بررسى حديث سلسلة الذهب

محمّد رحمانى
بى شك بزرگترين منبع معارف هدايتگر و دستورهاى سعادت آفرين براى انسان، بويژه انسان مسلمان، قرآن مجيد است و احاديث امامان معصوم(ع) در فهم قرآن، اصلى ترين كليد و مطمئن ترين راه به شمار مى آيند؛ به همين جهت، پس از كتاب خدا، سخنان پيشوايان معصوم(ع)، منبع جوشان معارف الهى و ارمغان جاويد غوّاصان درياى وحى است. از اين رو، بر نويسندگان و محققان فرض است كه احاديث را از زواياى گوناگون، مورد تحقيق و كندوكاو قراردهند و ابعاد ناشناخته آنها را بر همگان روشن سازند.
اين نوشتار، با همين هدف، در پى آن است كه يكى از احاديث (حديث سلسلةالذهب) را كه از اهميت زيادى برخوردار است، از زواياى مختلف زير بررسى نمايد:
1ـ بررسى متن و سندهاى گونان حديث در كتابهاى شيعه،
2ـ بررسى متن و سندهاى حديث در كتابهاى اهل سنّت،
3ـ بررسى عناوين حديث در علم درايه،
4ـ بيان اهميت سند حديث در نظر    محدثان شيعه و سنى،
5ـ شناسايى برخى از كتابهاى شيعه و سنّى كه حديث را نقل كرده اند،
6ـ پيام حديث،
7ـ جمع بندى.

متن حديث در منابع شيعه

اين حديث شريف، در كتابهاى حديثى شيعه با سندها و مضمونهاى گوناگونى نقل شده و از ميان عالمان حديث، شيخ صدوق، در كتابهاى «توحيد» ۱ ، «معانى الأخبار» ۲ و «عيون اخبار الرضا(ع)» ۳ ، با ده سند مختلف و مضامين گوناگون، آن را آورده است. پس از او نيز شيخ طوسى در «امالى» ۴ با سند و مضمون ديگرى آن را نقل كرده است و پس از آنها، ديگران نيز اين حديث را به گونه هاى مختلف، نقل نموده اند كه در بخش مستقلى به اسامى و آثارشان اشاره مى گردد.
پيش از بحث و بررسى متنهاى مختلف حديث، يادآورى چند نكته ضرورى است:
1ـ در اين بخش، تنها برخى از نقلهايى كه از نظر سند و متن با يكديگر اختلاف دارند آورده مى شود؛
2ـ قسمتى از سند (از امام رضا(ع) تا آخر) كه تنها اختلاف در الفاظ دارد، حذف مى گردد؛
3ـ از ترجمه احاديث، بجز حديث اوّل، به جهت شباهت متنها، خوددارى مى گردد.

1 ـ صحيفةالرضا(ع)
از جمله متنها و سندهاى اين حديث، متن و سندى است كه در كتاب «صحيفةالرضا» ۵ آمده است:

۰.اخبرنا الشيخ الامام الاجل العالم الزاهد الراشد، امين الدين ثقةالاسلام امين الرؤساء ابو على الفضل بن الحسن الطبرسى ـ اطال الله بقاءه ـ فى يوم الخميس غرة شهرالله الاصم رجب سنةتسع وعشرين وخمسمأة، قال اخبرنا الشيخ الامام العبد الزاهد ابوالفتح عبدالله بن عبدالكريم بن هوازن القشيرى ـ ادام الله عزه ـ قراءة عليه داخل القبة التى فيها قبرالرضا(ع) غرة شهرالله المبارك، حدثنى الشيخ الجليل العالم ابوالحسن على بن محمدبن على الزوزنى قراءة عليه سنة اثنين وخمسين واربعمأة، قال اخبرنى ابوالحسن احمدبن محمدبن هارون الزوزنى بها، قال اخبرنا ابوبكر محمدبن عبدالله بن محمد حفدة العباس بن حمزة النيشابورى سنة سبع وثلاثين وثلاثمأة، قال حدثنا ابوالقاسم عبدالله بن احمدبن عامر الطائى بالبصرة، قال حدثنى ابى سنة ستين ومأتين، قال حدثنى على بن موسى الرضا(ع):«يقول الله عزوجل: لااله الاالله حصنى، فمن دخل حصنى أمن من عذابى».
1.. شيخ صدوق، توحيد، دارالمعرفة، ص۲۴

2.شيخ صدوق، معانى الاخبار، دارالتعارف، ص۳۷

3.شيخ صدوق، عيون اخبار الرضا(ع)، منشورات الأعلمى، ج۲، ص۱۳۴

4.شيخ طوسى، الامالى، تحقيق قسم الدراسات الاسلامية لمؤسسة البعثة، ص۲۷۹؛ حديث، در كتب اربعه پيدا نشد

5.صحيفةالرّضا(ع)، تحقيق محمدمهدى نجف، دارالاضواء، ص۴۰

 

2 ـ معانى الاخبار، عيون اخبارالرضا(ع) والتوحيد
از جمله سندها و متنهاى اين حديث، كه شيخ صدوق در سه كتاب توحيد و معانى الاخبار و عيون آورده است، اين است:

۰.حدثنا محمدبن موسى بن المتوكل ـ رضى الله عنه ـ قال حدثنا ابوالحسين محمدبن جعفر الاسدى، قال حدثنا محمدبن الحسين الصولى (الصوفى)، قال حدثنا يوسف بن عقيل عن اسحق بن راهوية، قال لما وفى ابوالحسن الرضا عليه السلام نيسابور واراد أن يخرج منها الى المأمون، اجتمع عليه اصحاب الحديث فقالوا له: «يا ابن رسول الله ترحل عنا ولا تحدّثنا بحديث فنستفيده منك؟» وكان قد قعد فى العمارية فاطلع رأسه وقال: «سمعت ابى موسى بن جعفر يقول سمعت ابى جعفربن محمد يقول سمعت ابى محمدبن على يقول سمعت ابى على بن الحسين يقول سمعت ابى الحسين بن على بن ابى طالب يقول سمعت ابى اميرالمؤمنين على بن ابى طالب يقول سمعت رسول الله صلى الله عليه وآله وسلم يقول سمعت جبرئيل يقول سمعت الله جل جلاله يقول:لااله الاالله حصنى فمن دخل حصنى امن من عذابى». قال فلمّا مرّت الراحلة نادانا    «بشروطها وانا من شروطها». ۱
1.دعائم الإسلام : ج ۲ ص ۴۴۳ ح ۱۵۴۷ .

2.شيخ صدوق، التوحيد، باب ثواب الموحدين، ص۲۴، ح۲۳؛ عيون اخبارالرضا، منشورات الاعلمى، ج۲، ص۱۳۴، ح۴؛ معانى الاخبار، دارالتعارف، ص۳۷۰، باب معنى حصن الله عزوجل، ح۱

 

 

۰.اسحاق بن راهويه مى گويد:چون حضرت رضا(ع) به نيشابور رسيد و قصد خروج از آن (به سوى مأمون) را نمود، محدثان اطراف او گرد آمدند و عرضه داشتند: «اى پسر رسول خدا، آيا از ميان ما كوچ مى كنى و حديثى كه از آن سود ببريم برايمان بيان نمى كنى؟». امام(ع) درحالى كه در كجاوه نشسته بود، سرش را بيرون آورد و فرمود: «شنيدم پدرم موسى بن جعفر مى فرمود شنيدم پدرم جعفربن محمد مى فرمود شنيدم پدرم محمدبن على مى فرمود شنيدم پدرم على بن الحسين مى فرمود شنيدم پدرم حسين بن على مى فرمود شنيدم پدرم اميرالمؤمنين على بن ابى طالب مى فرمود شنيدم رسول خدا(ص) مى فرمود شنيدم جبرئيل مى گفت شنيدم خداوند جل جلاله مى فرمود: لااله الاالله، دژ محكم من است؛ پس هركس كه داخل دژ من گردد، از عذاب من درامان است.
راوى مى گويد چون قافله حركت كرد حضرت فريادزد: «با شرايط آن، و من از شرايط آن هستم.» ۱

3ـ التوحيد و عيون اخبارالرضا(ع)
متنى ديگر كه در توحيد و عيون آمده، حديث ذيل است:

۰.حدثنا ابوسعيد محمدبن الفضل بن محمدبن اسحق المذكر النيسابورى بنيسابور، قال حدثنى ابوعلى الحسن بن على الخزرجى الانصارى السعدى، قال حدثنا عبدالسلام بن صالح ابوالصلت الهروى، قال كنت مع على بن موسى الرضا عليه السلام حين رحل من نيسابور وهو راكب بغلة شهباء فاذا محمدبن رافعواحمدبن حرب و يحيى بن يحيى و اسحاق بن راهويه وعدة من اهل العلم قد تعلّقوا بلجام بغلته فى المربعة فقالوا: «بحق آبائك المطهرين حدّثنا بحديث قد سمعته من ابيك». فاخرج رأسه من العمارية وعليه مطرف خزّذو وجهين وقال: «حدّثنى ابى العبد الصالح موسى بن جعفر عليه السلام … يقول الله(ج):انى انا الله، لااله الا انا فاعبدونى، من جاء منكم بشهادة ان لااله الاالله بالاخلاص دخل حصنى ومن دخل حصنى أمن من عذابى». ۲
1.شيخ حرّ عاملى در كتاب خود (الجواهر السّنية)، اين حديث را با سندهاى گوناگون نقل نموده و افزوده است كه اگر كلمه اول عبارت «أنا من شروطها» را همينطور و بدون تشديد بخوانيم، تنها امام رضا(ع) را شامل مى شود. امّا اگر با تشديد (إنّا) بخوانيم، تمامى ائمّه عليهم السلام را شامل خواهد شد. (الجواهر السّنية، منشورات مكتبة المفيد، ص۱۴۷)

2.شيخ صدوق، التوحيد، ص۲۴، ح۲۲؛ عيون اخبارالرضا؛ ج۲، ص۱۳۲ (باب۳۷، ح۱)

 

 

4ـ عيون اخبارالرضا(ع)
متنى كه تنها در عيون اخبارالرضا(ع) آمده، عبارت است از:

۰.حدثنا ابونصر احمدبن الحسين بن احمدبن عبيد العنبى، قال حدثنا ابوالقاسم محمدبن عبيدالله بن بابويه الرجل الصالح، قال حدثنا ابومحمد احمدبن محمدبن ابراهيم بن هاشم، قال حدثنا الحسن بن على بن محمدبن على بن موسى بن جعفر ابوالسيد المحجوب امام عصره بمكة، قال: «حدّثنى ابى على بن محمد النقى، قال حدثنى ابى محمدبن على التقى، قال حدثنى ابى على بن موسى الرضا(ع) … قال الله سيدالسادات عزوجل:انى انا الله، لااله الا انا، فمن اقرّ لى بالتوحيد دخل حصنى ومن دخل حصنى امن من عذابى». ۱

5ـ التوحيد
مضمونى كه تنها در توحيد صدوق آمده، عبارت است از:

۰.حدثنا ابوالحسين محمدبن على بن الشاه الفقيه بمرو الرود، قال حدثنا ابوبكر محمدبن عبدالله النيسابورى، قال حدثنا ابوالقاسم عبدالله بن احمد بن عباس الطائى بالبصرة، قال حدثنى ابى فى سنة ستين ومأتين، قال حدثنى على بن موسى الرضا:«… يقول الله جلّ جلاله: لااله الاالله حصنى فمن دخله أمن من عذابى». ۲
1.عيون اخبارالرضا، ص۱۳۴، ح۳

2.التوحيد، ص۲۴، ح۱

 

6ـ معانى الاخبار
نقلى كه تنها در كتاب معانى الاخبار آورده شده، عبارت است از:

۰.حدثنا محمدبن الحسن القطّان، قال حدثنا عبدالرحمن بن محمد الحسينى، قال حدثنى محمدبن ابراهيم بن محمد الفزارى، قال حدثنى عبدالله بن بحر الاهوازى، قال حدثنى ابوالحسن على بن عمرو، قال حدثنا الحسن بن محمدبن جمهور، قال حدثنى على بن بلال عن على بن موسى الرضا عليه السلام … عن النبى(ص) عن جبرئيل عن ميكائيل عن اسرافيل عن اللوح عن القلم قال يقول الله تبارك وتعالى:«ولاية على بن ابى طالب صلوات الله عليه حصنى فمن دخل حصنى امن نارى». ۱

اين مضمون، در كتابهاى پس از شيخ صدوق نيز نقل شده كه در بخشهاى آينده بدان اشاره مى گردد.

7و8 ـ امالى الطوسى
شيخ طوسى اين حديث را با دو سند و دو مضمون نقل كرده است:

۱.جماعة عن ابى المفضل عن الليث بن محمد العنبرى عن احمدبن عبدالصّمد عن خاله ابى الصلت الهروى قال كنت مع الرضا(ع) لمّا دخل نيسابور … فقال:«حدثنى ابى موسى بن جعفر … اخبرنى جبرئيل الروح الامين عن الله تقدست اسماؤه وجل وجهه قال: انى انا الله، لااله الا انا وحدى، عبادى فاعبدونى وليعلم من لقينى منكم بشهادة ان لااله الاالله مخلصا بها انه قد دخل حصنى ومن دخل حصنى امن عذابى». قالوا يا ابن رسول الله وما اخلاص الشهادة للّه؟ قال: «طاعة الله ورسوله ولاية اهل بيته(ع)».

۰.امام رضا(ع) حديث كرد از خداوند كه فرمود:«همانا من خدايم. معبودى بجز از من نيست. بندگان من! مرا پرستش كنيد و بدانيد هركس از شما با شهادت به وحدانيت از روى اخلاص، مرا ملاقات كند، در دژ من داخل مى گردد و هركس در دژ محكم من داخل گردد، از عذاب من درامان است.» سؤال شد: «اى فرزند رسول خدا!   شهادت بااخلاص چيست؟». امام رضا(ع) فرمود: «پيروى از خدا و رسول او و ولايت اهل بيت او». ۲
1.معانى الاخبار، دارالمعرفة، تحقيق حسين غفارى، ص۳۷۱ (باب معنى آخر لحصن الله، ح۱).

2.عيون أخبار الرضا عليه السلام : ج ۲ ص ۴۳ ح ۱۵۳ ، صحيفة الإمام الرضا عليه السلام : ص ۲۵۲ ح ۱۷۶ كلاهما عن أحمد بن عامر الطائي عن الإمام الرضا عن آبائه عليهم السلام ، بحار الأنوار : ج ۱۰۳ ص ۱۳۴ ح ۲ .

3.الامالى، شيخ طوسى، ج۲، ص۲۰۱، به نقل از امام شناسى.

 

۲.ابومحمد الفحام قال حدّثنى عمربن يحيى الفحام، قال حدثنى عبدالله بن احمدبن عامر، قال حدثنى ابى احمدبن عامر الطائى، قال حدثنا على بن موسى الرضا:«… يقول الله: لااله الاالله حصنى من دخله امن من عذابى». ۱

9ـ كشف الغمة
آنچه كه در كتاب كشف الغمه نقل شده، از نظر سند و متن با ديگر نقلها فرق مى كند و آن نقل عبارت است از:

۰.قال الفقير الى الله جامع هذا الكتاب ـ اثابه الله تعالى ـ نقلت من كتاب لم يحضرنى اسمه الآن ما صورته، حدث المولى السعيد امام الدنيا عمادالدين محمدبن ابى سعدبن عبدالكريم الوزان فى محرم سنة ست وتسعين وخمسمأة، قال اورد صاحب كتاب تاريخ نيسابور فى كتابه ان على بن موسى الرضا لمّا دخل الى نيسابور فى السفرة التى فاز فيها بفضيلة الشهادة، كان فى مهد على بغلة شهباء عليها مركب من فضة خالصة، فعرض له فى السوق الامامان الحافظان للاحاديث النبوية ابوزرعة ومحمدبن اسلم الطوسى ـ رحمهماالله ـ فقالا: «ايها السيدبن السادة، ايها الامام وابن الائمه، ايها السلالة الطاهرة الرضية، ايها الخلاصة الزاكية النبوية، بحق آبائك الاطهرين واسلافك الاكرمين الاما رأيتنا وجهك المبارك الميمون ورويت لنا حديثا عن آبائك عن جدّك نذكرك به». فاستوقف البغلة ورفع المظلة واقر عيون المسلمين بطلعته المباركة الميمونة … فقال(ع):«… يقول الله: كلمة لااله الاالله حصنى فمن قالها دخل حصنى ومن دخل حصنى امن من عذابى صدق الله سبحانه وصدق جبرئيل وصدق رسوله وصدق الائمة عليهم السلام». ۲
1.الامالى، الطوسى، تحقيق قسم الدراسات الاسلامية لمؤسسة البعثة، ص۲۷۹

2.العلامه الاربلى، كشف الغمة فى معرفة الائمة، دارالكتاب الاسلامى، ج۳، ص۹۸

 

جمع بندى
آنچه كه ملاحظه شد، برخى از نقلهاى اين حديث شريف مى باشد كه از نظر متن و سند با همديگر اختلاف دارند و در كتابهاى حديثى، متنهاى ديگرى با سندهاى ديگر نيز نقل شده و افزون بر اين، مضمون اين روايت با كلمات و سندهاى ديگرى نيز نقل شده كه ذكر آنها در حوصله اين مختصر نمى گنجد.

« سلسلةالذهب» در آثار ديگر مؤلّفان شيعه
جهت پى بردن به اهميت بيشتر اين حديث شريف، ذكر نام و نام اثر برخى مؤلفان شيعه را (كه در اعصار گوناگون، اين حديث را نقل و بر آن اعتماد كرده اند)، سودمند مى دانيم:
1ـ طبرى، بشارة المصطفى، منشورات حيدريه، ص331
2ـ فتّال نيشابورى، روضةالواعظين، منشورات رضى، ص42
3ـ ابوالحسن ورّام، مجموعه ورّام، سازمان انتشارات اسلامى، ج2، ص74
4ـ حاكم حسكانى، شواهد التنزيل، انتشارات وزارت ارشاد اسلامى، ج1، ص170
5ـ إربلى، كشف الغمّة فى معرفة الأئمّة، دارالكتاب الاسلامى، ج3، ص97.
6ـ ديلمى، أعلام الدين، دارالكتب الاسلامية، ص214
7ـ ابن ابى جمهور، عوالى اللئالى، مطبعة سيدالشهداء، ج4، ص94
8 ـ شيخ حرّ عاملى، الجواهر السنيّة، منشورات مكتبة المفيد، ص147
9ـ علامه مجلسى در بسيارى از كتابهايش، از جمله در جاهاى گوناگون دايرةالمعارف بزرگ خويش، بحارالانوار، آن را نقل مى كند؛ از جمله در موارد زير:
ج3، ص5 و6 و7و10و13و14؛ ج27، ص134؛ ج38، ص98؛ ج39، ص24 6و247؛ ج49، ص121و1 22و1 23و 126و127و… ۱
10ـ عباسقلى خان سپهر،    ناسخ التواريخ امام على بن موسى الرضا(ع)
11ـ على محمد على دخيّل، ثواب الاعمال وعقابها، دارالمرتضى، ص13
12ـ محمدحسن هروى خراسانى، حديقة الرضويه
13ـ محدث قمى، سفينةالبحار، دارالأسوة للطباعة والنشر، ج2، ص114 و ج3، ص3
14ـ محدّث قمى، منتهى الامال، سازمان چاپ و انتشارات جاويدان، ج2، ص286
15ـ الميلانى، قادتنا كيف نعرفهم؟، موسسةالوفاء، ج6، ص437
16ـ شهاب الدين حسينى تبريزى درباره سند اين حديث و حديث كسا، رساله اى تدوين كرده است. (الذريعة، مطبعه مجلس شوراى ملّى، ج6، ص378)
17ـ سيدمحسن امين عاملى، اعيان الشيعة، ج4، قسمت دوم، ص118
18ـ على گلزاده غفورى، امام رضا(ع)، دفتر نشر فرهنگ اسلامى
19ـ احمد خوشنويس، حضرت على بن موسى الرضا(ع)، انتشارات عطايى
20ـ احمد محدث خراسانى، حياة الرضا(ع)، انتشارات آستان قدس رضوى
21ـ موسى خسروى، زندگانى امام هشتم على بن موسى، نشر صحافيان
22ـ على محمد نوربخش، زندگى حضرت رضا(ع)، انتشارات نقش جهان
23ـ احمد مغنيه، زندگانى حضرت رضا(ع)، از انتشارات مجله ماه نو
24ـ عمادزاده اصفهانى، زندگانى حضرت على بن موسى الرضا(ع)
24ـ سيدجعفر مرتضى عاملى، زندگى سياسى هشتمين امام، دفتر نشر فرهنگ اسلامى
25ـ محمدجواد نجفى، ستارگان درخشان، انتشارات اسلاميه
26ـ ابوالقاسم سحاب، زندگانى على بن موسى الرضا(ع)، شركت چاپ تهران ۲
27ـ سيدحسن شيرازى، كلمةالله، دارالصادق، ص29
28ـ عزيزالله عطاردى، مسند امام رضا(ع)، المؤتمر العالمى للامام الرضا(ع)، ج1، ص58
29ـ سيد محمدحسين حسينى طهرانى، امام شناسى، انتشارات حكمت، ج5، ص135
1.محمدباقر المجلسى، بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، مؤسسة الوفاء، بيروت، لبنان.

2.ذكر اين نكته لازم است كه از شماره ۱۸تا۲۶، به نقل از كتابنامه امام رضا (از انتشارات معاونت پژوهشى سازمان تبليغات اسلامى ـ پژوهشكده باقرالعلوم) آمده است.

 

 

متن حديث در منابع اهل سنّت

بسيارى از محدثان بزرگ اهل سنت نيز اين حديث را با سندها و متنهاى گوناگونى نقل كرده اند. در اينجا برخى نقلها كه هم از نظر سند و هم از نظر متن اختلاف دارند آورده مى شود:

1ـ الفصول المهمه ابن صبّاغ
۰.وقال المولى السعيد امام الدنيا محمدبن ابى سعيد بن عبدالكريم الوزان فى محرم سنة ست وتسعين وخمس مأة، قال اورد صاحب الكتاب تاريخ نيشابور فى كتابه أن على بن موسى الرضا لمّا دخل الى نيشابور فى السفرة التى خصّ فيها بفضيلة الشهادة …، فقال على بن موسى الرضا عليه السلام حدّثنى ابى موسى … قال(ص):«حدثنى جبرئيل سمعت ربّ العزّة يقول: كلمة لااله الاالله حصنى، فمن قال لها دخل حصنى ومن دخل حصنى أمن عذابى». ۱

2ـ التدوين قزوينى
۰.احمدبن عيسى بن على بن الحسين الصغيربن على بن الحسين بن على بن ابى طالب، سمع على بن موسى الرضا، وكان قد قدم قزوين واليا عليها من قبل الحسن بن زيدبن محمدبن اسماعيل بن الحسن بن زيدبن الحسن ابى طالب ومات الحسن بن زيد بطبرستان، حدّث محمدبن على بن الجارود عن على بن احمد البجلى، ثنا احمدبن يوسف المؤدب، ثنا احمدبن عيسى العلوى، ثنا على بن موسى الرضا عن ابيه موسى عنابيه جعفر عن ابيه على بن الحسين عن ابيه الحسين بن على عن ابيه على بن ابى طالب، قال قال رسول الله صلى الله عليه وآله وسلم عن جبرئيل عليه السلام عن اللّه عزوجل:«لااله الاالله حصنى ومن دخل حصنى امن من عذابى». ۲
1.الفصول المهمة فى معرفة احوال الأئمّة، الشيخ الامام على بن محمد الشهير بابن الصبّاغ، منشورات دارالحديث، ص۲۳۵؛ نورالابصار فى مناقب آل بيت النبى المختار، الشيخ مؤمن الشبلنجى، منشورات الشريف الرّضى، ص۳۱۴؛ الشرح الكبير على الجامع الصغير، المناوى.

2.الدخان : ۲۸ .

3.التدوين فى اخبار قزوين، عبدالكريم بن محمد الرّافعى القزوينى، تحقيق عزيزالله عطاردى، دارالكتب العلميه، بيروت، ج۲، ص۲۱۳

 

3ـ حلية الاولياى ابونعيم اصفهانى
۰.حدثنا ابواسحاق ابراهيم بن عبدالله من اسحاق المعدل، ثنا ابوعلى احمدبن على الانصارى بنيسابور، ثنا ابوالصلت عبدالسلام بن صالح الهروى، ثنا على بن موسى الرضا: «حدّثنى ابى موسى بن جعفر، حدثنى ابى جعفربن محمد، حدثنى ابى محمدبن على، حدثنى ابى على بن الحسين بن على، حدثنى ابى على بن ابى طالب رضى الله تعالى عنهم، حدثنا رسول الله صلى الله عليه وسلم عن جبرئيل عليه السلام، قال قال الله عزوجل:انى انا الله لااله الا انا فاعبدونى؛ من جاءنى بشهادة ان لااله الاالله بالاخلاص، دخل فى حصنى ومن دخل فى حصنى أمن عذابى». ۱

4ـ ينابيع المودّه قندوزى حنفى
۰.وفى تاريخ نيشابور انّه استقام بها اياما … «سمعت ربّ العزّة يقول:لااله الاالله حصنى فمن قالها دخل حصنى ومن دخل حصنى امن من عذابى». ۲

۰.وفى رواية فلمّا مرّت الراحلة نادانا: «بشروطها وأنا من شروطها». قيل من شروطها الاقرار له بأنّه امام المسلمين مفترض الطاعة ويشهد لهذه الرّواية ويقوّيها قول على (كرم الله وجهه) فى كتاب غررالحكم۳ : «ان لااله الاّ الله مشروطا وأنا وذريّتى من شروطها». ۴
1.حلية الاولياء وطبقات الاصفياء، حافظ ابونعيم احمدبن عبدالله اصفهانى، دارالكتب العلمية، ج۳، ص۱۹۲

2.ينابيع المودّة لذوى القربى، سليمان بن ابراهيم القندوزى الحنفى، تحقيق سيدعلى جمال اشرف، دارالاسوة، ج۳، ص۱۲۲؛ الصّواعق المحرقة، ابن حجرالهيثمى، ص۲۰۴

3.غررالحكم ودررالكلم، ج۱، ح۱۰۳، ص۲۲۰

4.ينابيع المودة، ج۳، ص۱۲۳

 

«سلسلةالذهب» در آثار ديگر مؤلفان اهل سنّت
در پايان اين بخش، مناسب است از برخى عالمان اهل سنت كه حديث سلسلةالذهب را نقل كرده اند، نام برده شود:
1ـ علامه عبدالرؤوف مناوى، شرح الجامع الصغير، ص410
2ـ علامه سبط جوزى، التذكرة، طبع الغرى، ص136
3ـ علامه مورخ شيخ احمدبن يوسف دمشقى فرمانى، اخبارالدول وآثارالاول، طبع بغداد، ص115
4ـ علامه محمد خواجه پارساى بخارى، فصل الخطاب (بر اساس نقل ينابيع المودة، طبع اسلامبول، ص385)
5ـ علامه بدخشى، مفتاح النجاة، ص179 (از مخطوطات كتابخانه آيةالله نجفى مرعشى ـ قم)
6ـ محقق مورخ بهجت افندى، تاريخ آل محمد صلى الله عليه وآله، مطبعه آفتاب، ص190
7ـ علامه زبيدى حنفى، الاتحاف، ج3، ص147، طبع ميمنيّه، مصر، ج3، ص147
8 ـ شيخ احمد تابعى مصرى، الاعتصام بحبل الاسلام، مطبعة السعادة، قاهره، ص205 ۱
9ـ محمدعلى البار، الامام على الرضا ورسالته فى الطب النبوى، دارالمناهل، ص83
10ـ حسام الدين هندى در «كنز العمال» در موارد زيادى، حديث سلسلةالذهب را با مضمونهاى گوناگون از كتابهاى مختلف نقل مى كند از جمله:
الف ـ در ج1، ص58، حديث158 و ص297، حديث1422 و ص416، حديث1769، از ابن عساكر
ب ـ در همان جلد، ص54، حديث167 و ص65، حديث235، از ابن نجار
ج ـ در همان جلد، ص65، حديث    236 ، از خطيب بغدادى ۲
11ـ زمخشرى، ربيع الابرار و نصوص الاخبار، ج2، ص249
12ـ ابونعيم، جواهر العقدين، العقد الثانى ـ الذكر الثالث، ص308
1.اين هشت مورد را از كتاب ارزشمند زير، استخراج كرده ايم: احقاق الحق وازهاق الباطل، قاضى سيد نورالله حسينى شوشترى، تعليق آيةالله شهاب الدين مرعشى نجفى، ج۱۲، ص۳۸۷ و ج۱۹، ص۵۷۹

2.كنزالعمّال فى سنن الاقوال والافعال، حسام الدين المتقى الهندى، مؤسسة الرّسالة.

 

سلسلةالذّهب، در نگاه دانشمندان دانش درايه

محدّثان در دانش درايه ۱ ، احاديث را به اقسام گوناگون تقسيم كرده اند و هر حديثى را به لحاظ قوت و ضعف، تحت عناوين مختلفى داخل كرده اند. در اين قسمت، جهت آشنايى بيشتر با شناسنامه حديث «سلسلةالذهب»، چند عنوان از عناوين فراوانى را كه اين حديث، داخل در مجموعه ذيل آنهاست، مورد بحث قرار مى دهيم. يادآورى اين نكته لازم است كه در اين بخش، تنها به عناوينى كه نشانگر اهمّيّت حديث است، بسنده مى گردد.

1ـ قدسى
حديث سلسلةالذهب، از آن جهت كه محتوا و مفاهيم آن، از جانب پروردگار متعال بر قلب مبارك رسول الله(ص) القا شده و الفاظ آن از خود ايشان مى باشد، حديث قدسى است. ۲
2ـ متواتر ۳
حديث سلسلةالذهب، اگرنگوييم متواتر لفظى است، بى شك متواتر معنوى هست ۴ ؛ زيرا در بحثهاى گذشته روشن شد كه اين حديث را شيعه با عبارات مختلف، در حدّ زيادى نقل كرده اند ۵ و اهل سنّت نيز آن را با    سندهاى گوناگون، نقل كرده اند؛ و چنانچه اشكال گردد كه: متنهايى كه با سندهاى گوناگون نقل شوند، تفاوت دارند، در جواب مى گوييم: برخى جملات روايت، در تمامى آنها آمده است.
3ـ مسلسل ۶
حديث سلسلةالذهب، از آن جهت كه بر اساس برخى نقلها با كلمه «حدّثنى» و در برخى نقلها با كلمه «سمعت ابى» نقل شده، مسلسل نام گرفته است؛ و از آن جهت كه در سند آن،از امام رضا(ع) تا گوينده حديث (خداوند)، پيشوايان معصوم(ع) قرارگرفته اند، حديثى مسلسل است و چون شايسته است كه اين سند با آب طلا نوشته شود، «سلسلةالذّهب» نام گرفته است.
4ـ مسند ۷
حديث مورد بحث، از آن جهت كه    تمامى رجال سند آن ذكر شده اند، حديث مسند نام گرفته است.
گفتنى است كه برخى ديگر از اصطلاحات دانش درايه نيز بر حديث «سلسلةالذهب» منطبق است كه فرصت طرح آنها نيست.
1.دانش درايه، علمى است كه در آن از متن، سند، طريق صحيح و سقيم، و آنچه كه در پذيرش و ردّ حديث نقش دارد بحث مى گردد. (مامقانى، مقباس الهداية فى علم الدّراية، مؤسسة آل البيت، ج۱، ص۴۱؛ علم الحديث و درايةالحديث، ص۵؛ اصول الحديث، ص۱۴؛ الرّعاية فى علم الدّراية، ص۴۵).

2.مدير شانه چى درباره تقسيم حديث به قدسى و غيرقدسى و تعاريف مربوط مى نويسد: حديث قدسى، عبارت از حديثى است كه پيغمبر(ص) از خداوند، اخبار مى كند؛ بدين گونه كه معنا و مضمون آن بر قلب پيغمبر القا مى شود و پيغمبر(ص) با لفظ خود، آن را ادا مى نمايد. (علم الحديث ودرايةالحديث، ص۱۳) دانشمندان دانش درايه، افزون بر بيان اقسام حديث قدسى، تفاوتهايى را ميان حديث قدسى و قرآن از آن جهت كه هردو كلام الهى مى باشند بيان كرده اند؛ از جمله: ۱ـ قرآن، معجزه الهى است؛ ولى حديث قدسى معجزه نيست. ۲ـ منكر قرآن، كافر است؛ ولى منكر حديث قدسى، كافر نيست. ۳ـ قرآن، توسط جبرئيل بر رسول الله(ص) نازل مى گرديد، برخلاف حديث قدسى. ۴ـ الفاظ آيات قرآن، منسوب به خداوند متعال است؛ برخلاف الفاظ احاديث قدسى. ۵ـ مس نمودن آيات قرآن، بدون وضو حرام است؛ ولى مس احاديث قدسى، بى وضو حرام نيست. علاقه مندان مى توانند جهت اطلاع بيشتر از حديث قدسى و احكام آن، به كتابهاى زير مراجعه كنند: مقباس الهداية، شيخ عبدالله مامقانى، ص۷۰؛ علوم الحديث و مصطلحه، صبحى صالح، ص۱۱؛ مستدركات مقباس الهداية فى علم الدراية، ج۵، ص۴۵؛ مجمع البحرين، ج۶، ص۳۷۱؛ الاحاديث القدسيّة، ج۱، ص۴؛ اصول الحديث واحكامه، جعفر سبحانى، ص۲۰.

3.تقسيم ديگرى كه در كتابهاى درايه، درباره حديث انجام پذيرفته، تقسيم آن به متواتر و آحاد است. شهيد ثانى در اين باره مى نويسد: وينقسم الخبر مطلقا ـ اعم من المعلوم صدقه وعدمه ـ الى متواتر وآحاد … وهو ما بلغت رواته فى الكثرة مبلغا احالت العادة تواطؤهم على الكذب واستمر ذلك الوصف فى جميع الطبقات حيث يتعدّد. (الرّعاية فى علم الدراية، ص۶۲) خبر، چه صدق آن روشن باشد و يا نباشد، به متواتر و آحاد تقسيم مى گردد … و متواتر، عبارت است از خبرى كه راويان آن در حدّى از كثرت باشد كه به طور عادى هماهنگى آنها بر دروغ گويى محال باشد و اين كثرت، بايد در تمامى طبقات حديث جريان داشته باشد.

4.خبر متواتر، به لفظى و معنوى و اجمالى تقسيم مى شود. متواتر معنوى، خبرى است كه با اخبار ديگرى، در معنا اتّحاد داشته باشد. (علم الحديث ودرايةالحديث، ص۳۷)

5.براى آگاهى بيشتر، به كتابهاى زير رجوع شود: مقباس الهداية، مامقانى، ص۸۷؛ ضياءالدّراية، ص۱۵؛ وجيزه شيخ بهايى، ص۹۷؛ الرعاية، شهيد ثانى، ص۶۲؛ علوم الحديث ومصطلحه، دكتر صبحى صالح، ص۱۴۶؛ مستدركات مقباس الهداية فى علم الدراية، ج۵، ص۵۷؛ اصول الحديث واحكامه، جعفر سبحانى، ص۲۳.

6.يكى از اقسام حديث در علم درايه، مسلسل است. شهيد ثانى در اين باره مى نويسد: وهو ما تتابع فيه رجال الأسناد على صفة. مسلسل، حديثى است كه رجال سند آن، با يك صفت، پشت سر هم نقل گردند. (الرّعاية فى علم الدّراية، شهيد ثانى، مكتبة آيةالله المرعشى، تحقيق عبدالحسين محمدعلى بقال، ص۱۱۷) حديث مسلسل نيز اقسامى دارد؛ زيرا وحدت در صفت، يا قولى است و يا فعلى؛ و گاهى وحدت اشتراك در اسم و يا اشتراك در مكان و مانند اينها مى باشد. از اين روى، برخى از ارباب علم درايه، مسلسل را به هشت قسم تقسيم كرده اند و چون بررسى تفصيلى آن در اين مقال نمى گنجد، به همين مقدار بسنده مى شود. خواستاران، به اين منابع مراجعه كنند: مستدركات مقباس الهداية فى علم الدراية، مامقانى، مطبعة مهر، ج۵؛ علم الحديث ودرايةالحديث، كاظم مديرشانه چى، ص۷۱؛ مقباس الهداية فى علم الدراية، ج۱، ص۲۵۹؛ علوم الحديث ومصطلحه، دكتر صبحى صالح، ص۲۴۹؛ ضياءالدّراية، ضياءالدين علامه، ص۳۱؛ وجيزه شيخ بهايى، ص۹۶؛ و نيز اصول الحديث و احكامه، جعفر سبحانى، ص۸۲.

7.از ديگر اصطلاحات علم درايه درباره احاديث، اصطلاح مسند و يا به عبارت ديگر متصل، در برابر مرسل، معلق، موقوف و مقطوع است. مديرشانه چى در اين باره مى نويسد: مسند، حديثى است كه سلسله سند آن در جميع مراتب تا معصوم، مذكور و متصل باشد كه قهرا حديث مرسل و معلق و موقوف و مقطوع را شامل نيست. (علم الحديث ودراية الحديث، ص۵۶) در اين باره مى توان به كتابهاى زير مراجعه كرد: ضياءالدراية، ضياءالدين علامه، ص۲۷؛ وجيزه، شيخ بهايى، ص۹۵؛ علوم الحديث ومصطلحه، ص۲۱۶؛ مقباس الهداية، مامقانى، ج۱، ص۲۰۲ و اصول الحديث واحكامه، جعفر سبحانى، ص۶۵.

 

4ـ ابن صبّاغ مى نويسد:
فعدّوا أهل المحابر والدّوى الذين كانوا يكتبون فأنافوا على عشرين ألفا. ۴
تعداد نويسندگان صاحب قلم و دوات كه حديث سلسلةالذّهب را [آن روز] مى نوشتند، بيشتر از بيست هزار تن شمار كردند.
5ـ احمدبن يوسف غرمانى در اخبار الدّول، پس از نقل حديث، همان عبارت بالا را به اضافه داستان به زر نوشتن سلطان سامانى نقل مى كند. ۵
6ـ شيخ مؤمن شبلنجى، دراين باره، در كتاب نورالابصار، همان عبارت بالا را نقل مى كند. ۶
7ـ علامه قندوزى حنفى نيز در ينابيع المودّه، شمار نويسندگان حديث را بيست هزار نقل كرده است. ۷
8 ـ محمدعلى البار، كه سنّى است، در كتاب الامام على الرضا و رسالته فى الطّب النبوى، مى نويسد:
امام رضا در حالى اين حديث را املا كرد كه جمعيّت طالب علم قابل شمارش نبودند. ۸
9ـ مؤلف «التّدوين فى اخبار القزوين»، از امام ابن حنبل نقل مى كند كه اگر اين سند بر مجنون خوانده شود، به حال عادى برمى گردد. ۹
بايد يادآور شويم كه محدّثان، درباره كمتر حديثى چنين تعابيرى به كار برده اند.
1.حليةالأولياء وطبقات الأصفياء، حافظ ابونعيم احمدبن عبدالله اصفهانى، دارالكتب العلميّة، ج۳، ص۱۹۲.

2.كشف الغمّة فى معرفة الأئمّة، علامه إربلى، دارالكتاب الاسلامى، بيروت، ج۳ ، ص۹۸؛ سفينةالبحار، محدّث قمى، ج۳، ص۳۲۶ (ماده ذهب)؛ منتهى الأمال، محدث قمى، ج۲، ص۲۸۶.

3.سفينةالبحار، شيخ عباس قمى، دارالاسوة، ج۲، ص۱۱۵ (ماده حدث).

4.الفصول المهمّة فى معرفة احوال الائمّة، الامام ابن الصّبّاغ، منشورات دارالحديث، ص۲۳۵؛ ينابيع المودّة لذوى القربى، سليمان بن ابراهيم القندوزى، ج۳، ص۱۲۲؛ الصواعق المحرقة، ص۲۰۴.

5.اخبارالدّول وآثار الإول، احمدبن يوسف الغرمانى، عالم الكتب، ج۱، ص۳۴۴.

6.نورالابصار فى مناقب آل بيت النبى المختار، شيخ مؤمن شبلنجى، منشورات الرّضى، ص۳۱۳.

7.ينابيع المودّة، سليمان القندوزى الحنفى، دارالاسوة، ج۳، ص۱۲۲.

8.الامام على الرضا ورسالته فى الطب النبوى، محمدعلى البارّ، دارالمناهل، ص۸۲.

9.التدوين فى اخبار القزوين، عبدالكريم بن محمد الرّافعى القزوينى، تحقيق عطاردى، دارالكتب العلميّه، ج۲، ص۲۱۳.

 

پيام حديث، تبيين فلسفه سياسى اسلام

گرچه در اين نوشتار، بررسى سند و متنهاى گوناگون دنبال مى گردد، ولى نگاه اجمالى به پيام حديث نيز خالى از فايده نيست. بى شك اصل امامت، در اسلام، اهميت بسيار دارد. از اين رو، در بسيارى از آيات و روايات، بدان توجه داده شده است؛ از جمله آيات:
الف: ياايها الذين آمنوا اطيعوا الله واطيعوا الرسول واولى الامر منكم …۱
اى كسانى كه ايمان آورده ايد! خداى را فرمان بريد و پيامبر و صاحبان امر (امامان) را كه از شمايند …
ب: اليوم اكملت لكم دينكم واتممت عليكم نعمتى ورضيت لكم الاسلام دينا …۲
امروز ۳ ، دين شما را كامل كردم و نعمت خود را بر شما تمام نمودم و اسلام را دين شما پسنديدم …
ج: انما وليكم الله ورسوله والذين آمنوا الذين يقيمون الصلاة ويؤتون الزكاة وهم راكعون.۴
همانا سرپرست شما خداست و پيامبرش و كسانى كه ايمان آورده اند؛ آنان كه نماز را برپا مى دارند و زكات مى دهند، درحالى كه در ركوعند.
اهمّيت اصل «امامت» از گفتار امامان شيعه و اهل بيت(ع)، نيز به روشنى آشكار است؛ تا آنجا كه درباره نهج البلاغه گفته اند:
معظم خطبه فى السياسة واقلّها فى الزهد. ۵
بخش عمده خطبه هاى نهج البلاغه درباره سياست است و اندكى از آن در موضوع پارسايى.
1.نساء/۵۹.

2.مائده/۳.

3.مطابق آنچه از امامان و منابع معتبر اسلام به ما رسيده است، اين روز، روز هجدهم ذى الحجه سال حجةالوداع است كه پيامبر اسلام، على(ع) را به امامت نصب فرمود.

4.مائده/۵۵؛ دراين باره به آيات: مائده/۶۷، قصص/۶۸، احزاب/۳۶، معارج/۱تا۳ و بيّنه/۷ مراجعه شود.

5.تاريخ الأدب العربى، دكترعمر فرّوخ، ج۱، ص۳۰۹.

 

۰.و امام رضا(ع) در اين باره مى فرمايد:إنّ الامامة زمام الدين ونظام المسلمين. ۱

۰.همانا امامت، شيرازه دين و سبب نظم مسلمانان است.

اهميت اين مطلب تا جايى است كه مرحوم ثقةالاسلام كلينى، قسمت عمده مطالب كتاب شريف اصول كافى (بيشتر از يك سوم) را به موضوع امامت و شناسايى رهبر اختصاص داده است و چون امامت تداوم نبوّت، و موجب حفظ و حراست از توحيد و احياگر اسلام اصيل است، و از جانب ديگر، امامت شكل دهنده نظام و فلسفه سياسى است، اگر گفته شود اسلام منهاى امامت و ولايت، اسلام بى روح و جان (و به تعبير امام راحل، اسلام امريكايى) ۲ است، سخنى مبالغه آميز نخواهد بود.
و باز به همين دليل است كه در تاريخ سياسى اسلام، امامت، بيشترين سخنان و حماسى ترين صحنه ها را (همچون غديرخم كه كاملترين انتخاب و عاشورا كه خونين ترين صحنه در تاريخ بشريت است) به خود اختصاص داده است. و در جريان تحقّق يافتن چنين نظامى (نظام امامت)، با فراز و نشيب بسيار، فلسفه سياسى اسلام، شكل گرفته و تكامل و تبيين يافته است. سفر تاريخى امام رضا(ع) از مدينه به طوس و اجتماع عظيم مردم نيشابور و سخنان طلايى حضرت در آن سامان ـ كه از مراكز بزرگ علمى جهان آن روز به شمار مى آمده ـ را نيز بايد تداوم همان خط تحقّق نظام امامت دانست.
بى شك، آنچه سبب شد كه امام(ع) اين حديث را املا كند، ذيل حديث بود كه بيانگر نظام و فلسفه سياسى اسلام و تداوم حركت غدير و عاشوراست. زيرا    اگر ما بپذيريم جمله «بشرطها وشروطها وأنا من شروطها» نيز صادر شده، امام(ع) سه اصل مهم اعتقادى را به عنوان راه رستگارى، به گونه اى صريح بيان كرده اند:
1ـ لااله الاالله، كه بيانگر توحيد است،
2ـ بشرطها، كه بيانگر نبوّت است،
3ـ وشروطها، كه بيانگر لزوم اعتقاد به امامت ائمه معصومين است.
و اگر جمله «بشرطها» نباشد و تنها جمله «بشروطها وأنامن شروطها» باشد، چون امامت، جانشينى نبوّت است و امامت، دلالت بر نبوّت نيز دارد، از اين صورت هم باز، سه اصل مهم را مى توان استخراج و برداشت نمود.
بنابراين، امام(ع) در اين حديث، امامت را كه به اصطلاح، علّت مبقيه اسلام مى باشد، بيان كرده است و امروز، ملاحظه مى فرماييد كه انقلاب اسلامى مردم ايران كه بر اساس چنين فلسفه سياسى (محوريّت امامت) بنا نهاده شده، يكى از هزاران ثمره اين حديث و مانند آن است.
1.سفينةالبحار، شيخ عباس قمى، دارالأسوة، ج۱، ماده أم؛ و دراين باره به كتاب «عيون اخبارالرّضا(ع)» و نيز خطبه هاى ۴و۳۴و۱۰۳ نهج البلاغه مراجعه فرماييد.

2.صحيفه نور، ج۲۱، ص۸و۲۱و۷۴و۹۱.

 

از آنچه كه تا به حال گذشت چند امر، قابل استفاده است:
1ـ همانگونه كه پيش از اين گفته شد، بى شك با نقلهاى گوناگون شيعه و سنّى، حديث از تواتر (لااقل تواتر معنوى) برخوردار است.
2ـ اگرچه روايت با متنهاى مختلف نقل شده، دور نيست همان نقلى كه شيخ صدوق در سه كتاب توحيد و معانى و عيون آورده است و در بسيارى از منابع ديگر شيعه و سنّى (از جمله بشارة المصطفى وينابيع المودة وروضة الواعظين) نيز آمده، همان مورد اشتراك باشد.
3ـ در زمان صدور حديث، اختلاف است؛ برخى مانند مؤلّف الفصول المهمّه، زمان ايراد حديث را هنگام ورود حضرت و برخى ديگر، مانند مؤلّفان بشارةالمصطفى و عيون اخبارالرّضا، هنگام خروج ايشان از نيشابور دانسته اند؛ ولى از قراين بسيارى مى توان استفاده كرد كه صحيح، هنگام خروج حضرت است؛ بويژه كه بيشترين نقلها اين مدّعا را اثبات مى كند.
4ـ اجتماع عظيم شهر نيشابور كه تنها بيش از بيست هزار صاحب قلم و نويسنده در آن تاريخ در ميان آنها بوده است، نشانگر عشق و علاقه عميق مردم به خاندان رسالت و نبوّت در آن عصر است.
5ـ در مورد سفرى كه حضرت، اين حديث را در خلال آن املا كرده اند نيز اختلاف به چشم مى خورد. زيرا برخى از نقلها (از جمله نقل محمدعلى البار در كتاب الامام على الرضا) مى گويند در سالى بوده است كه حضرت وفات فرمودند؛ يعنى پس از گذشت دوسال از بيعت. ۱
ليكن صحيح آن است كه اين حديث، در مسير حركت امام از مدينه به طوس بيان گرديده و شاهد بر اين مطلب، نقلهاى مختلف حديث است در كتابهاى گوناگون كه همه (بجز يك مورد) همين را نوشته اند.
6ـ به همين سند، در بسيارى از كتابها، ولاية على بن ابى طالب حصنى فمن دخل حصنى امن من عذابى نقل شده؛ از جمله در معانى الاخبار ۲ و بحارالانوار. ۳
7ـ اگرچه در برخى از كتابها جمله «بشرطها وشروطها» آمده است، ولى راقم اين سطور، اين جمله «بشرطها» را تا به حال نيافته است.
8 ـ روشن شد كه حديث، از نظر سند و متن، بسيار محكم و كم نظير است و اين شبهه كه چرا در كتب اربعه (بويژه اصول كافى) نيامده، بى اساس مى باشد؛ زيرا ثقةالاسلام كلينى در مقام جمع آورى تمام احاديث نبوده است.
1.الامام على الرضا ورسالته فى الطّب النّبوى، محمدعلى البارّ، دارالمناهل، ص۸۲.

2.معانى الاخبار، ص۳۷۱، ح۱.

3.بحارالانوار، ج۳۹، ص۲۴۶ و ص۲۴۷.

 

حدیث نت