ویژگی های رَحِم در قرآن کریم
در قرآن کریم، آیات متعددی به محل قرارگیری و رشد جنین که همان رحم باشد، اشاره شده است. از جمله در آیه ای می فرماید: «هُوَ الَّذي يُصَوِّرُكُمْ فِي الْأَرْحامِ كَيْفَ يَشاءُ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ الْعَزيزُ الْحَكيم »67، «او كسى است كه شما را در رحمِ (مادران)، آن چنان كه مى خواهد تصوير مى كند. معبودى جز خداوندِ توانا و حكيم، نيست»؛ و در جای دیگر، می فرماید: «إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ وَ يُنَزِّلُ الْغَيْثَ وَ يَعْلَمُ ما فِي الْأَرْحام »68، «آگاهى از زمان برپایی قيامت مخصوص خداست، و اوست كه باران را نازل مى كند، و آنچه را كه در رحم ها است مى داند».
واژه «رحم» در قرآن کریم در این معنا، همواره به صورت جمع به کار رفته است و عبارت «أُولُوا الْأَرْحام» نیز از این واژه اخذ شده که به معنای خویشاوندانی است که نسب آنها به یک «رحم» میرسد؛ یعنی دارای جد مشترک می باشند69.
در آیات قرآن برای «رحم» مادر ویژگیهایی بیان شده است که در ادامه به آنها اشاره میکنیم.
الف) نقش محافظتی رحم
در مطالب گذشته، ملاحظه کردیم که قرآن کریم به جایگزینی نطفه یا همان تخم باور شده در رحم مادر اشاره کرده و این محل استقرار را با وصف «مکین» توصیف می کند؛ یک جا می فرماید: «ثُمَّ جَعَلْناهُ نُطْفَةً في قَرارٍ مَكينٍ »70 و در جای دیگر می فرماید: «أَ لَمْ نَخْلُقْكُمْ مِنْ ماءٍ مَهينٍ فَجَعَلْناهُ في قَرارٍ مَكين»71؛ «آيا شما را از آبى پست و ناچيز نيافريديم سپس آن را در قرارگاهى محفوظ و آماده قرار داديم». «قرار» به معنى محل استقرار و «مكين» به معنى «محفوظ» است72.
استفاده از تعبیر «قرار مكين» (قرارگاه امن و امان یا قرارگاهى محفوظ و آماده ) برای رحم از سویی بر استواری و محکم بودن جایگاه نطفه پس از لانه گزینی در جدار آندومتر رحم دلالت می کند، به گونهای که به سادگی از آن کنده نمی شود و از سویی، این تعبير می تواند اشاره به نقش حفاظتی رحم و موقعيت خاص آن در بدن مادر باشد؛ رحم در محفوظ ترين نقطه بدن قرار گرفته و از هر طرف كاملا تحت حفاظت است، ستون فقرات و دنده ها از يك سو، استخوان نيرومند لگن خاصره از سوى ديگر و پوشش هاى متعدد شكم، رحم را در بر گرفته است.
به علاوه، کیسه آمنیوتیکی که جنین در آن قرار می گیرد، جلوی بسیاری از آسیب ها و ضربه ها را می گیرد و به این ترتیب، جایگاهی امن برای نطفه و جنین فراهم می آید73. راجع به نقش حفاظتی کیسه آمنیوتیک در مورد بعد، مطالبی خواهد آمد.
ب) اشاره به پرده های جنینی
در آیه ای از عالَم رحم مادر، این چنین تعبیر شده است: «يَخْلُقُكُمْ في بُطُونِ أُمَّهاتِكُمْ خَلْقاً مِنْ بَعْدِ خَلْقٍ في ظُلُماتٍ ثَلاثٍ ذلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ لَهُ الْمُلْكُ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ فَأَنَّى تُصْرَفُون»74؛ «شما را در شكم هاى مادرانتان آفرينشى پس از آفرينشى [ديگر] در تاريكي هاى سه گانه خلق كرد. اين است خدا، پروردگار شما، فرمانروايى از آنِ اوست. خدايى جز او نيست، پس چگونه [و كجا از حقّ ] برگردانيده مى شويد؟».
در این آیه گفته شده که جنین در «تاریکیهای سه گانه» قرار دارد. در دعاى معروف عرفه كه يك دوره كامل و عالى درس توحيد است، امام حسين (علیه السلام) به هنگام بر شمردن نعمت و قدرت خداوند به پيشگاه او چنين عرض مى كند: «و ابتدعت خلقى من منى يمنى، ثم اسكنتنى فى ظلمات ثلاث بين لحم و جلد و دم»؛ «آغاز آفرينش مرا از منى قرار دادى، سپس مرا در ظلمتهاى سه گانه، در ميان گوشت و پوست و خون ساكن نمودى». در این دعا، امام حسين (علیه السلام) از تاریکیهای سه گانه، به گوشت و پوست و خون تعبیر نمودهاند که تعبیری کلی و مطابق با واقع است.
در کتاب توحید مفضّل از امام صادق (علیه السلام) نقل شده است که آن حضرت، این تاریکیها را به پوشانیده شدن جنین به تاریکیهای «شکم»، «رحم» و «مشیمه» تعبیر کرده اند. مشیمه در آن دوران لفظ عامی بود که به پوشش دور جنین گفته می شد75 که در هنگام تولد نوزاد همراه با او خارج می شود. از این رو باید آن را اعم از جفت (pelacenta) و غشاءهای مخصوصى بدانیم كه جنين را در بر گرفته است و در علم پزشکی آن را غشاء آمنیوکوریونیک (amniochorionic membrane) مینامند (شکل 16). البته امروزه در زبان عربی، مشیمه در اصطلاح پزشکی تنها به جفت اطلاق می شود.
شکل 16- غشاء آمنیوکوریونیک
شاید این مطالب را هم بپسندید:
از جمله این پرده های دور جنین، آمنیون (amnion) است که کیسه آمنیوتیک (amnionic sac) را می سازد و محتوی مایع آمنیوتیک است که دور تا دور جنین را احاطه کرده است. هر چه وزن جنین زیادتر می‌شود، حجم مایع نیز افزایش می‌یابد و همان طور که گفتیم نقش حفاظتی مهمی برای جنین دارد. این مایع جنین را از ضربات و فشارهایی که ممکن است در دوران داخل رحمی برای او پدید آید، حفظ می‌کند و نیز دمای جنین را در مقدار مناسب نگه می دارد. به این ترتیب، این کیسه، مصداقی برای صفت «قرار مکین» بودن رحم نیز است که در مورد قبل به آن اشاره شد.
پرده دیگر، کوریون (chorion) است که خارجیترین پردهی در برگیرندهی جنین در رحم انسان است. این پرده کیسهای کامل را تشکیل می دهد که جنین، آمنیون و کیسه زرده را می پوشاند. در قسمتی از رحم که جنین به آن چسبیده است، به مرور زمان، پرده کوریون پرزدار شده و نهایتاً جفت را میسازد.
ج) رساندن مواد لازم به جنین و دفع مواد زائد
آیه ای در قرآن کریم، وجود دارد که می تواند به یک ویژگی مهم رحم اشاره داشته باشد. این آیه چنین می فرماید: «اللَّهُ يَعْلَمُ ما تَحْمِلُ كُلُّ أُنْثى وَ ما تَغِيضُ الْأَرْحامُ وَ ما تَزْدادُ وَ كُلُّ شَيْ ءٍ عِنْدَهُ بِمِقْدارٍ»76؛ «خدا از جنين هايى كه هر (انسان يا حيوان) ماده اى حمل مى كند آگاه است و نيز از آنچه رحم ها كم مى كنند و هم از آنچه افزون مى كنند و هر چيز نزد او مقدار معينى دارد».
«تَغِيضُ» از ماده «غيض» در اصل به معنى فرو بردن مايع و فروكش كردن آن است77 همان طور که قرآن کریم در داستان حضرت نوح (علیه السلام) درباره آبی که در زمین جذب شده و فرو نشست، استعمال کرده و فرموده است: «وَ غيضَ الْماء»78. عبارت «تَزْدادُ» از ریشه «ازدیاد» به معنای زیاد کردن و افزودن است و ضمیر فاعلی در هر دو فعل به ارحام باز می گردد.
راجع به این که رحمها، چه چیزی را جذب میکنند (فرو میبرند) و یا زیاد میکنند، نظرات مختلفی ابراز شده است79. از جمله گفتهاند به خاطر این که سخن درباره جنین است معلوم می شود که مقصود از این دو عبارت، کارهایی است که رحم، در ایام بارداری در ارتباط با جنین، انجام می دهد. از این رو، آنچه رحمها جذب می کنند، جذبهایی است که در ارتباط با جنین است و منظور از آن رساندن مواد غذایی و اکسیژن توسط خون به جنین است. در مقابل آن، «تزداد» می تواند ناظر به چیزهایی باشد که رحم ها افزون بر نیاز جنین از خود تراوش می کنند و نهایتاً به صورت مواد زائد از طریق بند ناف و جفت دفع می شوند80.
در توضیح مرحله «علقه» گفتیم که در این مرحله بین جنین و دیواره رحم، ارتباط خونی ابتدایی برقرار می شود و جنین نیازهای خود را از طریق خون مادر برطرف می کند. بعدها این شبکه خونی با پرزدار شدن پرده کوریون، جفت را تشکیل می دهد.
جفت یک شبکه عروقی خونی است که به دیواره رحم چسبیده است و به وسیله بند ناف به جنین متصل می شود. جفت یک واسطه بین گردشهای خونی رحمی- مادری از یک طرف و جنینی- رحمی از طرف دیگر است که بدون مخلوط شدن خون جنین و مادر، اعمال گوناگونی را علاوه بر اتصال جنین به دیواره رحم، انجام می دهد. جفت انواع مواد غذایی، الکترولیتها، انواع اسیدهای آمینه، اسیدهای چرب آزاد، کربوهیدراتها، ویتامینها و هورمونها را از مادر به جنین انتقال می دهد و در عوض ترکیبات زائد جنین مانند اوره و دی اکسید کربن و … را به خون مادر باز میگرداند. جفت از طریق فرآیند انتشار، در هر دقیقه 20 تا 30 میلی لیتر اکسیژن را به جنین انتقال می دهد81 و به این ترتیب هر آنچه که برای رشد جنین لازم است در اختیار او قرار می دهد و هرچه که برای او مضر است از او دفع می کند.
67- آلعمران (3)، 6.
68- لقمان (31)، 34.
69- قاموس قرآن، ج 3، ص 68.
70- مؤمنون (23)، آیه 13.
71- مرسلات (77)، 20 و 21.
72- تفسير نمونه، ج 25، ص 408.
73- تفسير نمونه، ج 14، ص 207 – 208.
74- زمر (39)، 6 .
75- فخر الدين طريحى ، مجمع البحرين، تهران، كتابفروشى مرتضوى ، 1375، چاپ سوم، ج 6، ص 100: المشيمة و هی غشاء ولد الإنسان.
76- رعد (13)، 8.
77- تفسير نمونه، ج 10، ص 134.
78- هود، (11)، آیه 44.
79- ر.ک: سید محمدحسین طباطبایی، الميزان في تفسير القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامى جامعه ى مدرسين حوزه علميه قم، 1417، چاپ سوم، ج 11، ص 305-306 و نیز تفسير نمونه، ج 10، ص، 134 و نیز سید محمدتقی مدرسی، تفسير هدايت، مشهد، بنياد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى ، 1377، ج 5، ص 253.
80- ر.ک: علامه طباطبایی، الميزان في تفسير القرآن، ج 11، ص 305-306 و علی اکبر هاشمی رفسنجانی، تفسیر راهنما، ذیل آیه 8 سوره رعد.
منبع: سایت هدانا برگرفته از قرآن و پزشکی.
