آيا نزول دفعى قرآن بعد از بعثت پيامبر(ص) بوده؟

آيا نزول دفعى قرآن بعد از بعثت پيامبر(ص) بوده؟

درباره كيفيت نزول قرآن، دو گونه آيات را مى‏توان دسته‏بندى كرد: يك.

آياتى كه بر نزول قرآن در شب قدر و ماه رمضان دلالت دارد مانند آيه 185 سوره «بقره»، آيه 3 سوره «دخان» و آيه 1 سوره «قدر». دو.

آياتى كه بر نزول تدريجى قرآن در طول 20 تا 23 سال دلالت دارد مانند آيه 106 سوره «اسراء» و آيه 32 سوره «فرقان». در اينجا ممكن است سؤال شود: چگونه بين اين دو طايفه از آيات را جمع كنيم و زمان بعثت با قول نزول قرآن در شب قدر چگونه قابل است؟ پاسخ‏هايى كه از جانب علماى اهل سنت و شيعه داده شده، به شرح ذيل است:. 1 بيشتر اهل سنت و برخى از علماى شيعه (مانند شيخ مفيد، سيد مرتضى و ابن شهر آشوب)، پاسخ داده‏اند: منظور از نزول قرآن در شب قدر، آغاز و شروع نزول است كه در ماه رمضان بوده است زيرا هر حادثه‏اى را مى‏توان به زمان شروع آن نسبت دادر. ك: محمد هادى معرفت، التمهيد، ج 1، ص. 113. از اين رو به نظر اين گروه، طايفه اول آيات، در مقابل مفاد طايفه دوم قرار نمى‏گيرد.. 2 برخى گفته‏اند: مقصود از «رمضان»، رمضان سال خاص نيست بلكه نوع آن است يعنى، در هر شب قدر از هر سال، به اندازه نياز مردم قرآن بر پيامبرصلى الله عليه وآله نازل مى‏شد و جبرئيل آن را در موارد نياز، به دستور خدا بر پيامبرش‏صلى الله عليه وآله مى‏خواند. فخر رازى اين احتمال را داده است‏(1). بديهى است با اين فرض، قرار گرفتن طايفه اول، در برابر طايفه دوم منتفى مى‏گردد.. 3 به نظر برخى: معناى طايفه اول اين است كه آيات قرآن در ماه‏هاى رمضان نازل شده و به لحاظ آن، انتساب نزول قرآن به ماه‏هاى رمضان، صحيح است‏(2).. 4 برخى- از جمله شيخ صدوق معتقدند: قرآن به صورت مجموع در يك شب قدر- در بيت العزّه يا بيت المعمور نازل گرديد. سپس در طول 20 يا 23 سال به صورت تدريجى، بر پيامبرصلى الله عليه وآله نازل شده است. اين ديدگاه برگرفته از برخى شواهد روايى است. براى نمونه امام صادق‏عليه السلام مى‏فرمايد: «قرآن يك جا بر بيت المعمور نازل شد. آن گاه در طول بيست سال بر پيامبرصلى الله عليه وآله نازل مى‏گرديده است»(3).

5 برخى ديگر از علماى شيعه (مانند فيض كاشانى‏(4) و ابو عبداللَّه زنجانى‏(5)) گفته‏اند: منظور از نزول قرآن، فرود آمدن الفاظ آن نيست بلكه منظور حقايق و مفاهيم آن است و نيز مراد فرود آمدن قرآن بر قلب رسول خدا است كه در روايات، تعبير به «بيت المعمور» شده است.. 6 علامه طباطبايى‏رحمه الله با فرق گذاشتن ميان نزول دفعى و تدريجى معتقد است: «انزال» همان نزول دفعى است كه مرحله مفاهيم و حقايق و مقام احكام است و «تنزيل» همان نزول تدريجى است كه مرحله قطعه قطعه و مقام تفصيل قرآن را شامل مى‏گردد. اين ديدگاه برگرفته از برخى شواهد قرآنى است از جمله: «كِتابٌ أُحْكِمَتْ آياتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِنْ لَدُنْ حَكِيمٍ خَبِيرٍ»(6). علامه طباطبايى‏رحمه الله علت نياز به نزول دفعى را اين گونه بيان كرده است: «قرآن كريم، داراى يك حقيقت والا، روح باطنى و وجود بسيط است همان گونه كه واجد يك حقيقت تفصيل يافته و تجزيه شده در قالب الفاظ و كلمات است. يك بار همان حقيقت بسيط و روح كلى، سر بسته و متعالى قرآن، از لوح محفوظ- كه مرتبه‏اى از علم الهى است به صورت دفعى، بر جان و روان پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله تجلّى كرد زيرا كسى كه معلم، مربى، بشير، نذير و رحمت براى عالميان است، بايد سرفصل‏ها، اغراض و اهداف اساسى دعوت و پيام آسمانى و كتاب خويش را به صورت كلى و اجمالى بداند و بر معارف عظيم الهى و آيين هدايت و حقايق عالى خلقت و اسرار وجود آگاهى يابد»(7). بنابراين علت نزول دفعى قرآن، آگاهى يافتن از اهداف، برنامه‏ها، هدايت‏ها و حقايق، به صورت اجمالى و كلى است. بايسته است كه پيامبرصلى الله عليه وآله از اين علم و فيض غيبى بهره‏مند شد اگر چه نزول تدريجى و متناسب با حوادث و نيازها، براى تثبيت قلب پيامبرصلى الله عليه وآله تأثير فراوانى دارد و ترتيب نزول آيات الهى، براى راهنمايى بشر و ارائه الگو جهت شكل‏گيرى يك تمدن اسلامى، بسيار راه گشا و كارساز است.

از ميان گفته‏هاى پيش، ديدگاه علامه طباطبايى مؤيدات كلامى دارد اما برخى‏از محققان علوم قرآنى، دلايل مرحوم علامه را كامل ندانسته و معتقدند: آنچه به طور مسلم مى‏توان پذيرفت، تنها همان نزول تدريجى است و فضيلت ماه مبارك رمضان به جهت آغاز نزول آياتى از قرآن در آن- به عنوان كتاب هدايت بشرى است‏(8).

درباره نزول قرآن در شب قدر چند قول وجود دارد: 1 اين‏كه آغاز نزول قرآن شب قدر بوده است 2 اين‏كه تمام قرآن در شب قدر به آسمان دنيا نازل شده و سپس به تدريج در طى 23 سال بر پيامبر (ص) نازل شده است 3 اين‏كه نزول واقعى تمام قرآن بر پيامبر (ص) در شب قدر بوده و سپس در طى بيست و سه سال نزول تدريجى داشته است. درباره اين‏كه نزول قرآن قبل يا بعد از بعثت بوده است، آنچه به طور مسلم مى‏توان گفت اين است كه اولين نزول تدريجى قرآن با انگيزش و بعثت پيامبر (ص) قرين بوده است و با نزول نخستين آيات سوره «علق» آن حضرت به رسالت مبعوث گرديده‏اند و سپس ديگر آيات نازل شده است. امّا درباره نزول دفعى آن به طور قاطع نمى‏توان سخنى گفت. لكن از آنجا كه وحى رسالى بعد از بعثت مفهوم دارد، مى توان گفت كه بعد از بعثت بوده است.

(1) ر. ك: التفسير الكبير، ج 5، ص. 85
000 (2) ر. ك: سيد قطب، فى ظلال القرآن، ج 2، ص. 79
000 (3) ر. ك: صدوق، الاعتقادات، ص 101 بحارالانوار، ج 18، ص. 250
000 (4) تفسير صافى، ج 1، ص. 41
000 (5) تاريخ قرآن، ص. 10
000 (6) هود (11)، آيه. 1
000 (7) براى آگاهى بيشتر ر. ك: الف. الميزان، ج 2، صص 15 و 18، ج 18، ص 139، ج 14، صص 231 و. 232 ب. عبدالله، جوادى آملى، قرآن در تفسير، تفسير موضوعى، صص 72-. 74
000 (8) ر. ك: محمد هادى، معرفت، التمهيد، ج 1، ص 101-. 121

پرسمان