قارون در قرآن

آيا از اين كه خدا در قرآن مى فرمايد كه حضرت موسى(ع) براى گرفتن زكات نزد قارون رفت مى توان نتيجه گرفت كه قارون به خدا و حضرت موسى(ع) ايمان داشته اما بعدا سركش و مرتد شده؟

براى دريافت پاسخ خود به توضيحات ذيل توجه كنيد:

إِنَّ قارُونَ كانَ مِنْ قَوْمِ مُوسى فَبَغى عَلَيْهِمْ وَ آتَيْناهُ مِنَ الْكُنُوزِ ما إِنَّ مَفاتِحَهُ لَتَنُوأُ بِالْعُصْبَهِ أُولِى الْقُوَّهِ إِذْ قالَ لَهُ قَوْمُهُ لا تَفْرَحْ إِنَّ اللَّهَ لا يُحِبُّ الْفَرِحِينَ (قصص- 76)

76- قارون از قوم موسى بود اما بر آنها ستم كرد، ما آن قدر از گنجها به او داده بوديم كه حمل صندوقهاى آن براى يك گروه زورمند مشكل بود، به خاطر بياور هنگامى را كه قومش به او گفتند: اين همه شادى مغرورانه مكن كه خداوند شادى كنندگان مغرور را دوست نمى‏ دارد.

در بخش ديگرى از آيات اين سوره سخن از درگيرى ديگر بنى اسرائيل با مردى ثروتمند و سركش از خودشان به نام قارون به ميان مى ‏آورد، قارونى كه مظهر ثروت آميخته با كبر و غرور و طغيان بود.

اصولا موسى در طول زندگى خود با سه قدرت طاغوتى تجاوزگر مبارزه كرد: فرعون كه مظهر قدرت حكومت بود، و قارون كه مظهر ثروت بود، و سامرى كه مظهر صنعت و فريب و اغفال.

گرچه مهمترين مبارزه موسى ع با قدرت حكومت بود، ولى دو مبارزه اخير نيز براى خود واجد اهميت است و محتوى درس هاى آموزنده بزرگ.

معروف است كه قارون از بستگان نزديك موسى ع (پسر عمو يا عمو يا پسر خاله او) بود، و از نظر اطلاعات و آگاهى از تورات معلومات قابل ملاحظه‏اى داشت، نخست در صف مؤمنان بود، ولى غرور ثروت او را به آغوش كفر كشيد و به قعر زمين فرستاد، او را به مبارزه با پيامبر خدا وادار نمود و مرگ عبرت‏انگيزش

درسى براى همگان شد، كه شرح اين ماجرا را در آيات مورد بحث مى‏خوانيم.

نخست مى‏گويد: قارون از قوم موسى بود اما بر آنها ستم و ظلم كرد (إِنَّ قارُونَ كانَ مِنْ قَوْمِ مُوسى فَبَغى عَلَيْهِمْ).

علت اين بغى و ظلم آن بود كه ثروت سرشارى به دست آورده بود، و چون ظرفيت كافى و ايمان قوى نداشت، اين ثروت فراوان او را فريب داد و به انحراف و استكبار كشانيد.

قرآن مى‏گويد: ما آن قدر اموال و ذخائر و گنج به او داديم كه حمل خزائن او براى يك گروه زورمند، مشكل بود (وَ آتَيْناهُ مِنَ الْكُنُوزِ ما إِنَّ مَفاتِحَهُ لَتَنُوأُ بِالْعُصْبَهِ أُولِى الْقُوَّهِ).

مفاتح جمع مفتح (بر وزن مكتب) به معنى محلى است كه چيزى را در آن ذخيره مى‏كنند، مانند صندوق‏هايى كه اموال را در آن نگهدارى مى‏نمايند.

به اين ترتيب مفهوم آيه چنين مى‏شود كه قارون آن قدر طلا و نقره و اموال گرانبها و قيمتى داشت كه صندوق آنها را، گروهى از مردان نيرومند به زحمت جابجا مى‏كردند.

و با توجه به اينكه عصبه به معنى جماعتى است كه دست به دست هم داده ‏اند و نيرومندند و همچون اعصاب يكديگر را گرفته ‏اند روشن مى‏شود كه حجم جواهرات و اموال گرانقيمت قارون چقدر زياد بوده است (بعضى مى‏گويند عصبه به ده نفر تا چهل نفر مى‏گويند).

جمله تنوء از ماده نوء به معنى قيام كردن با زحمت و سنگينى است و در مورد بارهاى پر وزنى به كار مى‏ رود كه وقتى انسان آن را حمل مى‏ كند از سنگينى او را به اين طرف و آن طرف متمايل مى‏سازد آنچه در بالا در مورد تفسير مفاتيح گفتيم چيزى است كه گروه عظيمى از مفسران و علماى لغت پذيرفته ‏اند، در حالى كه بعضى ديگر مفاتح را جمع مفتح (بر وزن منبر به كسر ميم) به معنى كليد دانسته ‏اند، و مى‏گويند كليد گنجه اى قارون آن قدر زياد بود كه چندين مرد زورمند از حمل آن به زحمت مى ‏افتادند كسانى كه اين معنى را برگزيدند خودشان براى توجيه آن به زحمت افتاده ‏اند كه چگونه اينهمه كليد گنج امكان پذير است و به هر حال تفسير اول روشنتر و صحيحتر است.

زيرا گذشته از اين كه اهل لغت براى همين كلمه (مفتح به كسر ميم) نيز معانى متعددى گفته ‏اند از جمله خزانه يعنى محل جمع ‏آورى مال است، معنى اول به واقعيت نزديكتر و دور از هر گونه مبالغه است.

و به هر حال اين لغت را با مفاتيح كه جمع مفتاح به معنى كليد است نبايد اشتباه كرد.

از اين بحث بگذريم و ببينيم بنى اسرائيل به قارون چه گفتند؟

قرآن مى‏گويد: به خاطر بياور زمانى را كه قومش به او گفتند: اينهمه خوشحالى آميخته با غرور و غفلت و تكبر نداشته باش كه خدا شادى كنندگان مغرور را دوست نمى‏دارد (إِذْ قالَ لَهُ قَوْمُهُ لا تَفْرَحْ إِنَّ اللَّهَ لا يُحِبُّ الْفَرِحِينَ).

بعد از اين نصيحت، چهار اندرز پرمايه و سرنوشت‏ساز ديگر به او مى‏دهند كه مجموعا يك حلقه پنجگانه كامل را تشكيل مى‏دهد.

نخست مى‏ گويند: در آنچه خدا به تو داده است سراى آخرت را جستجو كن (وَ ابْتَغِ فِيما آتاكَ اللَّهُ الدَّارَ الْآخِرَهَ).

اشاره به اينكه مال و ثروت بر خلاف پندار بعضى از كج ‏انديشان، چيز بدى نيست، مهم آن است كه ببينيم در چه مسيرى به كار مى‏ افتد، و اگر بوسيله آن ابتغاء دار آخرت شود، چه چيزى از آن بهتر است؟، اگر وسيله‏اى براى غرور و غفلت و ظلم و تجاوز و هوسرانى و هوسبازى گردد، چه چيز از آن بدتر؟ اين همان منطقى است كه در جمله معروف امير مؤمنان على ع در باره دنيا به روشنى از آن ياد شده است:

من ابصر بها بصرته، و من ابصر اليها اعمته:

كسى كه به دنيا به عنوان يك وسيله بنگرد چشمش را بينا مى‏كند، و كسى كه به عنوان يك هدف نگاه كند نابينايش خواهد كرد.

و قارون كسى بود كه با داشتن آن اموال عظيم، قدرت كارهاى خير اجتماعى فراوان داشت ولى چه سود كه غرورش اجازه ديدن حقايق را به او نداد.

در نصيحت دوم افزودند: سهم و بهره ‏ات را از دنيا فراموش مكن (وَ لا تَنْسَ نَصِيبَكَ مِنَ الدُّنْيا).

اين يك واقعيت است كه هر انسان سهم و نصيب محدودى از دنيا دارد، يعنى اموالى كه جذب بدن او، يا صرف لباس و مسكن او مى‏شود مقدار معينى است، و ما زاد بر آن به هيچوجه قابل جذب نيست و انسان نبايد اين حقيقت را فراموش كند.

مگر يك نفر چقدر مى‏تواند غذا بخورد؟ چه اندازه لباس بپوشد؟ چند مسكن و چند مركب مى‏تواند داشته باشد؟ و به هنگام مردن چند كفن با خود مى‏تواند

ببرد؟ پس بقيه خواه و ناخواه سهم ديگران است و انسان امانت‏دار آنها.

و چه زيبا فرمود: امير مؤمنان على ع:

يا بن آدم ما كسبت فوق قوتك فانت فيه خازن لغيرك:

اى فرزند آدم هر چه بيشتر از مقدار خوراكت بدست مى‏ آورى خزانه‏دار ديگران در مورد آن خواهى بود «1». تفسير ديگرى براى اين جمله در روايات اسلامى و سخنان مفسران ديده مى‏شود كه با تفسير فوق قابل جمع است و ممكن است هر دو معنى مراد باشد، (چون استعمال لفظ در اكثر از معنى واحد جايز است)، و آن اينكه:

در معانى الاخبار از امير مؤمنان على ع در تفسير جمله وَ لا تَنْسَ نَصِيبَكَ مِنَ الدُّنْيا چنين آمده است:

لا تنس صحتك و قدرتك و فراغك و شبابك و نشاطك ان تطلب بها الآخره:

تندرستى و قوت و فراغت و جوانى و نشاطت را فراموش مكن و بوسيله اين (پنج نعمت بزرگ) آخرت را بطلب طبق اين تفسير جمله فوق هشدارى است به همه انسانها كه فرصتها و سرمايه‏ها را از دست ندهند كه فرصت چون ابر در گذر است «2».

سومين اندرز اينكه: همانگونه كه خدا به تو نيكى كرده است تو هم نيكى كن (وَ أَحْسِنْ كَما أَحْسَنَ اللَّهُ إِلَيْكَ).

اين نيز يك واقعيت است كه انسان هميشه، چشم بر احسان خدا دوخته و از پيشگاه او هر گونه خير و نيكى را تقاضا مى‏كند، و همه گونه انتظار از او دارد، در چنين حالى چگونه مى‏تواند تقاضاى صريح يا تقاضاى حال ديگران را ناديده بگيرد و بى‏تفاوت از كنار همه اينها بگذرد؟ و به تعبير ديگر همانگونه كه خدا به تو بخشيده است به ديگران ببخش، شبيه اين سخن را در آيه 22 سوره نور در مورد عفو و گذشت مى‏خوانيم:

وَ لْيَعْفُوا وَ لْيَصْفَحُوا أَ لا تُحِبُّونَ أَنْ يَغْفِرَ اللَّهُ لَكُمْ: مؤمنان بايد عفو كنند و صرفنظر كنند آيا دوست نمى‏داريد خداوند بر شما ببخشد؟

اين جمله را به تعبير ديگر چنين مى‏توان تفسير كرد كه گاه خداوند مواهب عظيمى به انسان مى‏دهد كه در زندگى شخصيش نياز به همه آن ندارد، عقل توانايى مى‏دهد كه نه فقط براى اداره يك فرد، بلكه براى اداره يك كشور كارساز است، علمى مى‏دهد كه نه يك انسان، بلكه يك جامعه مى‏تواند از آن استفاده كند، اموال و ثروتى مى‏دهد كه درخور برنامه‏هاى عظيم اجتماعى است.

اين گونه مواهب الهى مفهوم ضمنيش اين است كه همه آن به تو تعلق ندارد بلكه تو وكيل پروردگار در منتقل ساختن آن به ديگران هستى، خدا اين موهبت را به تو داده كه با دست تو بندگانش را اداره كند.

بالآخره چهارمين اندرز اينكه: نكند كه اين امكانات مادى تو را بفريبد و آن را در راه فساد و افساد به كارگيرى: هرگز فساد در زمين مكن كه خدا مفسدان را دوست ندارد (وَ لا تَبْغِ الْفَسادَ فِى الْأَرْضِ إِنَّ اللَّهَ لا يُحِبُّ الْمُفْسِدِينَ).

اين نيز يك واقعيت است كه بسيارى از ثروتمندان بى‏ايمان گاه بر اثر جنون افزون‏طلبى و گاه براى برترى‏جويى دست به فساد مى‏زنند جامعه را به محروميت و فقر مى‏كشانند همه چيز را در انحصار خود مى‏گيرند، مردم را برده و بنده خود مى‏خواهند، و هر كسى زبان به اعتراض بگشايد او را نابود مى‏كنند، و اگر نتوانند از طريق تهمت به وسيله عوامل مرموز خود او را منزوى مى‏سازند، و خلاصه جامعه را به فساد و تباهى مى‏كشند.

در يك جمع‏بندى كوتاه به اينجا مى‏رسيم كه اين اندرزگويان نخست سعى كردند غرور قارون را درهم بشكنند.

در مرحله دوم اخطار نمودند كه دنيا وسيله است نه هدف.

در مرحله سوم به او هشدار دادند كه از آنچه دارى تنها بخش كمى را مى‏توانى مصرف كنى.

در مرحله چهارم اين حقيقت را به او گوشزد كردند كه فراموش نكن خداوند به تو نيكى كرده تو هم بايد نيكى كنى، و گرنه مواهبش را از تو خواهد گرفت.

و در مرحله پنجم او را از فساد در ارض كه نتيجه مستقيم فراموش كردن اصول چهارگانه قبل است بر حذر داشتند.

درست معلوم نيست كه اين نصيحت‏كنندگان چه كسانى بودند؟ قدر مسلم اينكه مردانى دانشمند، پرهيزگار، هوشيار، نكته‏سنج و با شهامت بودند.

اما اينكه بعضى احتمال داده‏اند كه خود موسى بوده بسيار بعيد است چرا كه قرآن مى‏گويد إِذْ قالَ لَهُ قَوْمُهُ: قوم قارون به او گفتند.

اكنون نوبت آن رسيده است كه ببينيم مرد ياغى و ستمگر بنى اسرائيل به اين واعظان دلسوز چه پاسخ گفت؟

قارون با همان حالت غرور و تكبرى كه از ثروت بيحسابش ناشى مى‏شد چنين گفت: من اين ثروت را به وسيله علم و دانش خودم به دست آورده‏ام (قالَ إِنَّما أُوتِيتُهُ عَلى عِلْمٍ عِنْدِى).

اين مربوط به شما نيست كه من با ثروتم چگونه معامله كنم من كه با علم و آگاهيم در ايجاد آن دخالت داشته‏ام در مصرف آن نياز به ارشاد و راهنمايى كسى ندارم بعلاوه لا بد خداوند مرا لايق اين ثروت مى‏دانسته كه به من عطا كرده است راه مصرف آن را نيز به من ياد داده، از ديگران بهتر مى‏دانم و لازم به دخالت شما نيست.

و از همه اينها گذشته من زحمت كشيده ‏ام، رنج برده‏ ام، خون جگر خورده‏ ام تا اين ثروت را اندوخته ‏ام، ديگران هم اگر لياقت و توانايى دارند چرا زحمت نمى‏ كشند؟ من مزاحم آنها نيستيم و اگر ندارند چه بهتر كه گرسنه بمانند و بميرند «1».

اينها منطقه اى پوسيده و رسوايى است كه غالبا ثروتمندان بى‏ايمان در مقابل كسانى كه آنها را نصيحت مى‏ كنند اظهار مى‏ دارند.

تفسير نمونه، ج 16، ص: 153 -پرسمان.