آثار تربيتى خواندن نماز در پنج وقت
فهرست این نوشتار:
آثار تربيتى نمازهاى پنج گانه
پرسش 11 . من قبول دارم نماز خوب است اما آيا بهتر نبود هر روز يك بار نماز مى خوانديم؟
در اين باره پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: «نمازهاى پنج گانه چون رود پر آب جارى بر در (خانه) شماست كه هر روز پنج بار در آن (خود را) مى شوييد».94 به طورى كه اگر در فاصله ميان دو نماز غفلت و يا گناهى از انسان سر زد، با برگزارى نماز، انسان به ياد خدا بيايد و گناهش پاك شود. چنان كه خداوند مى فرمايد:
«إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهى عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَر»95؛ «نماز انسان را از زشتى ها و منكرات باز مى دارد».
«وَ أَقِمِ الصَّلاةَ طَرَفَى النَّهارِ وَ زُلَفاً مِنَ اللَّيلِ إِنَّ الْحَسَناتِ يذْهِبْنَ السَّيئاتِ ذلِكَ ذِكْرى لِلذَّاكِرينَ»96؛ «در دو طرف روز، و اوايل شب، نماز را بر پا دار؛ چرا كه حسنات، سيئات (و آثار آنها را) از بين مى برند؛ اين تذكّرى است براى كسانى كه اهل تذكّرند!».
از همين رو، نقل شده به پيامبر خدا صلى الله عليه و آله گفتند: فلانى در روز نماز مى خواند و شب ها به دزدى مى پردازد پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمود: «إِنَّ صَلاَتَهُ لَتَرْدَعُهُ»؛ «همانا نمازش جلوى او را خواهد گرفت».
بنابراين، اگرچه نماز يك ارتباط روحى و معنوى است و هدف از آن ياد خداست، اما اسلام خواسته اين روح را در قالب يك سلسله برنامه هاى تربيتى پياده كند و لذا شرايط زيادى را براى آن قرار داده است، شرايط صحيح بودنِ نماز، شرايط قبولى و شرايط كمال نماز و در پرتو همين برنامه هاى تربيتى است كه نمازگزار ناچار است كه براى صحّت و قبولى نماز خود در اين سيستم تربيتى قرار گرفته و رشد نمايد؛ مثلاً، از شرايط صحّت نماز مشروع بودن و مباح بودن تمام وسايلى است كه در آن به كار مى رود، مانند آب وضو و غسل، جامه اى كه با آن نماز مى گزارد و مكان نمازگزار، اين موضوع سبب مى شود كه او از حرام دورى كند و در كار و كسب خود از هر نوع حرام اجتناب نمايد؛ و به مرور زمان با همين روحيه تربيت شده و از مال حرام اجتناب مى نمايد.
و يا اين كه براى قبولى نمازش در پيشگاه خداوند بايد زكات و حقوق مستمندان را بپردازد؛ غيبت نكند؛ از تكبّر و حسد بپرهيزد؛ از مشروبات الكلى اجتناب نمايد و با حضور قلب و توجّه و نيّت پاك به درگاه خدا رو آورد.
نمازهاى پنج گانه از لحاظ تربيت فردى و اجتماعى نيز داراى فلسفه گوناگونى مى باشد كه به اختصار به مواردى از آنها اشاره مى گردد:
نظافت و بهداشت
از آنجا كه نمازگزار بايد به عنوان «وضو» و «غسل» شستشو كند تا براى نماز آماده شود به طور معمول يك فرد تميز خواهد بود. از اين نظر نماز به بهداشت فردى كمك شايانى مى كند.
انضباط و وقت شناسى
نمازهاى پنج گانه هر كدام براى خود وقت مخصوص و معيّنى دارد و فرد نمازگزار بايد نمازهاى خود را در آن اوقات بخواند، لذا اين عبادت اسلامى به انضباط و وقت شناسى كمك مؤثرى مى كند. به ويژه نمازگزار بايد براى اداى فريضه صبح پيش از طلوع آفتاب از خواب برخيزد، يك چنين فردى گذشته از اين كه از هواى پاك و نسيم صبحگاهان استفاده مى نمايد، به موقع فعاليت مثبت زندگى را آغاز مى كند.
همگرايى
نماز در اوقات معيّن نمودارى از وحدت و يگانگى ملت بزرگ اسلام است؛ زيرا همه مسلمان ها در وقت هاى مخصوصى رو به قبله ايستاده و با آداب خاصى خداوند جهان را مى پرستند، اين خود نمونه بزرگى از اتحاد و يگانگى مردم است. هرگاه اين نمازها به صورت جماعت برگزار گردد، روح وحدت و اتحاد و مساوات و برابرى، از صف هاى منظم و فشرده نمازگزاران بيشتر نمايان خواهد بود.
پرورش فضائل اخلاقى
نماز روح اخلاص و خداباورى را در انسان افزايش مى دهد و نتيجه آن پرورش فضايل اخلاقى و تكامل روحى انسان است؛ چه تكاملى بالاتر از اين كه روح ما از جهان محدود ماده و چهار ديوار طبيعت بيرون رفته و با جهان بيكران كمال مطلق «خدا» مرتبط گردد و در انجام وظايف بندگى و كارهاى زندگى، از قدرت نامتناهى و نيروى نامحدود او استمداد بطلبد و خدا را درهمه حال حاضر و ناظر خود بداند و به اندازه اى شايسته و لايق گردد كه بتواند با او سخن بگويد.
يكى از اهداف نماز خشوع و خضوع در پيشگاه مقام ربوبيت و كنار رفتن پرده هاى تكبر و غرور مى باشد. به طور مؤب ايستادن، ركوع كردن، جبين به خاك ساييدن، سجده و نشستن دو زانو و… همه نشانه هاى خضوع است.
حضرت على عليه السلام مى فرمايد: «مِنْ تَعْفِيرِ عِتَاقِ الْوُجُوهِ بِالتُّرَابِ تَوَاضُعاً»97؛ «خداى سبحان نماز را مقرّر داشت تا پيشانى از روى تواضع به خاك ماليده شود».
هنگامى كه انسان در هر شبانه روز هفده ركعت و در هر ركعت دو بار پيشانى بر خاك در برابر خدا مى گذارد و خود را ذرّه كوچكى در برابر عظمت او مى بيند، از اين رو پرده هاى كبر و غرور و خودخواهى را كنار مى زند.
حضرت على عليه السلام بعد از بيان فلسفه عبادت، يكى از آثار نماز را تكبّر زدايى بيان نمود: «خداوند ايمان را براى پاكسازى انسان ها از شرك واجب كرده است و نماز را براى پاكسازى از كبر»98.
شاید این مطالب را هم بپسندید:
حضرت فاطمه عليهاالسلام نيز مى فرمايد: «جعل اللّه الصلاة تنزيها لكم من الكبر»99؛ «خداوند نماز را مقرّر داشت تا دامن انسان را از كبر و منيت پاك گرداند».
خويشتن دارى و كنترل غرايز
از لحاظ تربيتى، ياد خدا بهترين وسيله براى خويشتن دارى و كنترل غرايز سركش و جلوگيرى از روح طغيان است. «نمازگزار» همواره به ياد خدا مى باشد و كمترين اثر ياد خدا اين است كه به خودكامگى انسان و هوس هاى وى پايان مى بخشد، چنان كه غفلت از ياد خدا و بى خبرى از پاداش ها و كيفرهاى او، موجب تيرگى عقل و خرد و كم فروغى آن مى شود.
بزرگ ترين مصيبت براى رهروان راه حق آن است كه هدف آفرينش خود را فراموش كنند. و غرق در زندگى مادى و لذائذ زودگذر گردند، اما نماز به حكم اين كه در فواصل مختلف در هر شبانه روز پنج بار انجام مى شود، مرتباً به انسان اخطار مى كند و هشدار مى دهد و هدف آفرينش او را خاطر نشان مى سازد… و اين نعمت بزرگى است كه انسان وسيله اى در اختيار داشته باشد كه در هر شبانه روز چند مرتبه به او بيدار باش گويد.100
هشام بن حكم از امام صادق عليه السلام پرسيد: چرا نماز واجب شد، در حالى كه هم وقت مى گيرد و هم انسان را به زحمت مى اندازد؟ امام فرمود: «پيامبرانى آمدند و مردم را به آيين خود دعوت نمودند. عده اى هم دين آنان را پذيرفتند، امّا با مرگ آن پيامبران، نام و دين و ياد آنها از ميان رفت. خداوند اراده فرمود كه اسلام و نام پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله زنده بماند و اين از طريق نماز امكان پذير است»101.
كنترل هيجانات و آرامش قلبى
مقطع حسّاس جوانى همراه با فوران احساسات و هيجانات درونى مى باشد و به طور طبيعى بخشى از اين هيجانات موجب بروز مشكلاتى براى اين نسل مى گردد اما از آنجا كه خداوند متعال در انس با نماز و ياد خودش آرامش و طمأنينه قرار داده: «أَلا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ»102. لذا جوانانى كه همراه با نماز رشد مى نمايند جوانانى با وقار، آرام و به دور از هرگونه هيجانات كاذب مى باشند.
حضرت على عليه السلام در خطبه 192 نهج البلاغه معروف به خطبه قاصعه گوشه هايى از مفاسد اخلاقى همچون كبر و سركشى و ظلم را برمى شمرد و سپس مى فرمايد: خداوند بندگانش را، با نماز و زكات و تلاش در روزه دارى، حفظ كرده است. آنگاه در مورد آثار نماز مى فرمايد: «تَسْكيناً لاِطْرافِهِم، تَخْشيعاً لاِبْصارِهِم، تَذْليلاً لِنُفُوسِهِمْ، تَخْفيضاً لِقُلُوبِهِم، اِزالَةً لِلْخَيلاءِ عَنْهُم»103؛ «نماز به همه وجود انسان آرامش مى بخشد، چشم ها را خاشع و خاضع مى گرداند، نفس سركش را رام، دل ها را نرم و تكبّر و بزرگ منشى را محو مى كند».
بررسى ها و تحقيقات به عمل آمده نيز نشان داده است كه جوانان و نوجوانانى كه گرايش به نماز دارند از ميزان اعتماد به نفس و كنترل درونى بالا و هيجان خواهى كمى برخوردارند.104
94. پيام پيامبر صلى الله عليه و آله، ترجمه فارسى، ص 667.
95. عنكبوت 29، آيه 45.
96. هود 11، آيه 114.
97. سيّدرضى، نهج البلاغه، قم: هجرت، 1414ق، اوّل، ص 294.
98. نهج البلاغه، ترجمه دشتى، ص 683.
99. محدّث اربلى، كشف الغمة فى معرفة الأئمة، تبريز، بنى هاشمى، 1381ق، اوّل، ج1، ص 483.
100. مكارم شيرازى، ناصر، تفسير نمونه، تهران، دارالكتب الإسلامية، 1374ش، اوّل، ج 16، ص 290 – 291.
101. علل الشرائع، ج2، ص 317.
102. رعد 13، آيه 28؛ «تنها با ياد خدا دل ها آرامش مى يابد!».
103. نهج البلاغه، ص 294.
104. ر.ك: بررسى شيوه هاى تشويق و ترغيب كودكان و نوجوانان به نماز جماعت، مليحه اسلاميان.
منبع: هدانا برگرفته ازنماز چیستی و چرایی.
