مفهوم و مراتب غفران الهی در ماه رمضان
فهرست این نوشتار:
در روایت دیگری آمده است که در شب اول ماه رمضان تمام گناهان آمرزیده می شود و در شب های دیگر، مؤمنین ارتقای درجه می یابند و دیگر آمرزش از گناهان مطرح نیست. و لذا حضرت استاد (آیت الله سعادت پرور)می فرمودند که مغفرتِ الهی که در ادعیه این ماه آمده، به جهت ارتقای درجه است نه به جهت نجات از جهنم؛ زیرا بهشتیان هم در بهشت از خداوند طلب مغفرت و اتمام نور می نمایند. کسی که وارد بهشت می شود، قطعاً از تمام گناهان پاک شده است، پس این طلب مغفرت به جهت ارتقای رتبه و نورانیت در بهشت است
معنای لغوی مغفرت
مغفرت در لغت به سه معنا است که اولین آن به معنای پوشاندن چیزی است، و معنای دیگر آن محو کردن است. «پوشاندن» در جایی استعمال می شود که وجود چیزی باقی باشد و فقط پوشانده شود، لذا به محض اینکه «غافر» کنار رود، آن چیز آشکار میگردد. حتی اگر مراتب نازله ی مغفرت به معنای پوشاندن باشد، قطعاً مراتب عالی آن چنانکه از آیات قرآن و کلمات اولیای الهی بر می آید به معنای محو کردن است.
مراتب مغفرت
با توضیح معنای «مغفرت»، به این روایت شریفه نبوی توجه کنید که می فرماید: «إِنَّ أَبْوَابَ السَّمَاءِ تُفَتَّحُ فِی أَوَّلِ لَیلَةٍ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ وَ لَا تُغْلَقُ إِلَى آخِرِ لَیلَةٍ مِنْهُ… فَإِذَا صَامَ أَوَّلَ یَوْمٍ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ غَفَرَ لَهُ کُلَّ ذَنْبٍ تَقَدَّمَ إِلَى ذَلِکَ الْیوْمِ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ وَ کَانَ کَفَّارَةً إِلَى مِثْلِهَا مِنَ الْحَوْلِ وَ کَانَ لَهُ بِکُلِّ یوْمٍ یَصُومُهُ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ قَصْرٌ، لَهُ أَلْفُ بَابٍ مِنْ ذَهَبٍ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُ سَبْعُونَ أَلْفَ أَلْفِ مَلَکٍ تَأْتِی غُدْوَةً إِلَى أَنْ تُوَارِی بِالْحِجَابِ»؛ یعنی در شب اول ماه رمضان، همه ی درهای آسمان باز می گردند و تا آخر این ماه بسته نمی شوند… هر کس روز اول ماه رمضان را روزه بگیرد، خداوند همه ی گناهانش را می آمرزد و در مقابل هر روزی که روزه بگیرد، قصری از طلا در بهشت به او می دهد که هزار در داشته باشد و هفتاد هزار هزار ملک برای او استغفار می کنند…
مغفرتی که در ازای روزه ی روز اول ماه رمضان است، مرتبه ی اول مغفرت می باشد که همان آمرزش گناهان است، اما مغفرت روزهای بعد، اشاره به مراتب بالاتر مغفرت دارد.
توضیح آنکه: مغفرت در سه معنا به کار رفته است: اول به معنای پوشش بر امری است[1] و بر این مبنا مغفرت الهی یعنی پوشش نهادن بر گناهان و زشتی های بندگان؛ چنانکه در دعای مباهله وارد شده: «یَا غَفُورُ اغْفِرْ لِی ذُنُوبِی وَ اسْتُرْ عُیُوبِی وَ لَا تَفْضَحْنِی بِسَرَائِرِی» (ای خداوند غفور، گناهان مرا بپوشان و مرا به واسطه ی زشتی های مخفی ام مفتضح نگردان.) در این مرحله اصل گناه به جای خود محفوظ است ولی پروردگار با ستّاریت خود بر آن پوشش نهاده است.
معنای دوم مغفرت نادیده گرفتن و روی گرداندن از خطای کسی است.[2] در این مرتبه آثار گناه کمرنگ تر است، ولی هنوز اصل گناه باقی است، گرچه خداوند بنا بر کرمش آن را نادیده گرفته است.
معنای سوم مغفرت محو گناه است؛ به گونه ای که هیچ اثری از آن باقی نماند[3]؛ چنانکه در کلام مولی علی(ع) پیرامون استغفار در ماه رمضان به این معنا اشاره شده که فرمود: «عَلَیْکُمْ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ بِالْإِسْتِغْفَارِ وَ الدُّعَاءِ، فَإِنَّ الدُّعَاءَ یَدْفَعُ الْبَلَاءَ عَنْکُمْ وَ الْإِسْتِغْفَارَ یَمْحُو ذُنُوبَکُمْ».[4] (بر شما باد استغفار و دعا در ماه رمضان، چرا که دعا بلا را از شما دفع می کند و استغفار گناهانتان را محو می سازد).
همچنین این آیه ی شریفه به هر سه مرتبه ی مغفرت اشاره دارد: <إِنْ تَعْفُوا وَ تَصْفَحُوا وَ تَغْفِرُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحیم>.[5] (اگر عفو کنید و از خطاهایشان بگذرید و بدی هایشان را ندیده بگیرید کارى خدایى کرده اید چون خداى تعالى هم غفور و رحیم است.) و البته مرتبه ی بالاتری از مغفرت الهی هم وجود دارد که در آن خداوند نه تنها گناهان را محو می کند، بلکه به فضل خود آن را به حسنات مبدل می نماید و نورانیت مضاعف در نامه ی اعمال قرار می دهد: <إِلَّا مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ عَمَلاً صالِحاً فَأُوْلَئِکَ یُبَدِّلُ اللَّهُ سَیِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحیما>[6]. (مگر آنکه توبه کند و مؤمن شود و عمل صالح انجام دهد، آن گاه خدا بدی هاى این گروه را به نیکی ها مبدل کند که خدا آمرزگار و رحیم است.) بنابراین مؤمن با دوام دعا و استغفار در ایام ماه مبارک -به شرط آنکه مراقبه ی جدی بر ترک گناه داشته باشد- در مراتب مغفرت الهی و نورانیت باطن اعمال سیر می نماید. و ظهور ملکوتی این عمل سیر تدریجی در درجات بهشت است؛ چنان که خداوند درباره ی بهشتیان -در عین آنکه مشمول مغفرت الهی واقع شده اند- می فرماید: <فَأُوْلَئِکَ یُبَدِّلُ اللَّهُ سَیِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحیما>.
نکته ی دیگر آنکه: مغفرت شب های ماه رمضان، مربوط به حرمت این ماه است و ربطی به روزه ندارد. حتی کسی که به دلیل عذر شرعی نمی تواند روزه بگیرد، باز هم مشمول مغفرت این شب ها قرار می گیرد. لذا کسانی که نمی‌توانند روزه بگیرند، سعی کنند حرمت این ماه را حفظ کنند. ماه رمضان اقتضا می کند که انسان کم بخورد، کم بیاشامد، سحرها را بیدار شود و…
نکته ی دیگر درباره ی مغفرت آنکه: اگر ما در ماه مبارک از خداوند درخواست همه ی مراتب مغفرت را می نماییم، باید استعداد آن را نیز در خود فراهم کنیم؛ چرا که مغفرتِ مرتبه ی اول، آمرزش از گناهان است و لازمه ی آن پرهیز از اصل گناه در این ماه عزیز است و در مرتبه ی دوم برای خواص، پرهیز از حیطه ی گناه است. لذا به سالک در مرتبه ی اول از سلوک دستور به مراقبه ی بر حلال و حرام الهی داده می شود و در مرتبه ی دوم پرهیز از حیطه ی گناه؛ زیرا کسی که به طور جدی بخواهد از محرمات الهی پرهیز کند، باید حتی خود را در محدوده ی حرام نیز قرار ندهد. چنانکه رسول خدا(ص) خطاب به نعمان بن بشیر فرمودند: «أَنَّ الْحَلَالَ بَیِّنٌ وَ الْحَرَامَ بَیِّنٌ وَ بَیْنَهُمَا مُشْتَبِهَاتٌ لَا یَعْلَمُهُنَّ کَثِیرٌ مِنَ النَّاسِ، فَمَنِ اتَّقَى الشُّبُهَاتِ اسْتَبْرَأَ لِدِینِهِ وَ عِرْضِهِ، وَ مَنْ وَقَعَ فِی الشُّبُهَاتِ وَقَعَ فِی الْحَرَامِ کَالرَّاعِی یَرْعَى حَوْلَ الْحِمَى یُوشِکُ أَنْ یَرْتَعَ فِیهِ. أَلَا وَ لِکُلِّ مَلِکٍ حِمًى، أَلَا وَ إِنَّ حِمَى اللَّهِ مَحَارِمُهُ[7]» (حلال و حرام خداوند بیّن و آشکار است، و در میان آن دو امور شبهناکی است که بسیاری از مردم بدان آگاه نیستند. پس هر کس از امور شبهه ناک پرهیز کند، دین و آبروی خود را حفظ کرده است و هر کس از مشتبهات اجتناب نکند به حرام می افتد مانند چوپانی که در اطراف قرقگاه پادشاه گوسفندان خود را بچراند و ناخواسته گله اش به حریم سلطان وارد می شود و آسیب می بیند، پس بدانید که قرقگاه الهی محرمات او است.)
بنا بر روایتی که در ابتدا عرض شد، اصل حیطه ی گناه دنیاست: «حُبُ الدُّنْیَا رَأْسُ کُلِّ خَطِیئَة». در ماه رمضان، باید عشق و محبت مؤمن به دنیا آرام آرام برداشته شود. نشانه ی دل کنده شدن از دنیا هم این است که قلب انسان باز می شود و وسعت می یابد. در روایتی از پیغمبر اکرم(ص) آمده است که فرمود: «یا أَبَاذَرٍّ، إِذَا دَخَلَ النُّورُ الْقَلْبَ انْفَتَحَ الْقَلْبُ وَ اسْتَوْسَعَ»؛ یعنی وقتی نور وارد قلب کسی شود، قلب او باز شده و وسعت می یابد. جناب ابوذر سؤال کردند: یا رسول الله! علامت این امر چیست؟ حضرت پاسخ دادند: «الْإِنَابَةُ إِلَى دَارِ الْخُلُودِ، وَ التَّجَافِی عَنْ دَارِ الْغُرُورِ، وَ الْإِسْتِعْدَادُ لِلْمَوْتِ قَبْلَ نُزُولِهِ.» (میل به خانه ی ابدیت و دوری از منزل فریب یعنی دنیا و آمادگی برای مرگ قبل از از دست رفتن فرصت توبه و جبران مافات).
مغفرت مرتبه ی سوم، پرهیز از خطورات شیطانی است که مقدمه ی میل به گناه می شود؛ چنان که مولایمان امیر مؤمنان حضرت علی(ع) می فرمایند: «صِیَامُ الْقَلْبِ عَنِ الْفِکْرِ فِی الْآثَامِ أَفْضَلُ مِنْ صِیَامِ الْبَطْنِ عَنِ الطَّعَامِ». (روزه قلب از فکر کردن در گناهان، برتر از روزه شکم از خوردنی ها است.) و چون خطورات قلبی در اختیار انسان نیست، می باید مقدمات اختیاری آن تحصیل شود. و لذا باید در این ماه با اشتغال بیشتر به دعا و تلاوت و مناجات و نماز و اعراض از اهل معصیت، نه تنها جوارح ظاهری، بلکه جوارح باطنی (یعنی قوه ی خیال) را نیز از فکر درباره ی گناه و خطورات شیطانی پاک کرد: <وَ إِمَّا یَنْزَغَنَّکَ مِنَ الشَّیْطانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ إِنَّهُ سَمیعٌ عَلیمٌ>[8] (و چون از شیطان وسوسه ای به تو رسید به خدا پناه جوى که وى شنوا و دانا است)
شاید این مطالب را هم بپسندید:
اگر از وسوسه ی نفس و هوا دور شوى بیشکى ره ببرى در حرم دیدارش
اى که از کوچه ی معشوقه ی ما می گذرى با خبر باش که سر می شکند دیوارش
مغفرت مرتبه ی چهارم که اولیای الهی در این ماه از خداوند درخواست می نمودند، چشم پوشی از ما سوی الله است؛ یعنی انسان در ماه رمضان نباید به هیچ چیز غیر از پروردگار توجه داشته باشد؛ چنانکه در فقره های مختلف مناجات شعبانیه به این مطلب اشاره شده و از خداوند «کمال انقطاع» را درخواست می نماییم[9].
گفتم که روی خوبت از من چرا نهان است گفتا تو خود حجابی، ور نه رخم عیان است
گفتم فراق تا کی، گفتا که تا تو هستی گفتم نَفَس همین است، گفتا سخن همان است
آنچه تا به حال بیان شد، صرفاً درباره ی دافع گناه بودن اصل ماه مبارک رمضان بود و بحث از دافع بودن خود صیام از گناهان شأن دیگری دارد! به عبارت دیگر، اگر کسی به ماه رمضان وارد شود و بنا بر عذر شرعی نتواند روزه بگیرد، از آنجا که او در ظرف این ماه و زیر این خیمه قرار گرفته، حجاب ها و شیاطین از او دفع می شوند؛ این حال ماه رمضان است.
رافع بودن ماه رمضان
ماه رمضان علاوه بر اینکه دافع کدورت ها و حجاب هاست، رافع نیز هست. یعنی نه تنها مانع حجاب گرفتن قلب انسان می شود، بلکه حجاب های ناشی از گناهان ماه‌های قبل را هم زدوده و پاک می‌کند.
اولین دلیل ما بر این سخن، معنای لغوی «رمضان» است. «رمضان» از ماده «ر م ض» به معنای سوزانیدن یا گرم کردن بسیار شدید چیزی است. «رَمَضَ یَرمُضُ» یعنی حرارت چیزی به بالاترین حدّ خود رسید. «رَمَضَت الشَّمس» یعنی خورشید چنان بر ریگ ها تابید که آن را به شدت داغ کرد. «رمضت الطائر» یعنی پرنده تشنه شد و جگرش از تشنگی سوخت. «رمضاء» یعنی سنگ بسیار داغ. معنای دیگر ماده ی «رمض»، لاغر شدن و ریخته شدن اضافات و آلودگی ها از چیزی است. و در وجه تسمیه ی ماه مبارک رمضان گفته اند: «إِنَّما سُمِّیَ الرَمَضانُ لِأَنَّهُ یَرمَضُ الذُّنوبَ[10]» یعنی ماه رمضان، از آن رو بدین اسم نامیده شد که در آن گناهان سوزانده می شوند.
در معنای سوزاندن لطافتی نهفته است؛ توضیح آنکه: وقتی می خواهند ظرف آلوده ای را تمیز کنند، ابتدا آن را می شویند، و در مرحله ی بعد خاک یا گل اندود می کنند و اگر باز هم تمیز نشد می سایند. اما ممکن است در نهایت بعضی آلودگی ها و ارجاس در این ظرف باقی بماند که جز با حرارت دادن از بین نمی رود. لذا لطافت این بیان آنست که اگر برخی گناهان از ماه های دیگر باقی مانده باشد که با همه ی توبه ها و مجاهده های انسان هنوز آثارش باقی است ،ولی به برکت ماه مبارک رمضان و تهذیب نفسی که هرکس به نوبه ی خود در آن انجام می دهد آن گناهان نیز خود و آثارش از بین می رود.
دلیل دوم روایاتی است که ماه مبارک را ماه مغفرت و رحمت الهی می نامد؛ چنانکه در خطبه ی رسول خدا(ص) در آستانه ی این ماه، اشارات متعددی بر این مطلب شده است: «أَیُّهَا النَّاسُ، إِنَّهُ قَدْ أَقْبَلَ إِلَیْکُمْ شَهْرُ اللَّهِ بِالْبَرَکَةِ وَ الرَّحْمَةِ وَ الْمَغْفِرَة…» (ای مردم، همانا ماه خدا با برکت و رحمت و مغفرت به شما روی کرده است.) تا به آنجا که می فرماید: «یَقُولُ اللَّهُ تَعَالَى فِی کُلِّ لَیْلَةٍ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ: هَلْ مِنْ سَائِلٍ فَأُعْطِیَهُ سُؤَالَهُ؟ هَلْ مِنْ تَائِبٍ فَأَتُوبَ عَلَیْهِ؟ هَلْ مِنْ مُسْتَغْفِرٍ فَأَغْفِرَ لَه؟…» (خداوند در همه شب های ماه رمضان سه بار ندا می دهد: آیا درخواست کننده ای هست که درخواسته اش را بدهم؟ آیا توبه کننده ای هست تا توبه اش را بپذیرم؟ آیا استغفار کننده ای هست که او را بیامرزم؟) و در همان شب اول، مغفرت الهی گروه کثیری را در بر می گیرد و به تناسب ورود به شب های بعد، اضعاف مضاعفی را می آمرزد؛ تا به آنجا که ماه مبارک تمام می شود و مغفرت الهی همه ی مستحقین را در بر می گیرد و زیان کار حقیقی کسی است که عید فطر بر او بگذرد و مشمول رحمت الهی واقع نشود. چنان که رسول خدا(ص) با تأسف می فرمودند: «فَمَنْ لَمْ یُغْفَرْ لَهُ فِی رَمَضَانَ فَفِی أَیِ شَهْرٍ یُغْفَرُ لَه؟» (کسی که در ماه رمضان آمرزیده نشود، پس در کدام ماه دیگر مورد مغفرت قرار گیرد؟)
اى کبک خوش خرام که خوش می روى بناز غرّه مشو که گربه ی عابد نماز کرد
فردا که پیشگاه حقیقت شود پدید شرمنده رهروى که عمل بر مجاز کرد
ادامه دارد…
پی نوشت:
[1]- مقاییس اللغه ج4ص385
[2]- مصباح المنیر ج2ص449
[3]- التحقیق فی کلمات القرآن الحکیم ج7ص241
[4]- زاد المعاد – مفتاح الجنان ص 80 الفصل الرابع فی بیان آداب دخول شهر رمضان المبارک
[5]- التغابن : 14
[6]- الفرقان : 70
[7]- مجموعة ورام ج2 267 باب ذکر جمل من مناهی رسول الله(ص)، ص256
[8]- الأعراف : 200
[9]- «إِلَهِی هَبْ لِی کَمَالَ الْإِنْقِطَاعِ إِلَیْک» ((بار الها، کمال انقطاع به سوی خودت را به من ارزانی دار) و یا « إِلَهِی و أَلْحِقْنِی بِنُورِ عِزِّکَ الْأَبْهَجِ فَأَکُونَ لَکَ عَارِفاً وَ عَنْ سِوَاکَ مُنْحَرِفاً وَ مِنْکَ خَائِفاً مُرَاقِباً یَا ذَا الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَام» (بار الها، مرا به نور عزتت که کاملترین بهجت ها است متصل گردان تا عرفان کامل به تو را یابم و از غیر تو جدا گردم و مراقب دائمی تو و ترسان از مقامت باشم ای خداوند صاحب جلالت و کرامت ).
[10]- مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول(ع)، ج3، ص259، الحدیث 6 و ریاض السالکین فی شرح صحیفة سید الساجدین، ج6، ص: 11.
منبع:هدانابرگرفته از کتاب ادب حضور(دفترسوم-مراقبات ماه رمضان)
