تفسیر ابن ابى حاتم رازى

تفسیر ابن ابى حاتم رازى

پرسش : معرفی کتاب «تفسیر ابن ابی حاتم رازی»

پاسخ اجمالی

این تفسیر که نام اصلى آن «تفسیرالقرآن العظیم مسنداً عن الرسول» است توسط ابومحمد عبدالرحمن بن محمد بن ادریس بن منذربن داودبن مهران حنظلى ابن ابى حاتم رازى (240ـ327ق) تدوین و تصنیف شده است. او به امامان بزرگوار شیعه گرایش داشت و بسیارى از فضائل و وقایع مربوط به حضرت على و فرزندان پاک او(علیهم السلام) را در کتاب هایش نقل کرد و به همین دلیل، عده اى از متعصبان جاهل اهل سنت او را به ارتداد و تشیع متهم ساخته اند. اعتبار تفسیرابن ابى حاتم به گونه اى است که علماى اهل سنت آن را در ردیف تفسیر طبرى که مستند به صحابه، تابعان و پیروان آنان است، دانسته اند؛ به ویژه اینکه در این کتاب روایات معتبرى یافت مى شود که نمى توان آنها را در سایر منابع یافت. علاوه بر این، مطالب برخى از کتاب هاى تفسیرى پیش از خود مثل تفسیرسعید بن جبیر و مقاتل بن حیان را در تفسیرخود نقل کرده که معتبرترین منبع براى اطلاع از محتواى آنها بشمار مى رود.  مفسران بزرگ اسلام نظیر ابن کثیر، بغوى، شوکانى، و دیگران براى تدوین کتاب هاى تفسیرى و روایى خود بهره هاى فراوانى از این کتاب برده اند. بزرگانى مثل جلال الدین سیوطى تفسیراو را منبعى سرشار و قابل اعتماد براى مفسران پس از وى در همه دوران ها دانسته اند.

پاسخ تفصیلی

این تفسیرکه نام اصلى آن «تفسیرالقرآن العظیم مسنداً عن الرسول» است توسط ابومحمد عبدالرحمن بن محمد بن ادریس بن منذربن داودبن مهران حنظلى ابن ابى حاتم رازى (240ـ327ق) تدوین و تصنیف شده است.
گرایش ابن ابى حاتم رازى به تشیع:
او که از علماى بزرگ علم رجال وحدیث اهل سنت بود، در عین حال به شیعه و امامان بزرگوار آنها گرایش داشت و بسیارى از فضائل و وقایع مربوط به حضرت على و فرزندان پاک او(علیهم السلام) را در کتاب هایش نقل کرد و به همین دلیل، عدهاى از متعصبان جاهل اهل سنت  – البته نه علماى برجسته آنان مثل ذهبى و ابن حجر عسقلانى ـ او را به ارتدادو تشیع متهم ساخته اند. او که شخصیتى برجسته در حدیث و تاریخ بود در زمینه تفسیرقرآن نیز اثرى کم نظیر از خود به جاى گذاشت؛ به طورى که مورد توجه مفسران بزرگ اسلامقرار گرفته است. با توجه به گرایش وى به تاریخ و عقاید شیعه، برخى از علماى شیعه به مطالب او در کتاب هایش به ویژه کتاب تفسیراو استناد و احتجاج کرده اند.

اهمیت تفسیرابن ابى حاتم رازى

ارزش و اعتبار تفسیرابن ابى حاتم به گونه اى است که علماى اهل سنت آن را در ردیف تفسیرطبرى که مستند به صحابه، تابعان و پیروان آنان است، دانسته اند. به ویژه اینکه در این کتاب روایات معتبرى یافت مى شود که نمى توان آنها را در سایر منابع یافت. علاوه بر این، مطالب برخى از کتاب هاى تفسیرى پیش از خود مثل تفسیرسعید بن جبیر و مقاتل بن حیان را در تفسیرخود نقل کرده که معتبرترین منبع براى اطلاع از محتواى آنها بشمار مى رود. یعنى اگر ابن ابى حاتم تفاسیر مزبور را در کتاب خود نقل نمى کرد، با از بین رفتن آنها (که اکنون در دست نیستند)، مطالب آنها نیز بکلى از میان مى رفت. مفسران بزرگ اسلامنظیر ابن کثیر، بغوى، شوکانى، و دیگران براى تدوین کتاب هاى تفسیرى و روایى خود بهره هاى فراوانى از این کتاب برده اند. ازاین رو، بزرگانى مثل جلال الدین سیوطى تفسیراو را منبعى سرشار و قابل اعتماد براى مفسران پس از وى در همه دوران ها دانسته اند. سیوطى مى گوید: تفسیراو را به صورت خلاصه در ذیل مطالب در المنثور نقل کرده ام. حتى ابن حجر عسقلانى، ابن تیمیه و دیگران بسیارى از روایات معتبر اهل سنترا از کتاب تفسیراو نقل کرده اند.

شیوه تفسیری ابن ابى حاتم رازى

روش تفسیرى ابن ابى حاتم رازى در این کتاب اینگونه است که ابتدا احادیث نبوى را آورده و سپس نظرات صحابه و تابعان را نقل کرده و اختلافات رایج در ذیل آیات را نقد و بررسى نموده و هرگز مطالب و مسائل جنبى غیر از روایات را در تفسیرآیات قرآنوارد نکرده است. از این جهت کتاب او تفسیرى کاملا حدیثى به شمار مى رود. و درباره معنا و تفسیرآیاتى که در ذیل آنها روایتى نیافته سخنى به میان نیاورده است. در ذیل آیات مربوط به اهل بیتپیامبر(صلى الله علیه وآله) و على بن ابى طالب(علیه السلام) نیز روایات معتبرى را نقل کرده است که شایان توجه و اهمیت است مثل آیات زیر:
1ـ آیه56 از سوره احزاب (صلوات بر آل پیامبر)، 2ـ آیه33 از سورهاحزاب آیه تطهیر اهل بیت، 3ـ آیه214 سورهاحزاب (خلافت على(علیه السلام))، 4ـ آیه219 سورهشعراء (عصمت اجداد پیامبر که بر اساس عقیده تشیع است).

تلخیص و تکمیل تفسیرابن ابى حاتم رازى

این تفسیرکه نسخه آن تا تفسیرسوره عنکبوت در دست بود به تصحیح چند تن از محققان عرب زبان احیاء شده و محققان بقیه سوره ها را تا پایان قرآن با تکیه بر کتاب هایى که تفسیرابن ابى حاتم را نقل و تلخیص نموده اند، تکمیل کرده اند مثل:
1ـ تفسیرالقرآن العظیم ابن کثیر 2ـ درالمنثور سیوطى 3ـ فتح البارى ابن حجر عسقلانى، 4ـ تعلیق التعلیق ابن حجر عسقلانى، 5ـ فتح القدیر شوکانى.
ابن تفسیربارها در کشورهاى مختلف اسلامى مثل لبنان و عربستان در ده مجلد تنظیم و چاپ شده و سه مجلد از انواع فهرست ها را نیز به آن افزوده اند.

پی نوشت:

1ـ خیر الدین زرکلى، الأعلام، بیروت، دارالعلم للملایین، چ8، 1989م، ج3، ص324؛ ج6، ص27.

2ـ ابو سعید سمعانى، الأنساب، تحقیق عبدالرحمن بن یحیى المعلمى االیمانى، حیدرآباد، مجلس دائرة المعارف العثمانیة، 1382ق، ج4، ص115 و بعد، ص287؛ ج6، ص171، ص129; ج13، ص106.

3ـ ابن کثیر، البدایة و النهایة، بیروت، دارالفکر، 1407ق، ج9، ص97 و 2264 ج10، ص343؛ ج11، ص59، ص191.

4ـ شمس الدین ذهبى، تاریخ الإسلام، تحقیق عمر عبدالسلام تدمرى، بیروت، دارالکتاب العربى، چ2، 1413ق، ج25، ص309، ج26، ص423، ص622.

5ـ خطیب بغدادى، تاریخ بغداد، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1417ق، ج2، ص220، ص376، ص3854 ج3، ص128، 148، ص149، ص276، ص347، ص360؛ ج4، ص66، ص101، ص121، ص164، ص224، ص264، ص316، و سایر مجلدات.

6ـ ابن عماد حنبلى، شذرات الذهب فى أخبار من ذهب، تحقیق الأرناؤوط، دمشق و بیروت، دار ابن کثیر، 1406ق، ج1، ص31، به بعد، ج4،ص139.

7ـ یاقوت حموى، معجم البلدان، بیروت، دارصادر، چ2، 1995م، ج3، ص120.

8ـ مصطفى حاجى خلیفه، کشف الظنون عن اسامى الکتب و الفنون، مقدمه آیة الله مرعشى نجفى، بیروت، دار إحیاء التراث العربى، بى تا، ج1، ص436.

9ـ عبدالرحمن ابن ابى حاتم، تفسیر القرآن العظیم، تحقیق اسعد محمد الطیب، ریاض، مکتبة نزار مصطفى الباز، چ3، 1419ق، مقدمه محقق و متن کتاب.