اخلاص در قرآن کریم

اخلاص و آثار آن از نظر قرآن

اهمیت اخلاص
خلوص و صافی در فکر و عمل در اصطلاح قرآنی به معنای آن است که انسان هر فکر و عملی را تنها برای قربت الهی و تقرب به او انجام دهد و کسی را در چیزی شریک او قرار ندهد؛ زیرا هر گونه شرک حتی شرک خفی و نهان در هر فعلی از افعال انسانی می‌تواند آن کار را بیهوده و بی‌تاثیر گرداند و از ارزش و اعتبار ساقط کند، به طوری که گویی نه تنها شخص کار نیکی انجام نداده است، بلکه با چنین شراکتی به جنگ خدا رفته است. بنابراین، وضعیت کسی که بدون اخلاص کاری را انجام می‌دهد و کسی را شریک در آن می‌گیرد، از کسی که اصلا کاری را انجام نداده بدتر است؛ زیرا کار چنین شخصی به یک معنا دهن کجی به توحیدی است که خدا از طریق پیامبران همگی را بدان دعوت کرده است تا جایی که خدا از هر گناهی می‌گذرد، ولی از شرک نمی‌گذرد چنانکه می‌فرماید: خداوند (هرگز) شرک را نمی‌بخشد! و پایین‌تر از آن را برای هر کس (بخواهد و شایسته بداند) می‌بخشد و آن کسی که برای خدا، شریکی قرار دهد، گناه بزرگی مرتکب شده است. (نساء، آیه ۴۸)

همچنین در جایی دیگر در همین سوره می‌فرماید: خداوند، شرک به او را نمی‌آمرزد؛ (ولی) کمتر از آن را برای هر کس بخواهد (و شایسته بداند) می‌آمرزد و هر کس برای خدا همتایی قرار دهد، در گمراهی دوری افتاده است. (نساء، آیه ۱۱۶)
البته خدا به مومنان هشدار می‌دهد که بسیاری از آنان به نوعی گرفتار شرک خفی هستند و اخلاص که لازمه پذیرش اعمال صالح و نیک است، در آنان چنانکه باید و شاید نمود پیدا نمی‌کند؛ از همین رو خدا در قرآن نسبت به این فقدان اخلاص و توحید می‌فرماید: وَمَا يُؤْمِنُ أَكْثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلَّا وَهُمْ مُشْرِكُونَ؛ و بيشترشان به خدا ايمان نمى‌‏آورند، جز اينكه در آن ایمان خویش با او چيزى را شريك مى‌گيرند. (یوسف، آیه ۱۰۶)

در روایات از جمله روایات تفسیری ذیل این آیه بیان شده برخی از مومنان گاه چنان به اسباب مادی یا غیر مادی توجه می‌یابند که تاثیر آن اسباب مانند دارو و پزشک را در عرض خدا قرار می‌دهند، نه در طول خدا. این گونه است که مومنان نیز به نوعی دچار شرک خفی می‌شوند و از اخلاص و توحید حقیقی و واقعی باز می‌مانند. البته برای مومنان همواره این فرصت است تا با توبه و بازگشت به سوی توحید و اصلاح فکر و عمل خویش و اخلاص در دین و دینداری،خودشان را با مومنان حقیقی پیوند دهند و در معیت ایشان قرار گرفته و از آثار و برکات دین و ایمان خالصانه بهره‌مند شوند (نساء، آیه 146) و همانند پیامبران به صفت اخلاص متصف شوند و مخلصانه به پیشگاه خدا در آیند.(مریم، آیه 51)

خدا به پیامبر(ص) دستور می‌دهد همان طوری که خود مخلصانه عمل می‌کند، دیگران را به اخلاص در دین دعوت کرده و بدان فراخواند (زمر، آیات 2 و 11 و 14)؛ زیرا بدون اخلاص در دین نمی‌توان امید به رهایی از عذاب و خسران مبین و دستیابی به کمالات و اتصاف به صفات الهی و مظهریت در آن داشت.
از نظر قرآن، اخلاص و خلوص در انسان یکی از اسرار الهی است که این حالت الهی تنها در قلوب مومنان واقعی ایجاد می‌شود و نوع رابطه کمالی میان انسان و خدا را به نمایش می‌گذارد. بندگان محبوب خدا از چنین حالتی برخوردار می‌شوند و از سر الهی سود می‌برند.(نگاه کنید: طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ج۱، ص۴۰۹)

 

آثار اخلاص در دین

اهمیت و ارزش اخلاص در دین را باید از طریق آثار و برکاتی شناخت که خدا در قرآن برای اخلاص بیان کرده است. از جمله مهم‌ترین این آثار می‌توان به موارد زیر ‌اشاره کرد:
1. ارزش انسان: از نظر قرآن، ارزش انسان بر اساس قُرب و بُعد او از خدا است؛ بنابراین، هر کسی به خدا نزدیک‌تر باشد از ارزش بیشتری نسبت به دیگری برخوردار خواهد بود که از خدا دورتر است؛ زیرا کسی که به خدا نزدیکتر است مظهر تجلیات، صفات و اسمای الهی خواهد بود و هر کسی از خدا دورتر باشد به همان میزان مظهریت او نسبت به صفات و اسمای الهی کمتر است. از همین رو انسان‌های کامل و موحد در توحید کامل، به سبب صفاتی که به دست می‌آورند، از جایگاهی برتر برخوردار هستند و کسی که دور می‌شود به همان میزان از انسانیت خارج شده و ممکن است در سطح حیوان یا نبات یا جماد در آید.(اعراف، آیه 179) خدا در قرآن به پیامبر(ص) یادآور می‌شود که معیار سنجش افراد را همین اخلاص در دین قرار دهد و کسانی که رفتارهای مخلصانه در دین دارند و به عنوان نمونه در تمام شبانه‌روز خدا را به اخلاص می‌خوانند و در ذکر و نماز دائم هستند، به عنوان انسان‌های مومن پذیرا باشد و آنان را به خود نزدیک سازد و طرد نکند.(انعام، آیه 52) بنابراین، نمی‌توان جز اخلاص در دین معیار دیگری برای ارزش انسانی شناخت؛ چرا که این اخلاص در دین است که نشان می‌دهد شخص تا چه اندازه به خدا نزدیک است؛ پس سرمایه و مال و ثروت نمی‌بایست مبنایی برای ارزش‌های انسانی باشد و بر اساس آن قضاوت و رفتاری انجام گیرد.(کهف، آیه 28)

2. آرامش و رهایی از حزن و خوف: از دیگر آثاری که قرآن برای اخلاص در دین بیان می‌کند، رسیدن انسان به سعادتی است که در آن آرامش وجود دارد و انسان از هر گونه اندوه و حزن نسبت به گذشته و ترس از آینده رهایی می‌یابد. البته این اخلاص می‌بایست در عمل و رفتار انسانی بروز کند، چنانکه در آیات پیشین مطرح شده است، تنها اخلاص ذهنی و نظری کفایت نمی‌کند، بلکه می‌بایست این اخلاص در عمل و رفتار و سیر و سلوک فرد خود را نشان دهد. از همین رو خدا می‌فرماید: آری، کسی که روی خود را تسلیم خدا کند و نیکوکار باشد، پاداش او نزد پروردگارش ثابت است؛ نه ترسی بر آنهاست و نه غمگین می‌شوند. (بنابر این، بهشت خدا در انحصار هیچ گروهی نیست).(بقره، آیه ۱۱۲) و همچنین در جایی دیگر می‌فرماید: دین و آیین چه کسی بهتر است از آن کس که خود را تسلیم خدا کند و نیکوکار باشد و پیرو آیین خالص و پاکِ ابراهیم گردد؟ و خدا ابراهیم را به دوستیِ خود، انتخاب کرد.(نساء، آیه ۱۲۵)

 

3. رضوان الهی و درجات خدایی: از دیگر آثار اخلاص در دین آن است که انسان به رضوان الهی دست می‌یابد و درجات و مراتب در نزد خدا را چنان برای خویش فراهم می‌آورد که نزدیکتر از او کسی نخواهد بود. (ال عمران، آیات 162 و 163) از نظر آیات قرآن دستیابی به مقام رضایت الهی که مقامی بس بزرگ است، تنها با اخلاص و نیت صادقانه تحقق یافتنی است و هر کسی بخواهد به این مقام دست یابد، چاره‌ای جز این ندارد که از این راه برود.(فتح، آیه 18)

 

4. موفقیت و سلامت در همه حال: از دیگر آثار اخلاص در دین، دستیابی انسان به موفقیت و سلامت در هر کاری و در هر حالی است، به طوری که وقتی در کاری وارد یا از آن خارج می‌شود، موفقیت برایش رقم می‌خورد و هرگز با شکست مواجه نخواهد شد (اسراء، آیه 80)؛ زیرا «صدق» در آیه همان اخلاص است که موجب می‌شود تا شخص به چنین مرتبه و درجه‌ای از کمال و سعادت دست یابد.(نگاه کنید: المیزان، ج 13، ص 176)

 

5. ارزش عمل صالح: از نظر قرآن، عمل صالح و نیک، کاری ارزشمند است به شرط آنکه با اخلاص همراه باشد؛ زیرا عملی که در آن نیت خیر و اخلاص وجود ندارد، از ارزشی برخوردار نیست تا انسان را به خدا نزدیک سازد و از ارزش برخوردار باشد. پس اگر کسی بخواهد از عمل صالح و آثار و برکات آن از جمله قرب الهی بهره‌مند شود و صفات الهی در وی تجلی و ظهور یابد، می‌بایست عمل صالح خویش را با اخلاص همراه سازد و از هر گونه شرکی پاک نگه دارد.(کهف، آیه 110)

 

6. رهایی از ظلم: شرک ظلم بزرگی است (لقمان، آیه 13) و کسی که بخواهد از ظلم نسبت به خدا رهایی یابد می‌بایست به جای شرک ،اهل توحید و اخلاص در دین باشد و همه چیز را برای خدا انجام دهد و قرب الهی را بخواهد.(کهف، آیه 110)

 

7. تقوای الهی: هر کسی بخواهد به تقوای الهی دست یابد و از خشم و غضب الهی در امان ماند، می‌بایست اخلاص در دین را در خویش ایجاد کند.(شعراء، آیه 26) کسی که به تقوای الهی دست یابد بی‌گمان از مراتب سه گانه یقین برخوردار خواهد بود(تکاثر، آیات 5 و 7؛ واقعه، آیه 95) و همچنین در شرایط سخت راه برونرفت از مشکلات را خدا در پیش روی او می‌گذارد.(طلاق، آیات 2 و 3)

 

8. راه مطمئن: خدا اخلاص را راه مطمئن الهی معرفی می‌کند که انسان را به سر منزل مقصد و مقصود می‌رساند.
از نظر قرآن، اخلاص و توجه کامل به خدا در امور، نشانه تمسک به ریسمان محکم و قرار گرفتن در راه مطمئن الهی است.(لقمان، آیه 22)

 

9. قبولی عذر: انسان گاه در شرایطی قرار می‌گیرد که نمی‌تواند عمل صالح و نیکی را انجام دهد. از نظر قرآن زمانی ترک عمل صالح از کسی پذیرفته و عذرش موجه دانسته می‌شود که شخص دارای اخلاص و نیت صادقانه باشد. در این صورت است که عذر پذیرفته و موجه خواهد بود.(توبه، آیه 91) گفتنی است که واژه «نصح» در آیه به معنای اخلاص و خلوص در دین و نیت است.

کیهان