آيا امتحانى كه خدا از بنده اى نيكوكار مى گيرد سخت تر از بنده گناهكار است؟

آيا امتحانى كه خدا از بنده اى نيكوكار مى گيرد سخت تر از بنده گناهكار است؟

مقدمه: يكى از اهداف آفرينش انسان امتحان او است: قرآن مى فرمايد:» انا خلقنا الانسان من نطفه امشاج تبتليه فجعلناه سميعا بصيرا انا هدينا السبيل اما شاكرا و اما كفورا ما انسان را از نطفه ى مختلفى آفريديم، و او را مى آزماييم و لذا او را شنوا و بينا قرار داديم. ما راه را به او نشان داديم، خواه شاكر باشد يا كفران كند «،(1). هم چنين فرموده است:» الذى خلق الموت و الحياه ليبلوكم ايكم احسن عملا او كسى است كه مرگ و زندگى را آفريد، تا شما را آزمايش كند كدامين نفر بهتر عمل مى كند «،(2). حتى آفرينش ديگر اجزا و پديده هاى جهان را نيز به انگيزه ى آزمايش انسان مى داند:» و هو الذى خلق السماوات و الارض فى سته ايام و كان عرشه على المائ ليبلوكم ايكم احسن عملا و او خدايى است كه آسمان و زمين را در فاصله ى شش روز آفريد و عرش او بر آب قرار يافت تا شما را بيازمايد كه عمل كدام يك از شما نيكوتر است «،(3)

(1) (انسان، آيه ى 2- 3)
000 (2) (ملك، آيه ى 2)
000 (3) (هود، آيه 7 و نيز ر. ك: كهف، آيه 7 انبيائ، آيه 35 تغابن، آيه 15 محمد، آيه 5 اعراف، آيه 163 انفال، آيه 7).

اما در پاسخ بايد توجه داشت سراسر زندگى انسان (چه گنهكار و چه مومن) محل ازمون الهى است. از ديدگاه قرآن حتى نعمت و نقمت و رفاه و رنج دنيا هر دو آزمون الهى است نه هر انسان مرفّهى مورد اكرام خداست و نه هر انسان مبتلايى مورد تحقير او.

نكته مورد توجه در سوال شماكه مقايسه امتحان مومنين با گنهكاران است چنين تبيين مى شود كه اولا امتحان هر كسى به اندازه ظرفيت اوست. دوم اينكه حتى وفور نعمت براى بعضى انسانها كه در ظاهر به صورت لطف صورت مى گيرد خود نوعى ابتلاء است كه در حقيقت غضب الهى است. سوم انكه از انجا كه تمامى گرفتاريها و ابتلائات مومن براى ساخته شدن و رشد مومن است ناملايات زندگى مومن هم بيشتر است (توجه شود كه به اين گرفتاريها، امتحان گفته ميشود). در مورد ابتلاها حديثى از امام صادق عليه السلام وجود دارد كه مى‏فرمايند: ان الله اذا احب عبدا غته بالبلاء غتا» (بحارالانوار، ج 15، جز اول، ص 55) يعنى خداى متعال آنگاه كه بنده‏اى را دوست بدارد او را در درياى بلا فرو مى‏برد. (تشبيه به فرورفتن در آب شده است.)

جاى ديگر از حضرت صادق (ع) روايت شده است كه: «ان اشد الناس بلاء الانبياء، ثم الذين يلونهم، ثم الامثل فالامثل» (بحار الانوار، ج 15، جزء اول ص 53). پر گرفتارى ترين مردم انبياء هستند، در درجه بعد كسانى كه از حيث فضيلت بعد از ايشان قرار دارند، و سپس هر كس كه با فضيلت تر است به ترتيب از بالا به پايين (گرفتارى او بيشتر است).

در پاسخ به اين سؤال به چند مسأله اشاره مى‏شود:

اگر منظور شما از نادان، فرد مجنون و ديوانه است بايد گفت اين افراد شرعا مكلف به احكام دينى نيستند چون يكى از شرايط تكليف، عقل است كه در اين افراد وجود ندارد يا مرتبه بسيار ضعيفى ازعقل در اين افراد وجود دارد بطوريكه اصلا معناى تكليف را درك نمى كنند. بنابراين اينها اصلا مجازاتى ندارند.

اگر مرادتان فرد جاهل است، جاهل بر دو گونه است: قاصر و مقصر جاهل قاصر كسى است كه پيام الهى به او نرسيده و زمينه‏اى براى بيدارى او فراهم نگرديده است. مجازات اين افراد در حد عقل و درك آنهاست يعنى، اين كه اگر دينى هم در كار نباشد، عقل مى‏گويد ظلم بد است و عدل خوب است و… به هر اندازه كه فرد قاصر به مفاد احكام روشن عقل خود عمل كرده باشد، مأجور و در صورت مخالفت مجازات مى‏گردد ولى جاهل مقصر كسى است كه جاهل بوده ولى امكان يادگيرى و شرايط آن را داشته است. مانند كسى كه در كنار مسجد است ولى نماز و احكام ديگر خود را بلد نيست و براى يادگيرى آن نيز حركت نمى‏كند، چنين فردى داراى مجازات است. «جاهل قاصر» كسى است كه در تحصيل علم كوتاهى نكرده است يعنى، در شرايطى بوده است كه امكان دسترسى به حكم خدا براى او وجود نداشته و يا خود را جاهل نمى‏داند و احتمال بطلان اعمالش را نمى‏دهد. «جاهل مقصر» كسى است كه در تحصيل كوتاهى كرده است يعنى، امكان آموختن و ياد گرفتن احكام الهى را داشته ولى آنها را ياد نگرفته است. جاهل قاصر در برخى موارد، مورد عقاب و عذاب خداوند قرار نمى‏گيرد ولى جاهل مقصر سزاوار آن است.

براى تكميل بحث به چند نكته توجه فرماييد.

1 به طور خلاصه مى‏توان گفت هر كس به ميزان امكانات و استعدادى كه دارد مسؤول است و بايد پاسخ‏گو باشد: لا يُكَلِّفُ اَللَّهُ نَفْساً إِلاَّ وُسْعَها خداوند هيچ كس را جز به اندازه تواناييش تكليف نمى‏كند (بقره، آيه 286). نتيجه اينكه استحقاق ثواب نيزبراساس امكانات و استعداد و تلاش هاى اختيارى فرد به تناسب توانايى هاى او است. فرض كنيد پدرى به يك فرزندش پنج ميليون تومان وبه فرزند ديگرش ده ميليون تومان مى دهد تا با آن كار كنند. آخر سال فرزنداول سه ميليون تومان و فرزند دوم پنج ميليون تومان سود كرده اند. از ديدگاه پدر كدام يك با آن پول بهتر كار كرده و سود بيشترى برده است؟ قطعا ازديد گاه پدر، فرزند اول سود بيشترى كرده و لايق تشويق بيشترى است. براى پدر، اين ملاك ارزش نيست كه فرزند دوم از ابتدا پول بيشترى داشته است، بلكه ملاك ارزش، اين است كه با پول خود چگونه كار كرده است. حساب وكتاب اخروى نيز چنين است و پاداش افراد، بر اساس فعاليت هاى اختيارى آنان داده مى شود. از مجموع بحث استحقاق ثواب و عقاب، مى توان نتيجه گرفت كه تكليف و در پى آن ثواب و عقاب، فقط در حيطه افعال اختيارى است اما آنچه خارج از اختيار مكلف است، هرگز در حيطه تكليف يا ملاك ثواب و عقاب نيست.

2 براى عقايد، اخلاق و اعمال انسان ميزانى مناسب آنها وجود دارد چنان كه از آيات فراوانى از قرآن استفاده مى شود مانند: «وَنَضَعُ المَوازين القِسط لِيَوم القِيمه فَلا تُظْلَم نَفْس شَيئا و إِن كان مِثقال حَبه مِن خَردَل أَتينا بِها و كَفى بِنا حاسَبين» انبياء/ 47 (و ترازوهاى عدل را براى روز قيامت خواهيم نهاد و ستمى به هيچ كس نخواهد شد و اگر عملى به اندازه دانه خردلى (اسپندى) باشد در حساب آوريم و تنها علم ما از همه حسابگران كفايت خواهد كرد و ما نيز خود حسابرس كافى و كامل هستيم.)

امام صادق (ع) در تفسير اين آيه مى فرمايد: ترازوهاى قسط و عدالت در روز قيامت عبارتند از پيامبران و اوصياء (ع): «هم الأنبياء و الأوصياء» (نوارالثقلين 430/ 3، ح. 77) بنابراين، عقايد و اخلاق و اعمال انسان ها را با عقايد و اخلاق و اعمال پيامبران و اوصياى آنان ارزيابى كرده و مى سنجند.

3 بايد گفت هم مسائل دينى و تكاليف آن براساس انسان بودن افراد است نه سياه و سفيد، يا سيد و غير سيد بود آن و هم پاداش و ثواب آن براساس رفتارها و اعمال انسان تنظيم شده است نه نسبت به قشر و اصناف و همين طور عذابها نيز براساس اعمال ناشايست انسان هر گناهى عذاب مخصوص دارد، هر كسى آن گناه را مرتكب شود و توبه نكند مشمول آن عذاب مى شود خواه سياه باشد يا سفيد، سيد باشد يا غير سيد،…. براى مطالعه بيشتر رجوع كنيد به: عدل الهى، شهيد مطهرى.پرسمان