عدالت و شفقت در حکومت امام زمان(عج)
فهرست این نوشتار:
حکومت اباصالح المهدی(عج)، حکومتی جهانی همراه با همه عناصر اصلی مکارم اخلاقی و حاکمیت قوانین مطابق با سنت‌های الهی حاکم بر جان و جهان و جامعه است. از این رو، نمی‌توان در تبیین حکومت مهدوی(عج) به عنصر یا عناصری بسنده کرد، اما در میان عناصر و مولفه‌های اساسی و اصلی آن حکومت، برخی در اولویت قرار دارند. این اولویت‌ها بر اساس، اولویت‌هایی است که خدا در قرآن بیان کرده است. در این مطلب به دو اولویت اصلی از عناصر و مولفه‌های حکومت آخر زمانی حضرت امام عصر و زمان(عج) پرداخته شده است.
مولفه‌های اساسی حکومت امام زمان
حکومت امام زمان(عج) برآیند همه آن چیزی است که پیامبران مامور به بیان و ابلاغ و اجرای آن بوده‌اند. بنابراین، مجموعه‌ای بسیار از هر آن چیزی که در آموزه‌های اسلام و شرایع گوناگون بیان شده، عناصر و مولفه‌های آن حکومت را تشکیل می‌دهد؛ زیرا آن حکومت از همه لحاظ کامل و تمام است و هیچ‌گونه نقص و کمبودی در آن راه ندارد؛ به طوری که هم از نظر علمی و معرفتی و هم از نظر عملی و اجرایی به تمام کمال خواهد بود.
از نظر قرآن، حکومت آخر زمانی در دستان صالحان قرار می‌گیرد. خدا می‌فرماید: وَلَقَدْ كَتَبْنَا فِي الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّكْرِ أَنَّ الْأَرْضَ يَرِثُهَا عِبَادِيَ الصَّالِحُونَ؛ و در حقيقت در زبور پس از تورات نوشتيم كه زمين را بندگان صالح و شايسته من به ارث خواهند برد.(انبیاء، آیه 105؛ نیز: نور، آیه 55)
صالحانی که حکومت شایسته‌سالاری را پدید می‌آورند، خود دارای ویژگی‌ها و شرایطی چون ایمان کامل و برتر(مائده، آیه 55)، تقوای کامل و برتر(اعراف، آیه 128؛ یوسف، آیات 56 و57)، دانایی و توانایی علمی(بقره، آیات 246 و 247؛ یوسف، آیه 55)، عبودیت و بندگی خدا(انبیاء، آیه 105)، اعمال صالح(نور، آیه 55)، مشورت‌گیری(آل عمران، آیه 159)، قاطعیت(آل عمران، آیه 159)، توکل و اعتماد بر خدا (همان)، اهل احسان در سطح مکارم اخلاقی و ایثارگری(یوسف، آیه 56؛ مائده، آیه 55)، امانتداری(نساء، آیه 58؛ یوسف، آیات 54 و 55)، اقامه‌کننده نماز(مائده، آیه 55)، پرداخت‌کننده زکات(همان)، برپاکننده عدالت همه‌جانبه (ص، آیه 26)، اجتناب‌کننده از ظلم و بی‌عدالتی(یوسف، آیات 77 و 78؛ آل عمران، آیه 159)، اجتناب‌کننده از استبداد در امور حکومتی(همان)، متکی بر قدرت الهی و مشیت خداوندی(یوسف، آیات 99 تا 101) و مانند آنها هستند.
از نظر قرآن، حکومت صالحان مومن در آخر زمان، تامین‌کننده اهداف حکومت اسلامی خواهد بود که شامل اهداف و اموری چون حاکمیت دین اسلام بر جهان(نور، آیه 55)، شرک‌ستیزی و هدایت و دعوت به توحید(همان)، ایجاد امنیت(همان)، اقامه نماز(حج، آیه 41)، پرداخت زکات(همان)، امر به معروف(همان)، نهی از منکر(همان)، قیام برای اجرای عدالت(حدید، آیه 25؛ مائده، آیه 8) و مانند آنها است.
عدالت و شفقت نسبت به مردم
با آنکه در آیات و روایات، ویژگی‌هایی برای حکومت صالحان در آخر زمان و نیز اهداف گوناگونی برای آن بیان شده است؛ اما به نظر می‌رسد که از نظر امام زمان(عج) به عنوان بنیانگذار حکومت آخر زمانی، برخی از عناصر و مولفه‌ها از اولویت و تقدم بیشتری نسبت به برخی دیگر برخوردار است.
در دعای معروف «توفیق الطاعه» که از امام زمان(عج) نقل شده است؛ آن حضرت در قالب دعا مهم‌ترین خواسته‌ها و اهداف خویش را بیان کرده است. آن حضرت(عج) به روشنی به امت و حاکمانی به عنوان مطلوب و محبوب خویش اشاره می‌کند که دارای صفات و ویژگی‌های اخلاقی و رفتاری خاصی باشند. اینکه از نظر فردی و اخلاق شخصی و اجتماعی چگونه باشند یا چگونه نسبت و رابطه خود را با جان و جهان و جامعه سامان دهند.
از نظر امام زمان(عج) بر اساس دعای توفیق الطاعه، امت و امام در حکومت مطلوب و محبوب باید این گونه باشند: وَ عَلَى الْأُمَرَاءِ بِالْعَدْلِ وَ الشَّفَقَهًِْ وَ عَلَى الرَّعِيَّهًْ بِالْإِنْصَافِ وَ حُسْنِ السِّيرَهًْ؛ بر حاكمان دادگسترى و دلسوزى، و بر زيردستان انصاف و خوش‌رفتارى تفضّل فرما.(مفاتیح الجنان، شیخ عباس قمی، دعای توفیق الطاعه)
در این عبارت‌ها امام زمان(عج) بصراحت تکالیف و وظایف توده مردم نسبت به حکومت اسلامی را به عنوان امت در قبال امام امت بیان کرده است. از نظر آن حضرت(عج) وجود چنین امتی موجب می‌شود تا امام صالح بتواند به اهداف حکومت الهی دست یابد؛ زیرا بدون حضور چنین حاضرانی نمی‌توان امید داشت که برترین رهبران جهان حتی به کمترین اهداف خویش دست یابند؛ زیرا اگر برای دستیابی به حکومت جهانی عدالت‌گستر لازم است تا امام و رهبری صالح و شایسته زمام امور را به دست گیرد؛ همچنین برای تحقق چنین حکومت و اهدافی باید امتی شایسته در اختیار باشد تا بتوان از طریق قیام به قسط (حدید، آیه 25)، بلکه قوامین بالقسط(مائده، آیه 8) بودن این امت صالح و شایسته اهداف بلند و عالی حکومت اسلامی تحقق یابد.
ویژگی امت آخرزمانی
از همین رو امام زمان(عج) پس از بیان ویژگی‌ها و صفات حاکم و امیر اسلامی، به صفات امت اشاره کرده و برای آن، دو مشخصه و مولفه اساسی و اصلی را بیان می‌کند که شامل: انصاف و نیک‌رفتاری است. پس برای درک دو مشخصه شاخص برای امام در نظام ولایی باید دو مشخصه امت را شناخت.
تاکید بر انصاف از آن روست که با رفتار منصفانه امت در قبال امام و حکومت، می‌توان امید داشت که مردم توقع و انتظار بی‌جایی از حکومت نخواهند داشت. واژه انصاف بیانگر نوعی خاص از عدالت در فکر و رفتار است. اینکه هر چیزی را در محیط اجتماع منصفانه تحلیل و ارزیابی کنند و تمام مسئولیت‌ها را بر گرده حکومت نیندازند؛ زیرا هر چند که بخشی از اهداف توسط کارگزاران حکومت تحقق می‌یابد، ولی بدون بخشی دیگری که بر عهده امت است، هرگز نمی‌توان امید به تحقق درست و کامل اهداف داشت. بنابراین، امت باید به عنوان نیمی از حکومت خود را در برابر اهداف و وظایف و تکالیف حکومت مسئول بداند و برای تحقق اهداف، وظایف خویش را به درستی بشناسد و انجام دهد. در حقیقت انصاف بر این نکته تاکید دارد که نظام اسلامی دارای دو بال امام و امت است که موجب پرواز آسان و رسیدن به اهداف می‌شود.
شاید این مطالب را هم بپسندید:
هر یک از امت و امام باید مسئولیت‌های خویش را بشناسد و به آن عمل کند. بنابراین، از نظر امام زمان(عج) امت و امام با هم نظام ولایی را می‌سازند و این گونه نیست که سازه حکومت و نظام ولایی محدود به امام و کارگزاران نظام ولایی باشد، بلکه سازه نظام ولایی با امت و امام ساخته می‌شود و هر یک عهده‌دار نیمی از این سازه بوده و نسبت به آن مسئولیت دارند.
بنابراین، هر حاکمیتی حتی حکومت معصومان(ع) نمی‌تواند بدون امت باانصاف به اهداف خویش دست یابد، بلکه باید امتی باانصاف وجود داشته باشد که به امور حکومتی قیام کند.
به سخن دیگر، اگر امام به عنوان رهبر فکری و مدیریتی در جایگاه سر و قلب نظام سیاسی اجتماعی است، امت تنه و بدنه آن را تشکیل می‌دهد و باید مسئولیت اجرایی و عملیاتی کردن اوامر مدیریتی رهبر را به عهده گیرد. واقعیت انصاف که در عبارت امام زمان(عج) بیان شده، چنین انصافی است که از امت در قبال امام و نظام ولایی انتظار می‌رود.
دیگر انتظاری که از امت در نظام ولایی می‌رود، نیک‌رفتاری است. بنابراین، امت باید معروف و پسندیده‌های اجتماع را که در قالب اصول اخلاقی و قانونی بیان شده، بشناسد و بر اساس آن رفتار کند. چنین رفتاری که گاه در سطحی فراتر از عدالت مقابله به مثلی در سطح احسان عفوی و احسان اکرامی و ایثاری صورت می‌پذیرد، هر گونه مخاصمه میان افراد اجتماع را به حداقل‌ها کاهش می‌دهد و امام و نظام ولایی به دور از هر گونه فعالیت‌های قضایی و انتظامی برای مدیریت صحیح اجتماع و امت، همت و اهتمام خویش را مبذول اهداف عالی‌تر و ابعاد نظامی و خارجی می‌کند. با نیک‌رفتاری از سوی امت نسبت به خود و کارگزاران امام، می‌توان امید داشت که بخش اعظمی از توان و ظرفیت نهاد دولت ولایی آزاد و به خدمت اهداف برتر و بالاتر در می‌آید. از نظر امام زمان(عج)، امتی که فاقد نیک‌رفتاری است، همه توش و توان نظام سیاسی را مشغول به خود می‌کند و دغدغه دولت و امام به جای امور مهم‌تر، صرف چنین اموری خواهد شد.
بنابراین، برای دستیابی به حکومت صالحان، باید امت صالح و شایسته‌ای وجود داشته باشد تا از دل آنها کارگزارانی شایسته در امور گوناگون و نهادهای مختلف به کار گرفته شود.
با نگاهی به دو مولفه و مشخصه‌ای که امام زمان(عج) برای امت صالح و شایسته بیان کرده به خوبی روشن می‌شود که آن حضرت، خواهان امتی اخلاقی در سطح و قواره مکارم اخلاقی است؛ یعنی همان سطحی که پیامبر گرامی(ص) خود را مامور و مبعوث به آن دانسته و فرموده است: إِنَّمَا بُعِثْتُ لِأُتَمِّمَ مَكَارِمَ الْأَخْلَاقِ؛ جز برای اتمام مکارم اخلاقی برانگیخته نشده‌ام. (بحارالانوار، ج 16، ص 210؛ ج 68، ص 382) با چنین امتی است که امام صالح می‌تواند حکومت جهانی عدالت‌گستر خویش را برپا کند و به اهداف متعالی حکومت از منظر قرآن دست یابد.
اجرای عدالت، وظیفه کارگزاران اسلامی
حضرت حجت (عج) پیش از بیان دو مشخصه اصلی و اساسی امت از نظر خویش به مولفه‌های اساسی نظام ولایی و شاخص امام امت‌اشاره کرده و می‌فرماید: وَ عَلَى الْأُمَرَاءِ بِالْعَدْلِ وَ الشَّفَقَهًِْ.
تاکید امام زمان(عج) بر عنوان امراء و رعیت در تقابل هم در راستای بیان این نکته است که وظایف و تکالیف متقابل امام و امت باید در چارچوب این مولفه‌ها و شاخص‌های اساسی ساماندهی شود. پس اگر شاخص امت انصافی است که خود نوعی عدالت است، بر امام در نظام ولایی است که خود عدالت فراگیر و جامع را به عهده گیرد و انجام دهد.
باید توجه داشت که عدالت در مفهوم قرآنی دارای دامنه معنایی وسیعی است که شامل حتی مکارم اخلاقی نیز می‌شود؛ زیرا عدالت در مفهوم قرآنی چنانکه امیرمومنان علی(ع) بیان کرده این گونه است: وضع کل شی فی موضعه یا اعطاء کل ذی حق حقه؛ قرار دادن هر چیزی در جای خویش؛ یا دادن حق هر صاحب حقی است.
بر این اساس، باید انسان جایگاه و حق هر چیزی را بشناسد تا بتواند آن را در جای خویش قرار داده یا حق او را بپردازد. این بدان معنا است که انسان برای اجرای عدالت لازم است از وحی بهره گیرد تا از طریق آن، حق هر آفریده‌ای را بشناسد و آن را ادا کند. بنابراین، لازمه اجرای عدالت و رفتار درست و صحیح اخلاقی، مراجعه به آموزه‌های وحیانی است؛ زیرا اگر چنین رویه‌ای در پیش گرفته نشود، نمی‌توان به درستی اجرای عمل و دستیابی به عدالت، قطع و یقین کرد.
هنگامی که نظام ولایی با شناختی که به خصوصیات و بایسته‌ها و شایسته‌های هر چیزی دارد، عدالت جامع و کامل را اجرا می‌کند، به طور طبیعی عدالت در همه هستی از جان و جهان و جامعه گسترش می‌یابد و حتی حیوانات و بلکه جمادات و نباتات به کمالات شایسته خویش می‌رسند. در این صورت مردم نیز به تبعیت از رفتار امام و شناختی که از سوی ایشان نسبت به چیزها کسب می‌کنند، آنان نیز قیام به قسط می‌کنند و سهم هر چیزی را به او می‌دهند و این گونه اهداف بعثت پیامبران و انزال کتب و ارسال رسل تحقق می‌یابد.(حدید، آیه 25)
نقش شفقت در نظام ولایی
دومین شاخصه اصلی امام و نظام ولایی، شفقت نسبت به امت است. واژه شفق به نوری هنگام غروب گفته می‌شود(انشقاق، آیه 16) که هوا تاریک روشن است. این واژه به شکل مجازی و کنایه نسبت به دلسوزی، نگرانی، مهربانی همراه با ترس و مانند آنها به کار می‌رود. مشفق کسی است که با دل نگرانی و ترس نسبت به کسی دلسوزی می‌کند؛ زیرا او را در شرایطی سخت یا خطرناکی می‌یابد.
خدا در آیه امانت می‌فرماید: إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَهًْ عَلَى السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبَالِ فَأَبَيْنَ أَنْ يَحْمِلْنَهَا وَأَشْفَقْنَ مِنْهَا وَحَمَلَهَا الْإِنْسَانُ إِنَّهُ كَانَ ظَلُومًا جَهُولًا؛ ما امانت الهى و بار تكليف ارادی را بر آسمان‌ها و زمين و كوه‌ها عرضه كرديم. از برداشتن آن سر باز زدند و از آن هراسناك شدند، ولى انسان آن را برداشت، براستى او ستمگرى نادان بود.(احزاب، آیه ۷۲)
این شفقت و دل‌نگرانی به سبب دلسوزی است؛ زیرا ناتوان از انجام تکلیفی بزرگ چون خلافت الهی هستند. همین ترس و دل‌نگرانی در زمان تاریک روشن شدن حقایق اعمال از سوی مجرمان به چشم می‌آید که خدا در آیه 49 سوره کهف و 22 سوره شوری به آن اشاره کرده است.
از نظر امام زمان(عج) امیر و حاکم شایسته اسلامی باید نسبت به امت مشفق باشد و دوستانه و از روی دلسوزی نگران حال آنان باشد. بی‌گمان تفسیری که امام زمان(عج) از شفقت نسبت به امت بیان می‌کند، بازتابی از ولایت است؛ زیرا ولی هر کسی سرپرستی خود را محبانه انجام می‌دهد در حالی که در محبت او ممکن است توبیخ و تنبیه هم باشد. پس دل نگرانی امام نسبت به امت بر اساس ساختار ولایت است. پس اگر تنبیه و مجازاتی اعمال می‌کند نه برای انتقام و انتصار بلکه برای هدایت و ترسی است که نسبت به امت دارد. وقتی امت در سراشیب سقوط و خطر قرار می‌گیرد لازم است تا تازیانه خشم فرود آید و رعیت را از مسیر نادرست سقوط باز و دور دارد.
بنابراین، اجرای قوانین و مجازات‌ها نه برای انتقام برای در چارچوب ولایت و شفقت انجام می‌شود و چون امام دل نگران و هراسناک از حال و روز امت است، مجازات و تنبیهاتی را به مورد اجرا می‌گذارد.
به هر حال، در نظام ولایی آخر زمانی و حکومت مهدی(عج) دو مولفه و شاخص اصلی عدالت و شفقت نسبت به امت اجرا می‌شود. این بدان معنا است که حکومت اسلامی در هر زمانی باید به چنین مولفه‌ها و شاخصه‌هایی اهتمام ورزد و آن را به مورد اجرا در آورد تا شایستگی یک نظام ولایی سیاسی اسلامی داشته باشد.
معارف کیهان.
