّت داراى درجاتى است، خود صحت هم مراتب دارد.

از آن جا كه مواقف مهم روز قيامت عبارت است از آتش، بهشت و رضوان و از طرفى نفس انسان داراى سه حالت شهوت، غضب و عقل كمال طلب است، لذا عبادت هم سه قسم و عبادت‏كنندگان به سه گروه تقسيم مى‏شوند:

گروهى خداى سبحان را به جهت ترس از جهنم و آتش عبادت مى‏كنند كه اين عبادت بردگان است.

گروه ديگر، خدا را براى رسيدن به بهشت و نعمتهاى آن عبادت مى‏كنند اين عبادت بازرگانان و تجّار است.

و گروه سوم خدا را فقط براى محبت و دوستى نسبت به آن ذات متعالى عبادت مى‏كنند اين بالاترين مرتبه عبادت است كه از آن به عبادت احرار تعبير شده است.(1) همه اين عبادتها صحيح است ولى مراتب ثواب و پاداش آن يكسان نيست.

پس نيت كه همان قصد قربت است، جان و روح عمل بوده و از خود عمل بالاتر و مهمتر است چون حيات و زندگى عمل به نيت بستگى دارد. و پاداش اعمال، براساس نوع نيت و قصد انسان، مراتبى گوناگون دارد. آيه الله جوادى آملى، حكمت عبادات

نقش نيّت در عبادات:

در فرهنگ اسلامى، نيّت نقشى تعيين كننده در ارزش اعمال انسان ايفا مى كند. اما اين كه سرّ اين مطلب چيست، بخشى به فلسفه اخلاق و بخشى به حوزه هاى ديگر مربوط مى شود. از آن جا كه طرح بحث هاى گسترده و فنى در اين مقال نمى گنجد، به اجمال به برخى آثار نيّت اشاره مى شود.

شيعه و سنى حديث شريفى از پيامبراكرم (صلى الله عليه وآله) نقل كرده اند كه آن حضرت فرمودند: اِنَّما الاَعمالُ بِالنّيات وَ لِكُلِّ امْرِى‏ء ما نَوى 1 ارزش كارها به نيّت است و هر كس متناسب با نيّت خود بهره خواهد برد. البته، منظور از نيّت اين نيست كه انسان انگيزه خود را از انجام اعمال به زبان يا ذهن بياورد و مثلاً بگويد: من اين كار را براى خدا انجام مى دهم، بلكه منظور اين است كه انگيزه واقعى انسان از انجام عمل، رضاى خدا و يا رسيدن به پاداش هاى اخروى و يا دست كم، نجات از عذاب الهى باشد. براساس اين حديث اگر انسان كارى را به نيتى غيرالهى انجام دهد پاداشش همان خواهد بود و نزد خدا مزدى نخواهد داشت. مثلاً شخص ميلياردرى كه تمام ثروتش و يا بخش عمده اى از آن را صرف امور عام المنفعه از قبيل: ساختن مدرسه، بيمارستان، پل و مانند آن كرده است، اگر نيّتش از انجام اين كارها صرفاً اين باشد كه مورد تشويق و تمجيد مردم قرار گيرد، طبق حديث شريفى كه بيان شد، مزدش را دريافت كرده است و در نزد خدا پاداشى ندارد.

بر اساس فلسفه اخلاق اسلامى، ارزش عملى كه در آن نيّت خدايى وجود نداشته باشد، در حد صفر است و اگر چنان چه عبادتى واجب با انگيزه خودنمايى انجام شود، ارزش آن زير صفر است زيرا علاوه بر اين كه اصل عبادت باطل است، عذاب اخروى هم به دنبال دارد. اين مسأله با فرهنگ عمومى مردم دنيا، به ويژه غيرمسلمانان، تناسب و سازگارى ندارد. آنها نمى توانند اين مطلب را بپذيرند كه خدمات فراوان يك شخص به مردم و جامعه، به صرف اين كه انگيزه الهى در كار نبوده است، هيچ و پوچ انگاشته شود. اما از نظر آموزه هاى دينى اگر فردى براى كسب محبوبيت در اجتماع، خدمتى انجام دهد مثلاً براى پيروزى در انتخابات وكسب رأى بيش تر، مبالغ هنگفتى را صرف امور عام المنفعه نمايد و مردم نيز به اين واسطه به او رأى بدهند، در واقع، پاداش خود را دريافت نموده و طلبى از خدا نخواهد داشت.

در نظام ارزشى اسلام، چيزى داراى ارزش است كه اثر خوبى در روح انسان برجاى بگذارد. ظهور اين حالت در آخرت به صورت نعمت هاى بهشتى و يا ساير نعمت هاى اخروى خواهد بود. به عبارت ديگر، رابطه بين انسان و خدا و يا رابطه انسان با نعمت هاى بهشتى، همان اثرى است كه در روح انسان باقى مى ماند. بهشت و نعمت هاى آن، در حقيقت نتيجه اعمالى است كه انسان در دنيا انجام داده است. پيامبر گرامى اسلام (صلى الله عليه وآله) فرمودند: وقتى شما جمله «سبحان اللّه و الحمدللّه و لا اله الا اللّه و اللّه اكبر» را بر زبان جارى مى سازيد، در واقع، با اين كار درختى را براى خود در بهشت مى كاريد 2 و يا كسانى كه مبادرت به خوردن مال يتيم مى كنند، در واقع آتش تناول مى كنند: إِنَّ الَّذِينَ يَأْكُلُونَ أَمْوالَ الْيَتامى ظُلْماً إِنَّما يَأْكُلُونَ فِى بُطُونِهِمْ ناراً. 3

بنابراين آنچه به عمل ما ارزش مى بخشد و آن را به خدا و عالم آخرت مرتبط مى سازد، نيّت قلبى ما است. كوچكى، بزرگى و ظاهر اعمال، نشان دهنده بى ارزشى و يا ارزش آنها نيست به بيان ديگر، ارزش كارها به كميّت آنها نيست. در ظاهر قضيه، هيچ تفاوتى، مثلاً، بين خرج كردن پول در راه حلال و مصرف آن در راه حرام وجود ندارد، آنچه كه موجب جدايى آنها از يكديگر مى شود، نيّت انسان است. انگيزه و نيت است كه ارزش اعمال انسان را مشخص مى كند.

نكته ديگر اين كه، عبادات از لحاظ ميزان نفوذ و تأثير انگيزه هاى غير الهى در آنها در يك حد نيستند و ميان آنها تفاوت وجود دارد. براى مثال، شخصى كه براى خودنمايى نماز مى خواند، فقط ممكن است مورد تشويق افراد مؤمن و نمازخوان قرار گيرد و كسانى كه به نماز اهميت نمى دهند به كار او توجهى نمى كنند. اما در امور عام المنفعه مثل، ساختن مدرسه و بيمارستان و مانند آنها، هم مسلمان و هم غير مسلمان، هم نمازخوان و هم غير نمازخوان از آن استقبال مى كند. بنابراين زمينه خودنمايى و ريا در پول خرج كردن بيش تر است تا در نماز خواندن. كم تر كسى است كه براى نماز خواندن به شخصى رأى بدهد، اما اگر كسى پول خرج كند، احتمال اين كه افراد بيش ترى به او رأى بدهند وجود دارد. از اين رو، انگيزه افراد در عبادات فردى با عبادت هايى كه نفعى براى مردم دارد، متفاوت است.

پى نوشت ها:

1 بحارالانوار، ج 70، باب 53، روايت. 35

2 ر. ك: بحارالانوار، ج 22، باب 37، روايت. 90

3 نساء (4)،. 10

آيت الله مصباح يزدى/ فصلنامه معرفت شماره 48

(1) (نهج البلاغه، حكمت 237). پرسمان.