آيا دين زرتشت دين الهى و توحيدى بوده است

زرتشت و توحيد

آيا دين زرتشت، دين الهى و توحيدى بوده است؟

چنانكه گذشت؛ از نظر تاريخى در بنياد دين زرتشت ابهامات زيادى وجود دارد و براى اولين بار مسلمانان به استناد پاره اى از نصوص دينى آنان را اهل كتاب آسمانى به حساب آوردند. بنابراين احتمال دارد دين زرتشت، در اصل از اديان آسمانى بوده اما در طول تاريخ دچار تحريف ها و دگرگونى هايى شده است1. بر اين اساس على القاعده دين زرتشت بايد در اصل توحيدى بوده و سپس به ثنويت پيش از خود بازگشته است.

«اوستا»ى موجود نيز در اين باره ابهام دارد؛ زيرا قسمت هاى مختلف اين كتاب، تفاوت فاحشى با يكديگر دارد. بخش «ونديداد» اوستا صراحت در ثنويت دارد؛ ولى از بخش «گاتاها» چندان دوگانگى فهميده نمى شود. به علت همين تفاوت و اختلاف بزرگ برخى برآنند كه اوستاى موجود اثر يك نفر نيست؛ بلكه هر بخش آن از يك شخص است و نفوذ ثنويّت در آن، از ناحيه سوابق دو خدا انگارى در نژاد آريا، قبل از زرتشت بوده است.

از طرف ديگر «گاتاها» را نيز نمى توان ملاك توحيدى انگاشتن آيين زرتشت قرار داد، زيرا توحيد كامل شامل امور زير مى شود:

1. توحيد ذاتى؛ يعنى يكتايى و يگانگى خداوند.

2. توحيد صفاتى؛ يعنى يگانگى ذات و صفات الهى و عدم اتصاف خداوند به وصفى زايد بر ذات.

3. توحيد افعالى؛ يعنى اين كه تنها فاعل مستقل خداوند است؛ و خالق و پروردگارى جز خداوند در دار هستى وجود ندارد.

4. توحيد در عبادت و پرستش؛ حداكثر آنچه به استناد «گاتاها» مى توان گفت اين است كه زرتشت طرفدار «توحيد ذاتى» بوده است؛ يعنى، تنها يك موجود را قائم به ذات و غير مخلوق مى دانسته و آن «آهورمزدا» است.

در نتيجه اين انگاره همه موجودات ديگر حتى اهريمن (انگره مئنيو ) آفريده آهورمزدا است. به عبارت ديگر احتمالاً زرتشت براى درخت هستى، بيش از يك ريشه قائل نبوده است. اما – به حسب مدارك تاريخى – از نظر خالقيّت، كاملاً ثنوى است؛ زيرا از تعليمات آن استفاده مى شود كه قطب مخالفِ «انگره مئنيو» (خرد خبيث )، «سپنت مئنيو» (خرد مقدس ) است. سپنت مئنيو، منشأ اشياء نيك است؛ يعنى، همان اشيائى كه خوب است و مى بايست آفريده بشود.

اما انگره مئنيو يا اهريمن، منشأ اشياء بد است؛ يعنى، منشأ اشيائى كه نمى بايست آفريده شود و آهورامزدا يا سپنت مئنيو مسئول آفريدن آنها نيست؛ بلكه انگره مئنيو مسئول آفريدن آنها است. از طرف ديگر زرتشت هرگز نتوانست دوگانه پرستى و شرك در پرستش را ريشه كن سازد و به گونه هاى مختلف آيين او گرفتار شرك و انحطاط شده است2.

بنابراين اگر گاتاها را – كه اصيل ترين، معتبرترين و توحيدى ترين اثرى است كه از زرتشت باقى مانده است – ملاك قرار دهيم، زرتشت را در شش و پنج خير و شر، و اينكه نظام موجود، نظام احسن نيست و با حكمت بالغه جور نمى آيد، گرفتار مى بينيم. اين جهت، او را از پيامبران آسمانى، جدا مى سازد. مگر آن كه همه اينها تحريفات و اضافات پس از زرتشت باشد و دين حقيقى او مشتمل بر همه مراتب توحيد بوده و اكنون از ميان ما غايب است.

 

1. براى آگاهى بيشتر در اين زمينه رجوع كنيد :

الف. جلال الدين آشتيانى، زرتشت.

ب. داود الهامى، چهره زرتشت در تاريخ.

پ. مترجم مازندى، پارسيان اهل كتابند.

2. جهت آگاهى بيشتر پيرامون گونه هاى شرك در آيين زرتشت ر.ك:

الف. شهيد مطهرى، مجموعه آثار، ج 14، صص 200 – 236، تهران : صدرا.

ب. سيد محمد حسين حسينى طهرانى، اللّه شناسى، ج 3، صص 83 – 110، مشهد : علامه طباطبايى، چاپ دوم، 1418ه.ق.

 

منبع : هدانا برگرفته از پرسمان ادیان و مذاهب

ویژه نامه دین پژوهی (ادیان و مذاهب)