ارتباط «انسان كامل» با مقام خلافت الهى چگونه است؟

1 انسان كامل مظهر خليفه خدا است. از آنجايى كه انسان كامل، همان مثل اعلا، مخلوق اوّل و معلول بى‏واسطه مبدأ متعال است به بهترين صورت و كامل‏ترين وجهى، حكايت از حق و كمالات او مى‏كند. به عبارت ديگر جانشين و خليفه خداوند است. «خليفه» كسى است كه بعد از «مستخلف عنه» قرار مى‏گيرد و در خلف و وراى او واقع‏مى‏شود و «انسان كامل» اين چنين

است.

گفتنى است كه خلافت انسان كامل، به معناى خالى شدن صحنه وجود، از خداوند و واگذارى مقام الوهيت به او نيست زيرا نه غيبت و محدوديت خداوند، قابل تصور صحيح است و نه استقلال انسان در تدبير امور. موجود ممكن و فقير، از اداره امور خويش عاجز است چه رسد به تدبير كار ديگران بلكه مقصود آن است كه «انسان كامل»، خليفه خدايى است كه در وى ظهور كرده است و خلافت در چنين موردى، بدان معنا است كه خداوند- بالاصاله- بر همه چيز محيط است و خليفه خدا (انسان كامل)، بالعرض بر همه چيز احاطه دارد.

معناى «خليفه» آن است كه مظهر «مستخلف عنه» باشد و كار وى را كند. پس آثار قدرت الهى از دست «انسان كامل» ظهور مى‏كند و او نيز- كه مظهر آن اصل است- محيط بر همه چيز مى‏شود. در واقع آثار احاطه تام حضرت حق، از نيروهاى ادراكى و تحريكى انسان كامل ظاهر مى‏شود و اين اوج مقام انسانيت است كه نمى‏توان آن را متوقف و محدود ساخت.(1)

در واقع «خلافت» مرتبه‏اى است جامع جميع مراتب عالم هستى و چون انسان كامل، داراى چنين مرتبه‏اى است جانشين و خليفه خداوند متعال به شمار مى‏رود.(2)

قضيه خلافت انسان كامل، تنها در آيه 30 سوره «بقره» «إِنِّى جاعِلٌ فِى الْأَرْضِ خَلِيفَهً» آمده است. خداوند متعال در اين آيه مى‏فرمايد: «چون من عالم و عادل هستم، خليفه من نيز بايد در حد امكان عالم و عادل باشد، تا علم و عدل او خلافت علم و عدل را بر عهده بگيرد و در حيطه امكان، ذاتش خليفه ذات من باشد و اوصاف او، خليفه اوصاف من و افعال وى، خليفه كارهاى من باشد».(3)

هر چند قضيه خلافت انسان كامل، تنها در يك آيه آمده است اما با اين وجود، سراسر قرآن را مى‏توان شرح خلافت انسان كامل دانست زيرا خداوند، در جاى جاى قرآن كريم، اسماى حسناى صفات خويش را معرفى مى‏كند و اين گونه ويژگى‏هاى خليفه خود را- كه بايد متصف به آن باشد- بر مى‏شمرد.(4)

پس خليفه ساخت صاحب سينه‏اى‏

تابود شاهيش را آيينه‏اى‏
(5)

گفتنى است كه قيد «فى الارض» در آيه شريفه، بدان معنا نيست كه خداوند، مى‏خواهد انسان كامل تنها در زمين خليفه او باشد بلكه مبدأ سريان، زمين است و انسان كامل، قوس صعودى خويش را از زمين آغاز مى‏كند. «انسان كامل» مطلقاً خليفه الله است ولى آغاز پيدايش او، در زمين است و كلمه «فى الارض» قيد «جاعل» است نه قيد در «خلافت».(6)

البته انسان كامل كسى است كه مظهر همه شؤون «مستخلف عنه» مى‏باشد و چون او خليفه خدا است و خداوند واحد است، خليفه كامل نيز در هر عصر يگانه خواهد بود و اگر انسان‏هاى كامل ديگرى معاصر او باشند، حتماً تحت ولايت او قرار دارند و گرنه همه آنان خليفه ناقص بوده و كامل نيستند.(7)

پس به هر دورى، وليّى قائم است‏

تا قيامت آزمايش دائم است‏
(8)

(1) ر. ك: تفسير موضوعى قرآن كريم، ج 6، ص 127 و. 129
000 (2) انسان كامل از ديدگاه نهج البلاغه، صص 72- 73 و. 91
000 (3) تفسير موضوعى قرآن كريم، ج 6، ص. 126
000 (4) مان، ج 14، ص. 116
000 (5) مثنوى معنوى، دفتر 6، بيت. 2153
000 (6) تفسير موضوعى قرآن كريم، ج 6، صص 129-. 130
000 (7) انسان كامل از ديدگاه نهج‏البلاغه، ص 100 و 101 تفسير موضوعى قرآن كريم، ج 6، ص. 221
000 (8) مثنوى معنوى، دفتر 2، بيت. 815

پرسمان