علل پیدایش فرقه های اسلامی
علل شكل گيرى فرقه ها
راز پيدايش فرقه هاى مختلف در اسلام و ديگر اديان چيست؟
تقريبا تمامى اديان در درون خود، فرقه ها، شاخه ها و گرايش هاى گوناگون و متفاوتى دارند. اين مسئله علل مختلفى دارد كه برخى از آنها عبارتند از:
1. ضعف فكرى
اصولاً محدوديت فكرى برخى از انسان ها و ناتوانى آنان در حلّ قطعى همه مسائل اعتقادى، از جمله مهم ترين علل اختلافات است. در مواردى كه مسئله به روشنى قابل حلّ نيست، هر كس به حدس و گمانى مى رسد؛ در اين صورت اختلاف نظرها آشكار مى شود و كم كم به پيدايش فرقه ها مى انجامد. در جهان اسلام نيز با توجه به اين كه حضرت رسول (صلی الله علیه و آله) در مدت كوتاه رسالتش، فرصت بيان تفصيلى همه مطالب را براى مردم نيافت؛
از اين رو، لازم بود جانشينى كه معصوم باشد، كار را به عنوان امامت مسلمين و تبيين معارف قرآن و سنت نبوى ادامه دهد، ليكن پيروى يكپارچه امت از امامان معصوم (علیهم السلام) نيز شرط حفظ وحدت است و فقدان آن بر اثر عوامل ديگرى كه برخى از آنها در پى مى آيد مانع تأثيرگذارى اين مسئله در حد مطلوب شد1.
2. تعصبات قومى و قبيله اى
پس از وفات پيامبر (صلی الله علیه و آله)، مسلمانان به جاى اينكه در مراسم خاك سپارى شركت كنند، هر گروه از انصار و مهاجران مدعى شد كه حق خلافت از آن او است. بنابر شواهد تاريخى، هيچ يك از انصار و مهاجران، در تعيين جانشين پيامبر (صلی الله علیه و آله) از قرآن و سنت رسول خدا يا از مصلحت امت سخن نگفت، بلكه سخن هر گروه در اين بود كه جانشينى پيامبر (صلی الله علیه و آله) حق خويش است، نه ديگرى.
چون در ميان انصار دو قبيله اوس و خزرج از درون به رقابت برخاستند، به دليل همين اختلاف داخلى، مهاجران غالب شدند2. اين مسئله به سرعت اختلافى بنيادين در انديشه سياسى و كلامى مسلمين پديد آورد.
3. منافع مادى
از منابع تاريخى و روايى معلوم مى شود گروهى با جعل مطالب و اخبار غلوّ آميز و انتشار آن، توجّه عده اى را به خود جلب كرده و از موهبت ها و بذل و بخشش هاى مادى بهره مند مى شدند؛ مانند مغيره بن سعيد كه در تمام عمر خود، در تلاش بود تا مرام جديدى احداث كرده و گروهى متشكل پديد آورد تا به اهداف مادى و دنيايى خود برسد.3
برخى نيز مى خواستند در محيط اسلامى، راهى براى مباح كردن گناهان و ترك واجبات و فراهم ساختن بساط عيش و عشرت توأم با توجيه شرعى پيدا كنند. برخى از مورخان ملل و نحل يكى از علل پيدايش غلاة را همين امر دانسته اند4.
4. انگيزه هاى سياسى
سياست بازانى كه بيشتر به اهداف غلط خود مى انديشند، براى نيل به مقصود، از حربه هاى گوناگونى استفاده مى كنند. يكى از حربه هاى قوى و كارآمد، ايجاد فرقه ها و نحله هاى گوناگون مذهبى است. اينان گاه با به وجود آوردن چنين فرقه هايى، يك سلسله مسائل و آموزه هاى دور از ذهن و عقل را وارد جريان مخالف خود مى كردند تا به آن آسيب وارد نموده و آن را در مقابل چشم ديگران ناميمون جلوه دهند. مانند برخى از اخبار در مورد ائمه (علیه السلام) كه به دور از حقيقت و واقعيت است5.
همچنين گفته شده است كه فرقه كيسانيه (پيروان مختاربن ابى عبيده ثقفى ) براى تضعيف ديدگاه و حركت مختار از سوى مخالفانش پديدار شد6.
5. تلاقى ملل
با گسترش حوزه جغرافيايى اسلام و فتوحات زياد مسلمانان، به تدريج پيروان اديان و عقايد ديگر وارد حوزه اسلامى شدند. گروهى از افراد تازه مسلمان، به طرح مسائل و مشكلات خود براى مسلمانان پرداختند و كسانى كه بر دين خود باقى مانده بودند، در اين مسائل با مسلمانان مجادله مى كردند.
در اواخر حكومت بنى اميه و اوايل حكومت عباسيان، به دليل ترجمه فلسفه يونان، مجادلات و مشكلات فكرى در بين مسلمانان شدت بيشترى گرفت و باعث پديدارى برخى از فرقه ها شد. بر اساس گزارش دكتر حسين عطوان، قدريه ديدگاه هاى خود را از تأثيرپذيرى يهوديان و مسيحيان مسلمان شده شامى صورت مى دادند7.
1. نگا: محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، بيروت، مؤسسة الوفاء، چاپ دوّم، 1983 م ، ج 25،ص 288، ح 44.
2. نگا:
الف. ويلفرد مادولونگ، جانشينى حضرت محمد (صلی الله علیه و آله)، ترجمه احمد نمايى، جواد قاسمى و… مشهد: بنياد پژوهش هاى اسلامى آستان قدس رضوى، چاپ اوّل، 1377 ش )، صص 47 – 65.
ب. سيد جعفر شهيدى، قيام حسين (علیه السلام) ، (تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامى، بهمن 1359 )، صص 26 36.
3. نگا:
الف. ابن ابى الحديد، شرح نهج البلاغه، تحقيق: محمد ابوالفضل ابراهيم بيروت: دار احياء الكتب العربية، چاپ دوّم، 1385 ق ، ج 8، ص 21.
ب. ابوالفتح شهرستانى، الملل و النحل، (بيروت: دارالمعرفة للطباعة و النشر، چاپ دوّم، بى تا )، ص 83.
4. نگا: سعدبن عبداللّه ابن خلف الاشعرى، المقالات و الفرق، تصحيح محمدجواد مشكور، (تهران: مركز انتشارات علمى و فرهنگى، چاپ دوّم، 1360 ش، ص 51 و 52.
5. نگا: ابى عبداللّه محمدبن احمدبن عثمان الذهبى، ميزان الاعتدال فى نقد الرجال، تحقيق على محمد البجاوى، دار احياء الكتب العربية، چاپ اوّل، 1382 ق، ج 2، ص 45.
6. نگا: نعمت اللّه صفرى فروشانى، غاليان، مشهد: بنياد پژوهش هاى اسلامى آستان قدس رضوى، چاپ اوّل، 1378 ش ، صص 83 – 89.
7. نگا: حسين عطوان، فرقه هاى اسلامى در سرزمين شام در عصر اموى، ترجمه حميدرضا شيخى، مشهد: بنياد پژوهش هاى اسلامى آستان قدس رضوى، چاپ اوّل، 1371 ش ، صص 31 – 33
و نيز نگا: محمد ابو زهرة، تاريخ الجدل، (قاهره ).
منبع : هدانا برگرفته از ادیان و مذاهب
ویژه نامه دین پژوهی (ادیان و مذاهب)
علل گرایش به فرقه های نوظهور علل پیدایش فرقه های اسلامی علل پیدایش فرقه های انحرافی علل پیدایش فرقه های نو ظهور علل پیدایش نخستین فرقه های شیعه علل پیدایش فرقه های شیعه علل پیدایش فرقه های شیعه علل پیدایش فرقه های شیعه علل پیدایش فرقه های اسلامی علل پیدایش فرقه های انحرافی علل پیدایش فرقه های نو ظهور علل پیدایش فرقه های اسلامی علل پیدایش فرقه های اسلامی علل پیدایش فرقه های اسلامی علل پیدایش فرقه های اسلامی علل پیدایش فرقه های اسلامی علل پیدایش فرقه های اسلامی
