عوامل نشاط در نماز

چه عواملى موجب لذت بخش شدن عبادت و نماز مى شود و سرور و نشاط معنوى در انسان ايجاد مى كند؟

عوامل نشاط در نماز

ابتدا بايد بدانيم كه: خواندن نماز از روى نشاط و بهجت قلب و نيز با تدبّر و تفكّر در اذكار و افعال آن، يكى از آداب قلبى نماز است. نمازگزار بايد بكوشد نماز و عبادتش را بدون كسالت و خستگى و با تدبر در معناى كلمات آن به جاى آورد، و وقتى را براى عبادت و نماز انتخاب كند كه نفس با تمام وجودش به آن اقبال كند و با شوق و علاقه كامل از آن استقبال نمايد.

امام حسن عسكرى (عليه السلام) فرمود:

«اذا نَشِطَتْ القُلُوبُ فَاودعوها و إذا نَفرت فوَدّعوها» 1

«هنگامى كه قلوب، نشاط و بهجت دارند، به آنها امانت بسپاريد و وقتى كه گريزانند، آنها را واگذاريد.»

پيامبر خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) فرمود: «اين دين، محكم و متين است. پس با ملايمت در آن وارد شويد و عبادت خدا را به بندگان خدا با كراهت، تحميل نكنيد تا مانند سوار درمانده اى باشيد كه نه مسافت را پيموده و نه مركبى به جا گذاشته (يعنى به علت فشار سرعت زياد، مركبش در بياه راه از رفتار بازمانده).»

 اگر جسم، مريض، كسل يا خواب آلود باشد در قوه ذائقه اثر مى گذارد آن وقت لذيذترين غذا در دهان او تلخ و ناپسند مى شود. همچنين اگر روح، مريض و كسل شد و با نشاط و علاقه كامل از عبادت و نماز استقبال نكرد، نماز و راز و نياز با خدا در نظرش خوشايند نخواهد بود.

معده خسته و از كارافتاده و بى نشاط، غذاهاى سبك را به زحمت هضم مى كند چه رسد به غذاهاى پر انرژى و سنگين. معده با نشاط و سالم، سنگين ترين غذاها را در خود هضم مى كند و ويتامين هاى آن را پس از تجزيه جذب مى نمايد. همان گونه كه معده بى نشاط غذا را به خوبى هضم نمى كند، تناول غذاهاى روحانى هم بى بهجت و نشاط، مانع تأثير قلب و تصفيه آن مى گردد. امام خمينى در اين باره مى فرمايد:

«أ چنانچه اطبا را عقيده آن است كه اگر غذا را از روى سرور و بهجت ميل كنند، زودتر هضم مى شود همين طور طب روحانى اقتضا مى كند كه اگر انسان غذاهاى روحانى را از روى بهجت و اشتياق تناول كند و از كسالت و تكلف احتراز كند، آثار آن در قلب زودتر واقع شود و باطن قلب با آن زودتر تصيفه مى شودأ».

البته هميشه و هر آن بايد كوشيد تا اين بهجت و سرور معنوى به دست آيد و شور و شوق قلبى انسان نسبت به انجام عبادت افزون شود.

راه هاى حصول نشاط

نشاط، نشأت گرفته و مولود هماهنگى روحيه و عمل است. اگر روحيه انسان مجذوب عملى شد، آن عمل با نشاط صورت مى گيرد. كسى كه عشق به كار و كسبى دارد، صبح زود با نشاط و زودتر از كار فرما به سر كار مى رود. اگر روحيه او مجذوب درس خواندن هم باشد، با نشاط درس مى خواند، و به كسى توجهى ندارد، و خود را در اوج خوشى مى بيند چنان كه از خواجه نصير الدين طوسى نقل شده كه پس از مطالعه مى گفت: «اين الملوك، اين ابناء الملوك» كجايند پادشاهان و فرزندان آنها كه ببيند آنها خوشى و سلطنت مى كنند يا من كه با اين نشاط مشغول مطالعه مى شوم و در باغستان هاى كتب به گردش مى پردازم و از آنها ثمر بر مى گيرم؟ خواجه اين مطلب را به شعر آورده و چنين گفته است:

لذات دنيوى همه هيچ است نزد من در خاطر از تغير آن هيچ ترس نيست

روز تنعم و شب و عِش و طرب مرا غير از شب مطالعه و روز درس نيست

اگر كسى علاقه شديد به عبادت داشته باشد، عبادت با نشاط صورت مى گيرد، وگرنه چنانچه در حالت متعادل روحى نباشد و خسته و كوفته باشد، عبادت با كسالت صورت مى گيرد. بسيار در نماز خواندن خود تجربه كرده ايم، گاهى آن قدر به نماز بى علاقگى نشان مى دهيم كه مى گوييم نماز را بخوانيم تا راحت شويم گويا نماز عذابى است كه تا نخوانيم، راحت نمى شويم، و سريع نماز را مى خوانيم بى حال و بى نشاط و فكر مى كنيم در عذابيم و بايد هر چه زودتر نجات يابيم، و گاه مى شود اگر در مقابل مردم بخواهيم نمازگزاريم، با آداب و با حال و با قرائت زيبا نماز مى خوانيم. اين بدترين حالت براى انسان نمازگزار است.

آورده اند: «روزى حضرت موسى (عليه السلام) راهى «طور» شد تا به مناجات با خداى تعالى بپردازد. در ميانه راه، كسى او را گفت: يا موسى از خلاّق كائنات بپرس چرا مرا عذاب نمى كند با آنكه معصيت مى ورزم؟ كليم الله (عليه السلام) پذيرفت اما پس از مناجات با خدا، از كوه به زير آمد در حالى كه از فرط حيا و آزرم، سوال او را مطرح نكرده بود. در اين حال به وى خطاب رسيد: چرا سوال پرسش كننده را باز نگفتى؟

جواب داد: بارالها سخت شرم داشتم ليكن خود از آن آگاهى.

فرمود: به وى بگو عذابش كرده ام بى آنكه خود بداند از آنجا كه نماز مى گذارد، اما لذتى از آن نمى برد»

در هر حال لذّت بردن از راز و نياز با حضرت دوست، به پيشواز نمازهاى واجب شتافتن، اقامه نوافل و خستگى ناپذيرى در عرصه عبادت وأ از نشانه هاى نشاط و سرزندگى نماز است..

وقتى از علاّمه امينى پرسيدند: شما از خواندن هزار ركعت نماز در هر شب، خسته نمى شويد؟» فرمود: «مگر ماهى از شنا، خسته مى شود كه من از اقامه نماز خسته شوم؟»

اميد و محبت، دو حالتى هستند كه اگر در انسان بوجود آيند، به دنبال خود نشاط مى آورند. انسان كارهايى را كه مورد محبت اوست و اميد پاداش نيز از آنها دارد، با يك شور و شعف خاصى انجام مى دهد. بنابر اين اگر انسان به عبادت خداوند عشق بورزد و اميد به پاداش او داشته باشد، هرگز در انجام آن دچار كسالت و سستى نمى شود. چنين است كه در وصف منافقين مى خوانيم:

«اِذا قامُوا الى الصَّلاهِ قاموا كُسالى» «هنگامى كه به نماز مى ايستد، با كسالت مى ايستند».

راز اين كسالت در بى اعتقادى آنان با پاداش ها و كيفرهاى الهى است. هر قدر ايمان و اعتقاد و عشق و علاقه آدمى به خداوند افزون گردد، به همان ميزان شور و نشاط در عبادت به پيشگاه الهى مشاهده مى شود و اگر چنين حالتى به وجود بيايد، ديگر خلوت و جمع فرق نمى كند و به يقين عبادتى كه در خلوت ترين اماكن انجام مى گيرد، درصد نشاط آن اگر بالاتر از عبادت در ميان جمع نباشد، مطمئناً كمتر نخواهد بود.

بر در ميكده ام، دست فشان خواهى ديد

پاى كوبان، چو قلندر منشان، خواهى ديد

باز، سرمست از آن ساغر مى، خواهم شد

بى هُشم مسخره پير و جوان، خواهى ديد

از در مدرسه و دير، برون خواهم تاخت

عاكف سايه آن سرو روان، خواهى ديد

از اقامتگه هستى، به سفر، خواهم رفت

به سوى نيستى ام، رخت كشان، خواهى ديد

خرقه فقر، به يك باره، تهى خوام كرد

ننگ اين خرقه پوسيده، عيان خواهى ديد

3 در مواقع خاص، وقتى را كه براى عبادت انتخاب مى كنيد، كه نفس داراى نشاط و تازگى است و خستگى و فتور ندارد زيرا اگر نفس را در اوقات كسالت و خستگى وادار به عبادت كند، ممكن است آثار بدى به آن مترتب شود كه از جمله آنها آن است كه انسان از عبادت منضجر شود و تكلف و تعسف آن زياد گردد و كم كم باعث تنفر او شود. اين علاوه بر آنكه ممكن است انسان را به كلى از ذكر حق منصرف كند و روح را از مقام عبوديت كه منشأ همه سعادات است برنجاند، از چنين عباداتى، نورانيت قلبى حاصل نشود و باطن نفس از آن منفعل نگشته و صورت عبوديت صورت باطن قلب نشود.

پى نوشت ها:

1 بحارالانوار، ج 75، ص. 2

377 اصول كافى، ج 3، ص. 3

137 ديوان امام خمينى.

پرسمان/