نگاهی به آثار استغفار در زندگی دنیوی

استغفار کامل‌ترین ذکر

استغفار که همراهی دل با زبان در بیان کلمه مقدس «استغفروا الله ربی و اتوب الیه» است، آثار بسیار زیادی در زندگی دنیوی انسان دارد که بی‌توجهی به آن می‌تواند مشکلات و مصیبت‌های انسان را افزایش دهد؛ در حالی که با استغفار نه تنها بلا و مصیبت موجود رفع و برداشته می‌شود، بلکه موجب دفع مصیبت احتمالی و حتی فراتر از آن موجب جلب نعمت‌ها به سوی انسان و اجتماع می‌شود. از همین رو عارفان و عالمان اسلامی بر اساس فرهنگ قرآنی می‌گویند تمام عمر استغفار کنی سزاوار است؛ زیرا بهترین و کامل‌ترین ذکری است که انسان را در موقعیت برتر و بهتر قرار می‌دهد و زندگی را متحول می‌سازد.
توسل به معصومان برای استغفار
در اهمیت و ارزش استغفار در زندگی انسان همین بس که در آیات قرآن خواسته شده است تا مومنان با توسل به معصومان(ع) از آنان بخواهند تا برایشان استغفار کنند و این گونه از آثار دنیوی و اخروی استغفار بهره‌مند شوند. در حقیقت نوعی شفاعت جویی به معصومان است تا ایشان برای انسان دعا کنند و دستگیر آنان در پیشگاه خدا باشند.
از نظر آموزه‌های قرآن، استغفار معصومان(ع) برای کافر و مشرک جایز نیست، بلکه حرام است. از همین رو خدا حضرت ابراهیم (ع) را در یک مسئله سزاوار اسوه بودن ندانسته که همین مسئله استغفار برای عمویش آزر است(ممتحنه، آیه 4)؛ زیرا ایشان وعده‌ای داده بود و از سوی دیگر به تعبیر قرآن بسیار دلسوز و بردبار بود.(توبه، آیه 114)
البته این استغفار برای کافران و مشرکان تاثیری نخواهد داشت حتی اگر هفتاد بار معصومان با همه قرب و منزلت در پیشگاه الهی، برای آنان استغفار کنند؛ زیرا شرط پذیرش شفاعت معصومان(ع) در قالب استغفار آن است که شفاعت شونده شایسته شفاعت باشد که در این موارد شایسته نیستند.(توبه، آیه 80؛ منافقون، آیه 6)
اما استغفار برای مومنان نه تنها از سوی خدا پذیرفته می‌شود، بلکه خدا پیامبر(ص) را مامور می‌کند تا برای مومنان استغفار کند: پس به بركت رحمت الهى با آنان نرمخو و پرمهر شدى و اگر تندخو و سختدل بودى قطعا از پيرامون تو پراكنده مى ‏شدند؛ پس از آنان درگذر و برايشان استغفار کن و آمرزش بخواه!(آل عمران، آیه 159؛ و نیز : نور، آیه 62)
بر اساس جایگاه معصومان و شفاعت ایشان است که برادران یوسف(ع) برای رهایی از تبعات و پیامدهای گناه خویش به دامن حضرت یعقوب پیامبر(ع) آویزان شده و به ایشان متوسل می‌شوند تا برایشان استغفار کند و ایشان می‌پذیرد که چنین کاری را برایشان انجام دهد.(یوسف، آیات 97 و 98)
از این آیات و آیات دیگر قرآن به دست می‌آید که مومنان نمی‌بایست استفغار معصومان(ع) را در سطح استغفار خویش تقلیل دهند؛ زیرا آنان از وجاهتی در نزد پروردگارشان برخوردارند که شفاعت ایشان را در قالب استغفار برای مومنان می‌پذیرد. بنابراین برای رهایی از مشکلات و مصیبت‌ها باید به دامن معصومان آویخت و به ایشان توسل کرد تا با شفاعت در قالب استغفار، آنان را از پیامدهای گناهان و خطاها در امان نگه دارند و آمرزش ایشان را بخواهند. خدا خود بصراحت درباره تفاوت میان استغفار غیر معصوم(ع) و معصوم(ع) می‌فرماید:و ما هيچ پيامبرى را نفرستاديم مگر آنكه به توفيق الهى از او اطاعت كنند و اگر آنان وقتى به خود ستم كرده بودند پيش تو مى ‏آمدند و از خدا آمرزش مى‏ خواستند و پيامبر نيز براى آنان طلب آمرزش می‌کرد، قطعا خدا را توبه‏ پذير مهربان مى‏ يافتند. (نساء، آیه ۶۴)
پس وقتی معصوم(ع) برای مومنان استغفار می‌کند، خدا به قطع و یقین آن را می‌پذیرد. از همین رو می‌گوید برای استغفار، به معصومان(ع) متوسل شوید تا این گونه خود را بهره‌مند از توبه الهی و غفرانش قرار دهید.(همان)
همچنین در بیان ارزش و اهمیت استغفار باید به این نکته توجه کرد که فرشتگان خود را برای اهل زمین موظف می‌دانند تا استغفار کنند و آنان به یقین برای مومنان استغفار می‌کنند: چيزى نمانده كه آسمانها از فرازشان بشكافند و حال آنكه فرشتگان به سپاس پروردگارشان تسبيح مى‏ گويند و براى كسانى كه در زمين هستند آمرزش مى ‏طلبند. آگاه باش در حقيقت ‏خداست كه آمرزنده مهربان است. (شوری، آیه۵)
عوامل در امان ماندن از عذاب
از نظر قرآن گناهان زمینیان موجب می‌شود که آسمان‌ها بشکافد و به هم ریزد، ولی شفاعت فرشتگان برای اهل زمین در قالب استغفار است که آنان را حفظ می‌کند؛ البته از آیات قرآن به دست می‌آید که دو عامل برای جلوگیری از خشم الهی وجود دارد که اگر این دو عامل نبود، عذاب الهی ساکنان زمین را نابود می‌کرد: تا تو(پیامبر) در ميان آنان هستى خدا بر آن نيست كه آنها را عذاب كند؛ و تا آنان طلب آمرزش مى كنند خدا عذاب ‏كننده ايشان نخواهد بود. (انفال، آیه ۳۳)
بر اساس این آیه دو عامل است که مردم از عذاب الهی درامان می‌باشند: 1. استغفاری که مومنان می‌کنند؛ 2. وجود معصوم(ع)؛ زیرا معصومان نفس پیامبر(ص) هستند و همان طوری که وجود پیامبر(ص) مانع عذاب است، همچنین وجود نفس ایشان یعنی امام زمان(ع) موجب می‌شود تا عذاب از زمین برداشته شود. از همین رو گفته می‌شود: لولا الحجة لساخت الأرض بأهلها؛ اگر حجت در روی زمين نباشد، زمين، مردم را به كام خود فرو می‌‌كشد. (طبرسی، احتجاج، ج 2، ص 48 و مجلسی، بحار الانوار، ج 60، ص 213)
 در روایتی دیگر آمده است: وَ ذَلِکَ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَرْفَعُ الْعَذَابَ عَنْ أَهْلِ الْأَرْضِ إِذَا کَانَ فِیهَا نَبِیٌّ أَوْ إِمَامٌ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِیهِمْ؛ و آن برای این است که خدا عذاب را از روی اهل زمین بر می‌دارد هنگامی که در میان آنان پیامبر یا امامی باشد؛ زیرا خدا می‌فرماید: این چنین نیست که خدا آنان را عذاب کند در حالی که تو در میان آنان هستی.
پس  اگر به معصیت‌کاران مهلت داده می‌شود و خداوند در عقوبت اهل معاصی تعجیل نمی‌کند به سبب وجود حجّت است.
در دعای بعد از زیارت امام رضا(ع) نیز آمده است :  إِلَهِی لَوْ عَلِمَتِ الْأَرْضُ بِذُنُوبِی لَسَاخَتْ بِی وَ السَّمَاوَاتُ لَاخْتَطَفَتْنِی وَ الْبِحَارُ لَأَغْرَقَتْنِی وَ الْجِبَالُ لَدَهْدَهَتْنِی وَ الْمَفَاوِزُ لَابْتَلَعَتْنِی؛  اگر آسمان بداند چه گناهی کردم مرا می‌رباید، اگر کوه‌ها بدانند مرا درهم می‌کوبند، اگر زمین بداند مرا در خود فرو می‌برد، اگر دریاها بدانند مرا در خود فرو می‌برند و غرق می‌کنند؛ ولی این چنین نمی‌شود؛ یعنی اگر عنایت و رحمت خدای متعال که بوسیله امام و حجت نازل می‌شود نبود قاعده و عقل اقتضا می‌کرد که اگر کسی گناهی کرد فوراً مجازات و کیفر شود. سیستم و قوانین حاکم بر جهان، تخلف از امر خدا را بر نمی‌تابد و اگر بخاطر وجود نبی و امام نبود، سیستم حاکم بر جهان و قوانین تکوینی عالم او را فی‌الفور مجازات می‌کردند.
از همین رو معصومان(ع) به عنوان «أَمَانٌ لِأَهْلِ الْأَرْضِ» معرفی می‌شوند که امنیت را برای ساکنان زمین به ارمغان آورده‌اند، همچنانکه وجود آنان برکات را موجب می‌شود: بِهِمْ یَرْزُقُ اللهُ عِبَادَهُ وَ بِهِمْ یَعْمَرُ بِلَادَهُ وَ بِهِمْ یُنْزِلُ الْقَطْرَ مِنَ السَّمَاءِ وَ بِهِمْ تُخْرَجُ بَرَکَاتُ الْأَرْضِ؛ به سبب آنان خدا به بندگانش روزی می‌دهد و به سبب آنها است که شهرها را آبادان می‌سازد و به سبب آنان است که قطرات باران از آسمان نازل می‌شود وبه سبب ایشان است که برکات زمین از آن بیرون می‌آید. (علل‌الشرایع، صدوق، ج 1، ص 123 و 124)
آثار استغفار در زندگی مادی دنیوی
یکی از مهم‌ترین عوامل دفع بلایا و مصیبت‌ها استغفار مومنان و مردمان است؛ چنانکه آیه به صراحت به این نکته توجه می‌دهد: وَهُمْ يَسْتَغْفِرُونَ. (انفال، آیه 33) بنابراین باید در شبانه‌روز استغفار را در دستور کار قرار داد و دست کم هفتاد بار استغفار به پیشگاه خدا داشت؛ زیرا انسان‌ها همواره خواسته و ناخواسته کارهایی را انجام می‌دهند که تبعات و پیامدهای منفی دارد. از همین رو خدا حتی به پیامبر(ص) فرمان می‌دهد که استغفار کند تا از پیامدهای کارها در امان بماند (غافر، آیه 55؛ فتح، آیات 1 و 2)؛ زیرا مراد از استغفار از «ذنب» به معنای گناه نیست، بلکه مراد دنباله و پیامدهای عمل است؛ زیرا واژه ذنب در عربی به معنای دم و دنباله است.
به هر حال، انسان‌ها باید پیوسته در حال استغفار باشند تا از پیامدهای خطا و گناه و یا ذنوب در امان باشند. اگر استغفار انجام نشود ممکن است پیامدهای کارهای پیشین به سبب سنت الهی دامنگیر شخص یا اجتماع شود.(کهف، آیه 55)
از نظر قرآن، بهترین زمان استغفار سحرگاهان است؛ چنانکه خدا می‌فرماید: وَالْمُسْتَغْفِرِينَ بِالْأَسْحَارِ؛ استغفار کنندگان در سحرگاهان.(آل عمران، آیه 17) و نیز می‌فرماید: وَبِالْأَسْحَارِ هُمْ يَسْتَغْفِرُونَ؛ و در سحرگاهان از خدا طلب آمرزش می‌کردند.(ذاریات، آیه ۱۸)
در آیات قرآن برای استغفار آثار و برکاتی بیان شده که بسیاری از آنها در رابطه با بهبود وضعیت مادی انسان است. از جمله آثار استغفار می‌توان به موارد زیر ‌اشاره کرد:
1. مصونیت از عذاب عمومی الهی: یکی از آثار بسیار مهم و اساسی استغفار آن است که امت اسلام از بلایا و عذاب‌ها و مصیبت‌های عمومی در امان قرار می‌گیرند. (انفال، آیه 33؛ کهف، آیه 55) سنت الهی این است که انواع عذاب‌ها به هدف کیفر یا ابتلا نازل می‌شود. برای دفع و رفع بلایا و مصیبت‌ها و عبور موفق از چالش‌ها لازم است تا انسان با استغفار خود را در منطقه امن قرار دهد و امت را نیز نجات دهد. در این موارد لازم است تا استغفار جمعی انجام شود و مردمان با هم در این امر وارد شوند. از همین رو با عبارت جمع به این نکته در آیات قرآن اشاره شده است. (همان) برای دفع بیماری‌های واگیری چون کرونا لازم است تا مومنان با هم دست به دامن اولیای الهی شوند و ضمن اینکه خود استغفار می‌کنند با توسل به اهل بیت(ع) و به ویژه امام زمان(عج) که مسئولیت امت را به عهده ‌دارد و در مقام ولایت است، از ایشان بخواهند تا برای امت استغفار کنند. (همان)
2. قدرت: اگر امت و اجتماعی بخواهد به قوت و قدرت برسد و با توان خویش هر کاری که می‌خواهد انجام دهد یا ترک کند، می‌بایست به استغفار به عنوان یک عامل مهم در تحقق این امر اهتمام ورزد. (هود، آیه 52)
3. ثروت: کسی که دچار فقر یا کمبود دارایی و ثروت است، می‌تواند با استغفار به ویژه توسل‌جویی به اهل بیت(ع) و شفاعت آنان به ثروت برسد و از برکات الهی بهره‌مند شود.(همان؛ نوح، آیات 10 و 11)
4. فرزند: کسی که فرزندی ندارد و دوست دارد که فرزنددار شود، می‌تواند با همین شیوه پیش گفته مورد عنایت خدا قرار گیرد و به فضل الهی فرزنددار شود. (همان)
5. امکانات مادی: بهره‌مندی بیشتر از امکانات مادی دنیوی در گرو کارهایی است که از جمله آنها استغفار است. (همان؛ هود، آیه 3)
6. جلب منفعت: همان‌طوری که استغفار موجب دفع و رفع بلا و مصیبت‌ها می‌شود، عامل جلب منفعت و برکات است که نمونه آنها در مصادیق پیشین بیان شده است. (هود، آیات 3 و 30؛ نوح، آیات 10 و 11)
7. رحمت خاص الهی: همگان از رحمانیت و رحمت عام الهی برخوردار هستند، ولی اگر کسی بخواهد از رحمت خاص الهی یعنی مقام رحیمی بهره‌مند شود، می‌بایست کارهایی را انجام دهد که از جمله آنها استغفار است. (بقره، آیه 199؛ نساء، آیات 64 و 106 و 110؛ مائده، آیه 74)

کیهان