اعجاز آیات قرآن در مورد گیاهان
خداوند عزوجل در قرآن کریم به برخی از آیات موجود در هستی اشاره کرده و در آنها به بیان برخی از حقایق طبیعت پرداخته که مردم از وجودشان بیخبر بودهاند، حقایقی که حتی عدهای از فیلسوفان و فیزیکدانان گذشته، وجود برخی یا همه آن حقایق را انکار میکردند.
اعجاز آیات قرآن در مورد گیاهان
فهرست این نوشتار:
اعجازهای گیاهشناسی قرآن کریم
دکتر مرضیه مختاریپور
مقدمه
خداوند عزوجل در قرآن کریم به برخی از آیات موجود در هستی اشاره کرده و در آنها به بیان برخی از حقایق طبیعت پرداخته که مردم از وجودشان بیخبر بودهاند، حقایقی که حتی عدهای از فیلسوفان و فیزیکدانان گذشته، وجود برخی یا همه آن حقایق را انکار میکردند. علت انکارشان این بود که در آرا، نظرات، ملاحظات و تفاسیرشان پیرامون هستی دچار خطا و اشتباه شده و تصویری دور از حقیقت را از آن ارائه کرده بودند. در نتیجه پیشرفتها و تحقیقات بیشتر، سرانجام بشر به کشف حقایقی نایل گشت که قرآن به صراحت یا به صورت ضمنی به آنها اشاره کرده است.
به هر حال این واقعیت خارقالعاده یکی از معجزات بیشمار قرآن عظیمالشأن و خود، دلیل نزول آن از سوی آفریننده هستی است. خدایی که از بزرگ و کوچک، آشکار و نهان این جهان پهناور آگاه است.(۱)
به همین جهت،کسانی که به خدا و کتاب آسمانیش ایمان دارند، آرا و نظرات فیلسوفان و دانشمندان علوم طبیعی را که مخالف با مضمون آیات و سورههای قرآن کریم باشند رد میکنند و از پذیرش آنها سر باز میزنند، زیرا میدانند که آفریدگار هستی بر تمام امور آگاه است و امکان ندارد چیزی را در کتابش نازل فرماید، مگر آنکه واقعیت داشته باشد. صاحبان فکر و اندیشه در عصر حاضر بر این پدیده و معجزه قرآنی عنوان اعجاز علمی قرآن نهادهاند. اعجازهای گیاهشناسی در قرآن به شرح زیر هستند:
1ـ جنبش، پرورش و رشد دانه
«
«وَتَرَى الْأَرْضَ هَامِدَةً فَإِذَا أَنزَلْنَا عَلَیْهَا الْمَاء اهْتَزَّتْ وَرَبَتْ وَأَنبَتَتْ مِن کُلِّ زَوْجٍ بَهِیجٍ: و زمین را بیگـیـاه میبـیـنـی، ولی هـمـیـن کـه آب بر آن نازل میکنیم به جـنـب و جـوش درمی آیـد و میپـرورانـد و انـواع گـیـاهـان نـشـاط انـگـیـز را میرویـانـد».(۲)
زمین در این آیه البته مجاز و منظوراز آن دانه است. با نازل شدن آب بر زمین، زمین به جنبش در میآید، پروریده میشود و میرویاند. در خاک دانههای بسیار ریزی وجود دارند که ما آنها را نمیبینیم و قطر آنها حدود 3 هزارم میلیمتر و هرکدام از آنها حاوی مواد مختلف و لایه لایه هستند. از آنجا که دانهها از مواد مختلفی تشکیل شدهاند، همین که باران بر آنها ببارد، لایهها بار الکتریسیته مختلفی را به خود میگیرند و این باعت ایجاد جنبش آنها میشود. جنبش لایهها باعث نفوذ آب در میان آنها میشود. سپس دانهها با مواد غذایی درون خود که از مادر به ارث بردهاند، پرورده میشوند و میرویند. دقیقاً همانمراحل و وضعیتی که قرآن گفته است.(۳)
2ـ پیدایش گیاهوار انسان
« وَاللَّهُ جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ بِسَاطًا: خدا شما را گیاهوار از زمین رویانید».(۴) این آیه سخن حضرت نوح«ع» به قوم خود است. تـشـبیـه رویـش انـسـان از زمـیـن مانند رویش گیاه بـه این معنی است که انسان طی مراحلی گیاهوار آفـریده شده است. گـیـاه، یعـنی دانهای که منجر به پـیدایش گیاه میشود، در ابتدا عنصری بسیار ساده و در آب و خاک است، بنابراین موجود زندهای هم که منجر به پیدایش انـسـان شـده، در ابـتـدا میبـایست عنصری ساده در آب و خاک بوده باشد.
بر اساس شناخت امروزی ما از حیات اولـیه، گـیـاه بهتدریج جـوانه میزند و شـاخ و بـرگ میدهد، بـنابرایـن آن عـنصر حیاتی اولیه نیز بهتدریج پیچیدهتر و صاحب شاخ و برگ یعنی دست و پا و غـیره شده است.(۵)
فراوانی و تنوع گیاهان، امکان تبیین و آموزش مفاهیم و حقایق را برای همگان فراهم میسازد، زیرا همه انسانها همواره با گیاهان در ارتباطاند و چگونگی رویش و زیست و مرگ آنها را میشناسند.
در آیه 45 سوره کهف و 20 سوره حدید توجه به زندگی انسان و گیاه و نسبت با یکدیگر آمده است تا انسان متوجه شود که همانند گیاه رشد و نمو دارد.
گیاه را میتوان نماد زندگی و حیات دانست، از این رو در نوروز بر سر هر سفره هفت سینی، سبزه به عنوان نماد زندگی قرار میگیرد. زندگی گیاه و سبزه نشانهای از ناپایداری حیات نیز هستند که هر انسان خردمندی بدان توجه و در آن تدبر و تفکر میکند. بسیاری از گیاهان چند هفته یا چند ماه بیشتر، از سبزی و طراوات و زندگی بهرهای نمیبرند. در حقیقت خداوند، زندگی کوتاه و ناپایدار گیاه را نشانه قرار داده است تا کمارزشی و غیراصیل بودن زندگی دنیا را به انسان بفهماند و نیز حقیقت رستاخیز و زندگی جاودان و ابدی را برای او تبیین نماید. اینجاست که به رویش گیاهان پس از بارش باران اشاره میکند و میفرماید در رستاخیز همانند گیاهان سر از خاک برمیدارید و دو باره زنده میشوید.(۶)
از ظاهر آیه 17 سوره نوح و نیز آیه 37 سوره آلعمران برمیآید که انسان نیز خود نبات و گیاهی است که رشد و نمو دارد. خداوند در باره مادر حضرت مریم«س» میفرماید: « فَتَقَبَّلَهَا رَبُّهَا بِقَبُولٍ حَسَنٍ وَأَنْبَتَهَا نَبَاتًا حَسَنًا وَکَفَّلَهَا زَکَرِیَّا کُلَّمَا دَخَلَ عَلَیْهَا زَکَرِیَّا الْمِحْرَابَ وَجَدَ عِنْدَهَا رِزْقًا قَالَ یَا مَرْیَمُ أَنَّى لَکِ هَذَا قَالَتْ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَرْزُقُ مَنْ یَشَاءُ بِغَیْرِ حِسَاب: پس پروردگارش، وی (مریم) را با حسن قبول پذیرا شد و او را گیاهی نیکو رویانید و بار آورد و زکریا را سرپرست وی قرار دارد. زکریا هر بار که در محراب بر او وارد میشد، نزد او خوراکی مییافت و میگفت: «ای مریم، این از کجا برای تو آمده است؟» و او در پاسخ میگفت: «این از جانب خداست که به هر کس بخواهد، بیشمار روزی میدهد.»
شباهت بینظیر انسان و گیاه که در این آیات بر آن تأکید شده، برای آن است که انسانها بتوانند با مشاهده زندگی گیاهان، زندگی خود را تبیین و تفسیر کنند. به دیگر سخن، اگر انسان بداند که زندگی او همانند زندگی گیاهان است، میتواند درک درستی از زندگی خود به دست آورد. زندگی گیاه در دنیا کوتاه و ناپایدار است و زندگی انسان نیز چنین است.
دیگر آنکه گیاه دو باره با بارانی از خاک برمیآید و انسان نیز در رستاخیز، چون گیاه از زیر خاک سر برمیآورد و سرسبزتر از گذشته میروید. خداوند به صراحت در آیاتی چند ارتباط تنگاتنگ زندگی بشر و گیاه در موضوع رستاخیز را تبیین کرده است. از جمله میفرماید: «و اوست که بادها را پیشاپیش باران رحمتش مژدهرسان میفرستد تا آنگاه که ابرهای گرانبار را بردارند، آن را به سوی سرزمینی مرده برانیم و از آن باران فرود آوریم و هرگونه میوهای را از خاک برآوریم. بدین سان مردگان را نیز از قبرها خارج میسازیم، باشد که شما متذکر شوید.»(۷)
همان گونه که خداوند با آب باران، زمین و گیاهان مرده را زنده میکند و به آنها جان میبخشد، انسانهای مرده را نیز در رستاخیز زنده میکند و چون گیاه از خاک برمیانگیزاند. همین معنا نیز در آیه 5 سوره ق بیان شده است. خداوند در این آیه میفرماید: « رِزْقًا لِلْعِبَادِ ۖ وَأَحْیَیْنَا بِهِ بَلْدَةً مَیْتًا َکذَلِکَ الْخُرُوجُ : اینها همه برای روزی بندگان من است و با آن آب، سرزمین مردهای را زنده گردانیدیم، رستاخیز نیز چنین است.»
خداوند، فصل بهار را زمان رستاخیز زمین میداند و در آیاتی از جمله 9 تا 11 سوره ق، آن را همانند رستاخیز انسان میشمارد. انسان میبایست از رستاخیز زمین عبرت گیرد و همان طور که تن و خانه را از غبار ایام میزداید و به پالایش آلایشها میپردازد، جان و روان خویش را نیز از غبار کینهها و زشتیها بپالاید و خود را به خوبیها و زیباییها بیاراید. از این رو تزکیه به معنای پاکسازی و خودسازی، یک برنامه اصلی در برنامه هدایتی وحی معرفی شده است و قرآن خواهان خانه تکانی و تخلیه برای تحلیه است و از انسان میخواهد زشتیها را از تن و روان بزداید و دمی در این کار سستی نورزد. پس باید دل را به برخی از خصوصیات و فضایل اخلاقی آراست، زشتیها و رذایل را از خانه دل بیرون راند، برخی از خصلتها را اصلاح و به آب محبت و مودت آبیاری کرد.(۸)
3ـ ماده سبـز گیاهی
« وَهُوَ الَّذِیَ أَنزَلَ مِنَ السَّمَاء مَاء فَأَخْرَجْنَا بِهِ نَبَاتَ کُلِّ شَیْءٍ فَأَخْرَجْنَا مِنْهُ خَضِرًا نُّخْرِجُ مِنْهُ حَبًّا مُّتَرَاکِبًا وَمِنَ النَّخْلِ مِن طَلْعِهَا قِنْوَانٌ دَانِیَةٌ وَجَنَّاتٍ مِّنْ أَعْنَابٍ وَالزَّیْتُونَ وَالرُّمَّانَ مُشْتَبِهًا وَغَیْرَ وَغَیْرَ مُتَشَابِهٍ انظُرُواْ إِلِى ثَمَرِهِ إِذَا أَثْمَرَ وَیَنْعِهِ إِنَّ فِی ذَلِکُمْ لآیَاتٍ لِّقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ»: اوست که از ابر، باران میفرستد و با آن، جوانه انواع رستنیها و ماده سبز را بیرون میآورد و دانههای خوشهای درست میکند و از تارههای نـخل، پَـنگهای خـوردنی درست میکند و باغهایانگور و زیتون و انار را که ترکیبات مشترک زیادی دارند ولی همانند نیستند، میآفریند».(۹)
در سلول گیاهی کیسههای غشایی هست که در آن کلروفـیل ساخته میشود. کلروفـیل یا سبزینه گیاهی که معادل آن در عربی «خـَضِـر» است، انرژی خورشید را جذب و به انرژی شیمیایی تـبـدیـل میکند. ریشههای گیاه، آب و مواد معدنی را از خـاک میمکـنـد و بـه طـرف بـرگـها میفرستند. بـرگهـا نیز از هوا دی اکسید میگیرند. سپس خَـضِر (کـلـروفـیل)، مواد غـذایی مورد نیاز درخت را تولید میکند و به سراسر آن میفرستد و اجزای مختلف درخت را تغذیه میکند.
کیسه غشایی (کلروپلاست) که در سلول قرار دارد، حدوداً یک پانصدم میلیمتر است. سلول برخی از گیاهان صدها کلروپلاست دارند که درون آن انبوهی از غـشاء حاوی خَـضِـر (کـلـروفـیـل) وجود دارد. همچنین ثمرات نخل و انگور و انار و زیتون ضمن اینکه مانند یکدیگر نیستند، حاوی ترکیبات مشترک زیادی چون روغن، آب، پروتئین، مـواد معدنی ومواد قـندی هستند.(۱۰)
4ـ نگهداری محصول در خوشه
« قَالَ تَزْرَعُونَ سَبْعَ سِنِینَ دَأَبًا فَمَا حَصَدتُّمْ فَذَرُوهُ فِی سُنبُلِهِ إِلاَّ قَلِیلاً مِّمَّا تَأْکُلُون» : یوسف گفت هفت سال افزون بر سالهای گذشته بکارید. هر چه درو را کردید در خوشه باقی بگذارید، بهجز بخش کمی که میخورید».(۱۱)
دأب به معنی جنب و جوش و فعالیت افزون بر سنتها (مانند آداب و رسوم و شعائر و کشت و غیره) است. پادشاه مصر خواب 7 گاو فربه را میبیند که 7 گاو لاغر آنها را میخورند و خواب 7 خوشه سبز و 7 خوشه خشک را میبیند. یوسف در تأویل خواب وی میگوید که7 سال افزون بکارید و تولید کنید. غیر از بخشی از آن را که بخورید و باقی را در خوشه باقی بگذارید و پس از آن 7 سال خشکسالی خواهد آمد.
نکته مهم این است که یوسف میگوید غیر از بخشی از آن محصول که میخورید، باقی را که برای انبار و ذخیره است، در خوشه باقی بگذارید. امروزه بررسیهای علمی نشان میدهند که بهترین روش نگهداری دراز مدت حبوبات، انبار کردن آنها به شکل خوشه است تا رطوبت طبیعی خود را حفظ کند.(۱۲)
5ـ خصوصیات درخـتـان و گیاهان
« وَفِی الأَرْضِ قِطَعٌ مُّتَجَاوِرَاتٌ وَجَنَّاتٌ مِّنْ أَعْنَابٍ وَزَرْعٌ وَنَخِیلٌ صِنْوَانٌ وَغَیْرُ صِنْوَانٍ یُسْقَی بِمَاء وَاحِدٍ وَنُفَضِّلُ بَعْضَهَا عَلَی بَعْضٍ فِی الأُکُلِ إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَاتٍ لِّقَوْمٍ یَعْقِلُون» : و در زمین مزرعههای کوچک ناهمگون در جوار همدیگرند و در آنها باغهای انگور، کشت و درختهای خرما از نوع صنو و غـیر صنو وجود دارند که همه با یک آب آبیاری میشوند، ولی از نظر محتوا بر یکدیگر برتری دارند. در این برایکسانی که اهل تفکرند، نشانههایی وجود دارد».(۱۳)
درختی که از درخت دیگر روییده باشد صِـنـْـو و درختی که از بذر روییده باشد غیرصنو نامیده میشود. این آیه صفات و خصوصیات درختان را ناشی از صنو و غیرصنو بودن آنها میداند. واقعیت هـم همین است. درخت صِنو، تمام صفات و خصوصیات وراثتی درخت مادر را دارد و از نظر رنگ، طـعـم، مـزه و غــیـره دقـیـقـاً مانـنـد درخـت مـادر است، ولی صفات و خصوصیات درخـتی که از بذر روییده باشد، ترکیبی است از ویژگیهای درخت مادر به علاوه درخت پدر است.
منظور از نشانهها، وجود هـدایت خداوندی است. در این آیه به این نکته اشاره شده است که در صورت نبودن هدایت در پشت پدیدهها، در یک خاک و آب منطقاً میبایست فقط یک نوع گیاه میرویید، نه اینکه مثلاً درخت خرما در انواع خاکها بروید.
در موجودات زنده از جمله گیاهان عنصری وجود دارد که گیاه را هدایت میکند. این عنصر ژن نامیده میشود که حاوی اطلاعاتی از ویژگیهای پدیدهخود است و پدیده بر اساس آن اطلاعات، خود را هدایت میکند.(۱۴)
6ـ دلیل تنوع گیاهان و درختان
« وَ أَنْبَتْنا فِیها مِنْ کُلِّ شَیْءٍ مَوْزُون» : و در زمین هر نوع گیاهی را در تعادل و توازنی آفریدیم».(۱۵)
همه درختان و گیاهان از مواد اساسی مشترکی چون کربن، اکسیژن، نیتروژن و فسفـر ساخته شدهاند. تنها اختلاف میان انواع گـیـاهـان و درخـتان، نسبت این عناصر در آنهاست .(۱۶)
در زمین قطعات مختلفی وجود دارند که با وجود اتصال به هم، هر یک ساختمان و استعداد مخصوصی دارند. بعضی محکم، بعضی نرم، بعضی شور و بعضی شیرین و هر یک برای پرورش نوع خاصی از گیاهان و درختان میوه و زراعت استعداد دارند. نیازهای انسانها و جانوران و گیاهان بسیار متفاوتاند و گویی هر قطعه از زمین مأموریت برآوردن یکی از این نیازها را دارد. اگر همه زمینها یکنواخت بودند و یا استعدادها به شکلی متوازن در قطعات زمین تقسیم نشده بودند، انسان برای تامین نیازمندیهای مختلف خود دچار کمبودهای فراوانی میشد، اما با تقسیم حساب شده این مأموریتها و بخشیدن استعداد پرورش آن به قطعات مختلف زمین، همه نیازهای موجودات کاملاً برطرف میشوند.
گاهی هر یک از شاخههای درختان، میوه خاصی میدهند. شاید این جمله اشارهای به استعداد درختان برای پیوند باشد، به این شکل که هر پیوندی رشد میکند و نوع خاصی میوه میدهد. خاک و ریشه وساقه درخت یکی است، اما شاخههای مختلف آن محصولات متفاوتی به بار میآورند.
قرآن در جای دیگری میفرماید: «بعضی از درختان را بر بعضی دیگر از نظر میوه برتری دادیم». بسیار دیدهایم که در یک درخت یا در یک شاخه، میوههایی از یک جنس، اما با طعمها و رنگهای متفاوتی وجود دارند. گاهی در یک بوته گل وحتی یک شاخه، گلهایی به رنگهای مختلف دیده میشوند.(۱۷)
7ـ باغ در بلندی
« وَمَثَلُ الَّذِینَ یُنفِقُونَ أَمْوَالَهُمُ ابْتِغَاء مَرْضَاتِ اللّهِ وَتَثْبِیتًا مِّنْ أَنفُسِهِمْ کَمَثَلِ جَنَّةٍ بِرَبْوَةٍ أَصَابَهَا وَابِلٌ فَآتَتْ أُکُلَهَا ضِعْفَیْنِ فَإِن لَّمْ یُصِبْهَا وَابِلٌ فَطَلٌّ وَاللّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیر» : و نمونه کسانی که دارایی خود را در جستجوی خشنودی خدا و استواری ایمان خود انفاق میکنند، مانند باغ پر درخت واقع در بلندی (بالاتر از تل) است که اگر بارش سنگین به آن ببارد، ثمرش دوچندان میشود و اگر بارش سنگین به آن نبارد، با بارش کم نیز ثمر خود را میدهد و خدا به خوبی و بدی آنچه انجام میدهید، مینگرد و بدان آگاه است».(۱۸)
«بِصارَه» به معنی نگاه کردن به خوبی یا بدی و درستی یا غلطی و زشتی یا زیبایی چیزی است و«بَصیر» کسی است که خوبی یا بدی، زشتی یا زیبایی، درستی یا نادرستی چیزی را میشناسد و بدان اگاه است. منظور از بصیر بودن خداوند در این مثال این است که همان گونه که خداوند موقعیت خوب و بد یک باغ نگاه را میشناسد، همان گونه نیز به خوب و بد کارهای ما آگاه است.
نکته مهم در آیه این است که باغی که در ربوه قرار داشته باشد با بارش سنگین دوچندان ثمر میدهد و اگر بارش سنگین به آن نبارد با بارش کم نیز ثمر میدهد. ربوه به زمین مسطحی گفته میشود که در ارتفاعی بالاتر از ارتفاع تل قرار داشته باشد. پژوهشهای علمی نشان میدهند که بهترین محیط برای رشد و باردهی درختان میوه محیطی است که در ارتفاع میان 300 تا 600 متر از سطح دریا قرار دارد و این همان بلندی و ارتفاعی است که در زبان عربی رَبوَه نامیده میشود و آیه از آن صحبت میکند. محیط کشت در چنین ارتفاعهایی دارای این ویژگیهاست: وزش باد و نسیم و تجدید هوا، مرطوب بودن جو، در معرض تابش خورشید قرار داشتن، لطیف بودن جو، فراوانی آب، انبار نمودن آب به اندازه لازم، باران سنگین که آفتهای گیاهان و آنچه را که رشد گیاهان را مختل میکند، میشوید (چون آب از بلندی به زمینهای پست حرکت میکند و در آن ارتفاعات نمیماند)، امکان نفوذ ریشههای درختان به اعماق که ریشکهای زیادتری را میرویاند و مواد غذایی بیشتری را میمکد و به نوبه خود میوه درخت زیادتر و مقاومت آن در برابر بادها و وزشهای تند نیز بیشتر میشود.
به این ترتیب درختی که در ربوه (در ارتفاع میان 300 تا 600 متر بالای سطح دریا) قرار دارد، با بارش سنگین، دوچندان ثمر میدهد و اگر بارش سنگین به آن نبارد، با بارشکم نیز به دلیل وجود ویژگیهای نامبرده در آن محیط باز هم ثمر خود را میدهد.(۱۹)
پینوشتها
۱ـ حبنّکه المیدانی، مشعلهای فروزان در شناخت یزدان، 1392
۲ـ سوره حج، آیه 5
۳ـ غلامی، عجایب و شگفتیهای قرآن کریم، 1380
۴ـ سوره نوح، آیه 17
۵ـ غلامی، عجایب و شگفتیهای قرآن کریم، 1380
۶ـ موسوی، گیاهان و میوهها در قرآن، 1391
۷ـ اعراف، آیه 57
۸ـ موسوی، گیاهان و میوهها در قرآن، 1391
۹ـ سوره انعام، آیه 99
۱۰ـ غلامی، قرآن: معجزه حضرت محمد«ص»، 1384
۱۱ـ سوره یوسف، آیه 47
۱۲ـ غلامی، قرآن: معجزه حضرت محمد«ص»، 1384
۱۳ـ سوره رعد، آیه 14
۱۴ـ غلامی، قرآن: معجزه حضرت محمد«ص»، 1384
۱۵ـ سوره حجر، آیه 19
۱۶ـ غلامی، عجایب و شگفتیهای قرآن کریم، 1380
۱۷ـ الیاسی، بخشی از تحقیق علمى گیاهان و جانوران از دیدگاه قرآن، 1392
۱۸ـ سوره بقره، آیه 265
۱۹ـ غلامی، قرآن: معجزه حضرت محمد«ص»، 1384
منابع
ابوالحبّ، جلیل (1385). سیمای گیاهان زراعی در قرآن کریم، مجله فرهنگ جهاد. شماره 46. ص102، گرفته شده از سایت حوزه.
الیاسی، شهین (1392). بخشی از تحقیق علمى گیاهان وجانوران از دیدگاه قرآن. گرفته شده از سایت دایره المعارف اعجاز علمی در قرآن و حدیث http://quran-m.com
بابایی، احمدعلی (1382)، برگزیده تفسیر نمونه، ج10، دارالکتب الاسلامیه، تهران.
جلالی، عبدالزهرا (1392). بررسی اعجاز زیستشناختی قرآن. گرفته شده از سایت مجله تخصصی قرآن و علم
حبنّکه المیدانی، عبدالرحمن حسن (1392). مشعلهای فروزان در شناخت یزدان، ترجمه محمد سلیمانی، تهران، نشر احسان.
حطیط، حسن (2005). الاعجاز العلمی فی القرآنالکریم، دارالمکتبه الهلال، بیروت، لبنان.
داورمزدی، هرمز (1372). انگلشناسی پزشکی، چاپ چهارم، جهاد دانشگاهی، ص 37 ـ 46.
رامین (1390). معجزات علمی قرآن. گرفته شده از سایت http://miraclesofthequran.blogfa.com
رضایی اصفهانی، محمدعلی(1381)، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، انتشارات کتاب مبین، قم، چ سوم.
رضایی اصفهانی، محمد علی(1388). زوجیت در قرآن. گرفته شده از سایت راسخون.
سلیمان، احمد محمد (1981). القرآن و الطب. بیروت، دارالعوده، الطبعه الخامسه.
طباطبایی، محمدحسین (1417)، المیزان فی تفسیرالقرآن، دفتر انتشارات اسلامیجامعه مدرسین حوزه علمیه، قم.
طبرسی (1406)، مجمع البیان، مطبعه العرفان، بیروت.
غلامی، صالح (1380). عجایب و شگفتیهای قرآن کریم. گرفته شده از سایت http://www.quranology.com
غلامی، صالح (1384). قرآن: معجزه حضرت محمد«ص». نشر سنا. گرفته شده از سایت http://www.quranology.com
معرفت، محمدهادی (1417)، التمهید فی علومالقرآن، مؤسسه النشرالاسلامی التابعه لجماعه المدرسین بقم المقدسه، قم، چ اول.
مکارم شیرازی، ناصر(1374)، تفسیر نمونه، دارالکتب الاسلامیه، تهران.
موسوی، سید محمد(1391). گیاهان و میوهها در قرآن. گرفته شده از سایت http://sm-mosavi.blogfa.com
سوتیترها:
1.
خداوند عزوجل در قرآن کریم به برخی از آیات موجود در هستی اشاره کرده و در آنها به بیان برخی از حقایق طبیعت پرداخته که مردم از وجودشان بیخبر بودهاند، حقایقی که حتی عدهای از فیلسوفان و فیزیکدانان گذشته، وجود برخی یا همه آن حقایق را انکار میکردند
2.
خداوند، فصل بهار را زمان رستاخیز زمین میداند و در آیاتی از جمله 9 تا 11 سوره ق، آن را همانند رستاخیز انسان میشمارد. انسان میبایست از این رستاخیز زمین عبرت گیرد و همان طور که تن و خانه را از غبار ایام میزداید و به پالایش آلایشها میپردازد، جان و روان خویش را نیز از غبار کینهها و زشتیها بپالاید و خود را به خوبیها و زیباییها بیاراید.
اعجازهای گیاهشناسی قرآن کریم(2)
دکتر مرضیه مختاریپور
اشاره:
در شماره پیشین به برخی از اشارات قرآن در باب گیاهان در نظام آفرینش پرداختیم و اینک آن بحث را پی میگیریم.
نظام کلی زوجیت درجهان هستی (زوجیت تمام موجودات بهویژه گیاهان)
خداوند، یکتای مطلق در ذات و صفات است. نه شریکی دارد و نه یاوری. بدون فرزند است و بیهمتا. تنها اوست که نظام زوجیت را بر تمام اجناس، انواع و اصناف آفرینش و مخلوقات خود حاکم کرده تا هیچ کس و هیچ چیز در صفت وحدانیت و یکتایی با او شریک نباشد. این نظام زوجیت که ناشی از خواست و اراده خداست، به صورت یکنواخت و چشمگیر در ابعاد گوناگون هستی نظیر انسان، حیوانات، نباتات و هر چیزی که بهرهای از وجود دارد، عیناً مشاهده میشود.
خداوند عز و جل در کتاب نورافشانش، وجود و کیفیت نظام حاکم بر هستی را برایمان روشن میسازد که در اینجا به مواردی از آن اشاره میکنیم:
در آیه ۴۹ سوره ذاریات آمده است: «ما از هر چیز جفتی را آفریدهایم، تا اینکه شما (عظمت آفریدگار را) باور کنید». در آیه ۳ سوره رعد میفرماید: «و از هرگونه ثمر و میوهای، جفت نر و مادهای در آن آفریده است.» و در آیات ۴۵ و ۴۶ سوره نجم میخوانیم: «و اوست که جفتهای نر و ماده را میآفریند از نطفه ناچیزی، بدان گاه که (به رحم) جهانده میشوند.»
در آیات ۳۶ تا ۳۹ سوره قیامت آمده است: «آیا انسان (منکر معاد) میپندارد که بیهوده به حال خود رها میشود و قوانین و مقررات الهی و حساب و کتاب و سزا و جزای دنیوی و اخروی ندارد؟ آیا او نطفه ناچیزی از منی نیست که به رحم مادر پرت میشود، سپس به صورت خون لخته در میآید؟ سپس او را آفرینش تازهای میبخشیم و اندام او را نظم و نظام و سر و سامان میدهیم و از این انسان دو صنف نر و ماده را میسازیم و می پردازیم». در آیه ۳۶ سوره یس میفرماید: «تسبیح و تقدیس خداوندی را سزاست که همه نر و مادهها را، اعم از آنچه از زمین میروید و از خود آنان و از چیزهایی که ایشان نمیدانند، آفریده است».
این مجموعه از نصوص قرآنی جملگی بر این حقیقت دلالت دارند که نظام زوجیت، نظامی کلی، یکپارچه و حاکم بر سراسر گیتی است. همین نتیجه به تنهایی از آیه ۴۹ سوره ذاریات نیز گرفته میشود. این نظام شگفتانگیز در انواع گونههای حیوانی، نباتی و درختی، بارهای مثبت و منفی برق و الکتریسیته، نیروی مغناطیسی جاذبه و دافعه و… برای همگان بهخوبی قابل مشاهده است. (1)
زوجیت موجودات، بهویژه گیاهان یکی از مسائل مهمی است که قرآنکریم به آن اشاره و انسانها را به تفکر و تأمل در نظام آفرینش دعوت کرده است. قرآن میفرماید: « وَمِن کُلِّ شَیْءٍ خَلَقْنَا زَوْجَیْنِ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُون : و از هر چیزی زوج آفریدیم، شاید یادآور شوید».(2) « سُبْحَان الَّذِی خَلَقَ الْأَزْوَاج کُلّهَا مِمَّا تُنْبِت الْأَرْض وَمِنْ أَنْفُسهمْ وَمِمَّا لَا یَعْلَمُون: منزه است کسى که همه آن زوجها را آفرید، از آنچه زمین مىرویاند و از خودشان و از آنچه نمىدانند».(3) « وَأَنبَتْنَا فِیهَا مِن کُلِّ زَوْجٍ بَهِیجٍ»: و از هر نوع گیاه زیبا در آن رویاندیم».(4)
علّامه طباطبایی در تفسیر این آیه مینویسند: «این آیه تنزیه خداى تعالى را انشاء مىکند، چون قبلاً متذکر شد که او را شکر نکردند برای خلقت انواع نباتات و رزقها از حبوبات و میوهها که از راه تزویج بعضى نباتات با بعضى دیگر خلق کرده است».
این آیه اشاره مىکند که مسئله تزویج دو چیز با هم و پدید آوردن چیز سوم، اختصاص به انسان و حیوان و نبات ندارد، بلکه همه موجودات را از این راه پدید مىآورد و بهطورکلى عالم را از دو موجود فاعل و منفعل درست کرده و این دو به منزله نر و ماده در حیوان و انسان و نباتاتاند. هر فاعلى با منفعل خود برخورد مىکند و از برخورد آن دو، موجود سومی پدید مىآید.
جمله « مِمَّا تُنْبِت الْأَرْض» با جمله بعدی در حکم بیان ازواج است. آنچه که زمین مىرویاند، عبارت است از نباتات که ممکن است بگوییم شامل حیوانات نیز که یک نوع از آن آدمى است، مىشود، چون اینها هم از مواد زمینى درست مىشوند.
خداىتعالى در باره انسان که گفتیم نوعى از حیوانات است، فرموده: « وَ اللَّهُ أَنْبَتَکُمْ مِنَ الْأَرْضِ نَباتاً» : و خدا شما را همچون گیاه از زمین رویانید». (5)
مىبینیم که قرآن، حیوان را در شمار ازواج نام نبرده، با اینکه زوج بودن حیوانات در نظر همه از زوج بودن نباتات روشنتر است. پس معلوم مىشود منظور از « مِمَّا تُنْبِت الْأَرْض» هرچه را که زمین از خود مىرویاند، همه گیاهان، حیوانات و انسانهاست. « وَمِنْ أَنْفُسهمْ» یعنى از خود مردم و «وَمِمَّا لَا یَعْلَمُون مما لایعلمون»، یعنى از آنچه مردم نمىدانند و آن عبارت است از مخلوقاتى که هنوز انسان از کیفیت پیدایش آنها و یا زیاد شدن آنها اطلاع پیدا نکرده است.(6)
آیتالله مکارم شیرازی در باره آیه شریفه: « سُبْحَان الَّذِی خَلَقَ الْأَزْوَاج کُلّهَا مِمَّا تُنْبِت الْأَرْض وَمِنْ أَنْفُسهمْ وَمِمَّا لَا یَعْلَمُون»؛(7) مینویسند: «در این که منظور از «ازواج» در اینجا چیست، مفسران نظرات گوناگونی دارند. آنچه مسلم است این است که واژه ازواج جمع زوج است و معمولاً به دو جنس مذکر و مؤنث گفته مىشود، خواه در عالم حیوانات باشد یا غیر آنها. سپس این واژه، توسعه معنایی داده میشود و به هر دو موجودى که قرین یکدیگر و یا حتى ضد یکدیگر باشند «زوج» اطلاق مىشود. حتى به دو اتاق مشابه در یک خانه یا دو لنگه در و یا دو همکار و قرین، این کلمه گفته مىشود. به این ترتیب براى هر موجودى در جهان زوجى متصور است.
به هر حال میتوان گفت که بعید نیست که پدیده زوجیت در اینجا به همان معنى خاص آن یعنى جنس مذکر و مؤنث باشد. قرآن مجید نیز در این آیه خبر از وجود زوجیت در تمام جهان گیاهان و انسانها و موجودات دیگرى که مردم از آن اطلاعى ندارند مىدهد».(8)
این موجودات که از آنها به ازواج تعبیر شده، ممکن است گیاهان باشند. میدانیم در آن روز دانش گیاهشناسی وگیاه پزشکی هنوز ایجاد و وسعت دایره زوجیت هنوز کشف نشده بود و این علوم، دانشهای نوپایی هستند. و یا شاید اشارتی است به حیوانات اعماق دریاها و اقیانوسها که در آن روز کسى از آنها آگاه نبود و امروز گوشهاى از آن براى انسانها کشف شده است. یا اشاره به موجودات دیگرى که در کرات دیگر زندگى مىکنند که دانش امروز در تلاش است معمای حیات در آن مکانها را کشف کند. یا موجودات زنده ذرهبینى وحتی میکروسکوپی که دانشمندان امروز، نر و مادهاى در آنها سراغ ندارند، ولى دنیاى این موجودات زنده بهقدری پوشیده از معماست که ممکن است دانش انسانها هنوز به این قسمت از آن راه نیافته باشد. حتى وجود زوجیت در جهان گیاهان نیز در عصر نزول قرآن، جز در موارد خاصى مانند درختان نخل و امثال آن ناشناخته بود و قرآن بود که از آن پرده برداشت.
در سدههای اخیر این موضوع با روشهای علمى به اثبات رسیده که پدیده زوجیت در عالم گیاهان، عمومى و همگانى است. این احتمال نیز وجود دارد که مقصود از زوجیت مورد اشاره در اینجا، وجود ذرات مثبت و منفى در دل تمام اتمها باشد، زیرا مىدانیم همه اشیای این جهان از اتم تشکیل شدهاند و اتم همچون آجر براى ساختمان عظیم عالم ماده است. تا آن روز که اتم شکافته نشده بود، خبرى از وجود این زوجیت نبود، ولى بعد از آن، وجود زوجهاى منفى و مثبت در هسته اتم و الکترونهایى که به دور آن مىگردند، به اثبات رسید.
بعضى آن را اشاره به ترکیب اشیا از ماده و صورت یا جوهر و عرض دانستهاند و بعضى دیگر کنایه از اصناف و انواع مختلف گیاهان، انسانها، حیوانات و سایر موجودات عالم شمردهاند. در نتیجه میتوان گفت که این آیه محدود بودن علم انسان را بیان مىکند و نشان مىدهد که حقایق بسیارى در این جهان هست که بر ما پوشیده است.(9)
همچنین میوهها موجودات زنده و داراى نطفههاى نر و مادهای هستند که از طریق تلقیح، بارور مىشوند. اگر «لینه» دانشمند و گیاهشناس معروف سوئدى در اواسط قرن 18م موفق به کشف این مسئله شد که زوجیت در جهان گیاهان تقریباً یک قانون عمومى و همگانى است و گیاهان نیز همچون حیوانات از طریق آمیزش نطفه نر و ماده، بارور مىشوند و میوه مىدهند، قرآن مجید در 1100 سال قبل از آن، این حقیقت را فاش ساخت و این خود یکى از معجزات علمى قرآن مجید و بیانگر عظمت این کتاب بزرگ آسمانى است.
شکى نیست که قبل از «لینه» بسیارى از دانشمندان اجمالاً به وجود نر و ماده در بعضى از گیاهان پى برده بودند و حتى مردم عادى هم مىدانستند که مثلاً اگر نخل را بر ندهند، یعنى از نطفه نر روى قسمتهاى ماده گیاه نپاشند، ثمر نخواهد داد، اما هیچ کس بهدرستى نمىدانست که این یک قانون تقریباً همگانى است تا اینکه «لینه» موفق به کشف آن شد، ولى قرآن قرنها قبل از او، از روى این راز پرده برداشته بود.
در قرآن مجید آیات فراوانى هستند که پرده از روى یک سلسله اسرار علمى که در آن زمان از چشم دانشمندان پنهان بودند، برداشتهاند که این خود نشانهاى از اعجاز و عظمت قرآن است و محققانى که در باره اعجاز قرآن بحث کردهاند، غالباً به قسمتى از این آیات اشاره نمودهاند.
این موضوع در سوره لقمان آیه 10 نیز آمده است: « و أَنزَلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَنبَتْنَا فِیهَا مِن کُلِّ زَوْجٍ کَرِیم« و از آسمان آبى فرو فرستادیم و (انواع گیاهان) از هر جفت ارجمندى در آن (زمین) رویاندیم».(10)
غیر از آیات ذکر شده، در آیات متعدد دیگری نیز به زوجیت میوهها و گیاهان و انسانها اشاره شده است، مانند سوره حج، آیه 5؛ سوره لقمان، آیه 10؛ سوره ق، آیه 7؛ سوره طه، آیه 53 و سوره اعراف، آیه 189).(11)
گیاهشناسان و پژوهشگران گل و نبات در مورد نظام زوجیت موجود در جهان گیاهان و نباتات، ضمن تأیید آن به توضیح و تبیین ویژگیهای این نظام و راههای تلقیح و باروری نباتات در آن پرداختهاند و اظهار میدارند: «برخی از این تلقیح و باروریها از راه بادهایی صورت میگیرند که مواد و عناصر تلقیحشونده جنس نر را با خود حمل و به جنس ماده منتقل میکنند. برخی از این باروریها از راه حشرات صورت میگیرد، بدینگونه که حشرات با نشستن روی گلهای رنگارنگ و خوشبو، مواد و عناصر موجود در گیاهان نر(مذکر) را به کمک پاها، بالها و بدن ظریفشان حمل و به گیاهان ماده (مؤنث) منتقل میسازند. برخی از این تلقیحات نیز خود به خود در اندرون گیاه صورت میپذیرد».(12)
زیستشناسان و جانورشناسان نیز علاوه بر تأیید و قبول وجود نظام زوجیت، شیوهها و راهکارهای مختلف تلقیح و باروری در میان حیوانات را بیان کردهاند. برخی از آنها از راه جفتگیری و پیوند میان جنس نر و ماده شکل میگیرد و برخی دیگر از راه پیوستن عنصر یا نطفه جنس نر به تخمهای جنس ماده و بدون پیوند و جفتگیری آن دو جنس (پدر و مادر) صورت میپذیرد. تخمگذاری برخی از ماهیان در حفرهها و نشیمنگاههای آبی، نطفهاندازی ماهیان نر روی تخمها، جذب همدیگر شدن و باروریشان نمونه گویایی از اینگونه تولید مثلهاست. اراده آفریدگار حکیم چنین اقتضا کرده که شیوه باروری در نظام زوجیت ماهیها بدین منوال باشد، زیرا رعایت حکمت در همین است.
یکی دیگر از شیوههای تولید مثل این است که تخمهای انبوه و برهم انباشته شده به صورت تودهای و گروهی، درون حفره و چالههای آبی وسیعتر و فراختری از شکم مادر بارور میشوند تا از این طریق ماهیها تکثیر شوند و افزایش پیدا کنند.
برخی از باروریهای نادر، خود به خود و به صورت ذاتی واقع میشوند. در این شیوه، جنین حیوان بدون پیوستن و تلقیح تخم جنس ماده با جنس نر شکل میگیرد، اما خیلی کم اتفاق میافتد که در چنین اوضاع و شرایطی، زندگانی طبیعی برای جنین به وجود بیاید.(13)
دانشمندان کشف کردهاند که ماده از تراکم انرژی به صورت ذرات بینهایت ریزی که اتم نامیده میشود، تشکیل شده است. پس از مدتی مسئله زوجیت به همه اشیاء سرایت کرد، زیرا دانشمندان کشف کردند که واحد ساختمانی موجودات یعنی اتم از الکترونها (با بار منفی) و پروتونها (با بار مثبت) تشکیل شده است. ماکس پلانک فیزیکدان نامی قرن بیستم گفت: «هر جسم مادی مرکب است از الکترونها و پروتونها».(14)
هر الکترون با سرعت سرسامآوری (000/50 دور در ثانیه) به دور مرکز اتم یعنی پروتونها میچرخد. البته در اتم ذرات سومی به نام نوترون هم وجود دارند که از لحاظ بار الکتریکی خنثی هستند. فیزیکدانان اخیراً ذرات بنیادی دیگری به نام کوارک (Quark) را کشف کردهاند که ذرات تشکیلدهنده الکترون، نوترون و پروتون هستند و باعث به وجود آمدن بار الکتریکی مثبت، منفی و خنثی در آنها میشوند. تا کنون شش نوع کوارک شناسایی شده است که دو نوع D, U در تشکیل مواد پایدار معمولی نقش مهمی دارند. کوارک U دارای بار الکتریکی ۲/۳+ و کوارک D دارای بار الکتریکی ۱/۳، است. پروتون که بار مثبت دارد، از دو کوارک U و یک کوارک D تشکیل شده است و از این طریق حاصل بار آن مثبت میشود. نوترون دارای دو کوارک D و یک کوارک U و بار آن خنثی است.(15)
کارشناسان و متخصصان اتمی به نظام زوجیت موجود مهر تأیید نهاده و میگویند که پروتونها با بار مثبت الکتریکی در درون هسته اتم قرار دارند و الکترونها هم با بار الکتریکی منفی روی مداری گرد محور هسته میگردند. این دو عنصر با پیوند و اتحادی که با هم دارند، اتمها و ذرات این جهان مادی را شکل میدهند.
بنابراین نظام زوجیت در ژرفای کوچکترین اجزای هستی یعنی اتم هم ریشه دوانده است. نیروی برق را ملاحظه کنید که سیمهای دو رشتهای مثبت و منفی آن در گوشه و کنار خانههایمان گسترده شدهاند و از اتصال و پیوند آن دو نتایج عجیب و شگفتانگیزی نظیر روشن شدن مکانهای تاریک یا به حرکت درآمدن دستگاههای گوناگون به بار میآید. با دقت در نیروی مغناطیس هم مشاهده میکنیم که دارای دو قطب مثبت و منفی است.(16)
بنابراین، نظام زوجیت، نظامی فراگیر است که بر تمام اجزای هستی از جمله نیروی مغناطیسی، نیروی برق و جریان الکتریسیته، نیروی اتمی، جهان نباتات و حیوانات و… حاکم است. این یکنواختی و پیوستگی در عرصه هستی، امری شگفتآور است که آشکارا بر یکتایی خالق و ناظم در ایجاد نقشه پهناور هستی دلالت میکند، ذاتی که در دایره خلق و ایجادش، بیشریک و همتاست.
تعارض زوجیت عمومی و بکرزایی
در اینجا ذکر دو نکته را ضروری میدانم. نخست این که در برخی از آیات مربوط به زوجیت، از زوجیت میوهها (سوره رعد، آیه3) در برخی از زوجیت گیاهان (سوره شعراء، آیه7) و در برخی از زوجیت عمومی همه موجودات سخن رفته است: « وَمِنْ کُلّ شَیْء خَلَقْنَا زَوْجَیْنِ : و از هر چیز دو گونه آفریدیم».(17) دوم آنکه پدیده بکرزایی در میان تکیاختگان (تک سلولیها) رواج دارد. در ابتدا مناسب است اطلاعاتی در مورد این موجودات و نحوه تکثیر آنها بیان کنیم.(18)
تکیاختگان (تکسلولیها)، (Protozoa) یعنی حیوانات تکیاخته، پستترین طبقه از سلسله حیوانات هستند که بدن آنها تنها از یک سلول (Unicellular) ساخته شده و هسته مشخص و کاملی دارند که به وسیله غشاء هستهای محصور شده است. تا کنون بیش از 30 هزار گونه آنها تشخیص داده شده است. اکثراً به طور آزاد در آب و خاک زندگی میکنند، اندازه آنها 1 ـ 150 میکرون است و تعدادی با چشم غیرمسلح قابل رؤیتاند. تکثیر گونههای تکیاختگان مثل مژکداران و تاژکداران و… به سه صورت است:
الف) تکثیر غیر جنسی (Asexual) که خود دارای صور مختلف است:
ـ تقسیم دوتایی (Binary Fission) که تک یاخته ماده از طول به دو تک یاخته ماده و در مژکداران از عرض تقسیم میشود.
ـ شیزوگونی (Schizogony) یا تکثیر چندتایی. هسته ماده مکرراً به چندین هسته ماده تقسیم میشود. سپس سیتوپلاسم تقسیم میشود و اطراف هر هسته را میگیرد.
ـ جوانه زدن (Budding) بعد از رشد سلول، مقاومت غشاء سلولی در نقطهای کم و جوانهای تشکیل میشود و مقداری از هسته و سیتوپلاسم مادر وارد آن میگردد و رشد میکند تا آنکه از مادر جدا میشود و زندگی مستقلی را شروع میکند.
تذکر: این سه قسم تکثیر را میتوان نوعی بکرزایی دانست.
ب) تکثیر جنسی (Sexual) چند نوع است و در مژکداران دیده میشود.
ـ آمیختگی (Coniugdion) در این روش دو تکیاخته با یکدیگر جفت و محتویات هسته آنها ترکیب و سپس از هم جدا میشوند.
ـ سنگامی (Syngamy) سلول جنسی نر و ماده به نام گامت به یکدیگر ملحق میشوند و تشکیل تخم میدهند.
ـ اسپوروگونی (Sprogony) ابتدا در داخل اووسیست تکیاخته تعداد زیادی اسپوروزئیت (Sporozites) به وجود میآیند (به طور غیرمستقیم چندتایی) و بعداً طی مراحلی سلولهای جنسی را تشکیل میدهند و به طریق سنگامی با یکدیگر جفت میشوند.(19)
پینوشتها:
1.حبنکه المیدانی، مشعلهای فروزان در شناخت یزدان، 1392
2. سوره ذاریات، آیه 49
3. سوره یس، آیه 36
4. سوره ق، آیه7
5. سوره نوح، آیه 175.
6.طباطبایی، المیزان فیتفسیرالقرآن، 1417ق، ج17، صص 89 ـ 88، به نقل از جلالی، بررسی اعجاز زیستشناسی قرآن، 1392
7.سوره یس، آیه 36
8. مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، 1374،ج 18، ص 378، به نقل از جلالی، بررسی اعجاز زیستشناسی قرآن، 1392
9. حطیط، الاعجاز العلمی فی القرآن الکریم، 1005م، صص 138ـ137، به نقل از جلالی، بررسی اعجاز زیستشناسی قرآن، 1392
10.مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، 1374، ج10، ص120ـ119؛ به نقل از جلالی، بررسی اعجاز زیستشناسی قرآن، 1392
11. رضایی اصفهانی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، 1381، صص277ـ 282، به نقل از جلالی، بررسی اعجاز زیستشناسی قرآن، 1392
12.حبنّکه المیدانی، مشعلهای فروزان در شناخت یزدان، 1392
13.همان
14. رضایی اصفهانی، زوجیت در قرآن، 1388
15. همان
16.همان
17.سوره ذاریات، آیه 49
18.رضایی اصفهانی، زوجیت در قرآن، 1388
19.داورمزدی، انگلشناسی پزشکی، 1372، ص 37 ـ 46، به نقل از رضایی اصفهانی، زوجیت در قرآن، 1388.
سوتیترها:
1.
خداوند، یکتای مطلق نظام زوجیت را بر تمام اجناس، انواع و اصناف آفرینش و خلق خود حاکم کرده تا هیچ کس و هیچ چیز در صفت وحدانیت و یکتایی با او شریک نباشد. این نظام زوجیت که ناشی از خواست و اراده خداست، به صورت یکنواخت و چشمگیر در ابعاد گوناگون هستی نظیر انسان، حیوانات، نباتات و هر چیزی که بهره از وجود دارد، عیناً مشاهده میشود.
پاسدار اسلام
