ولايت فقيه در مشروطيت
اگر دين از سياست جدا نيست، علماى دين در اين رابطه چقدر تلاش كرده اند؟ ولايت فقيه در انقلاب مشروطيت چگونه مطرح بود؟
در جواب اين پرسش گفتنى است:
يكم. پيوند دين و سياست پدیده نوظهورى نيست كه فقط مربوط به روزگار ما يا نزديك به ما همچون عصر نراقى (رحمه الله) و دورؤ قاجار باشد؛ بلكه سابقه طولانى ترى دارد و در اسلام از عصر پيامبر (صلی الله علیه وآله) سرچشمه گرفته است. از سوى ديگر اين نگاه، اختصاص به عالمان شيعى ندارد و علماى اهل سنت نيز بر اين مسئله تأكيد كرده اند.
ابن خلدون (دانشمند و مورخ معروف) مى نويسد: «بايد بدانيم كه صاحب شرع عهده دار دو امر مهم است: يكى اجراى امور دينى ـ كه مأمور است آنها را تبليغ كند ـ و ديگرى تنفيذ سياست به مقتضاى مصالح عمومى و عمران و اجتماع بشرى».[69]
قاضى ابو يوسف كتاب الخراج را در زمينه مسائل سياسى ـ اقتصادى و روابط خارجى از ديدگاه فقه رايج تدوين كرد. در قرن سوم ابن قتيبه (از علماى به نام اهل سنت) كتاب الامامة و السياسه را در تاريخ خلافت و شرايط خليفه مسلمانان نوشت. ماوردى كتاب الاحكام السلطانيه را نگاشت و پيوند دين و حكومت را در آن شرح داد.
در قرن هشتم سعدالدين تفتازانى كتاب المقاصد را در دانش كلام و پيوند دين و حكومت و شرايط حاكم به نگارش درآورد و به همين كيفيت در طول تاريخ دانشمندان اهل تسنن اين مسئله را پيگيرى كرده اند.
از عالمان شيعى ـ به عنوان نمونه ـ شيخ صدوق با ديلميان پيوند نزديكى داشت و با همكارى ركن الدوله و صاحب بن عباد، توانست به تبليغات دينى شيعيان سامان بخشد. شيخ مفيد نيز با همكارى و ارتباط آنان، توانست سمت و سوى كارها و جهت گيرى حكومت ديلميان را به سود اسلام و اهل بيت (علیهم السلام) متوجه سازد.
سيد رضى عهده دار سمت هاى پدرش شد و نقابت سادات و نظارت بر امور دادرسى و نيز رياست حاجيان به او واگذار گرديد.
شهيد اول با مبارزان شيعه در شام، فارس، خراسان و رى در پيوند بود. ميان ايشان و دولت نوپاى سربداران در خراسان، پيوند تنگاتنگى وجود داشت و همواره با يكديگر مكاتبه مى كردند.
خواجه نصير طوسى از نياز دستگاه مغول به فكر و دانش وى، توانست به خوبى بهره ببرد و جلوى ويرانگرى آنها را گرفته و مهارشان كند و در راستاى گسترش اسلام و علم و دانش، از قدرت آنان بهره بگيرد.
شيخ بهايى و علامه مجلسى در دوران صفويه، براى اجراى احكام سياسى و اجتماعى اسلام، قدم هاى شايسته اى برداشتند.[70]
در يك صد سال اخير، اشخاصى مانند آيه اللّه نائينى در كتاب تنزيه الامة و تنبيه الملة بر پيوند دين و سياست تأكيد بسيار دارد. همچنين نقش ميرزاى شيرازى را مى توان در تحريم تنباكو و مختل نمودن طرح استعمار انگليس، مشاهده كرد.
شاید این مطالب را هم بپسندید:
شهيد مدرس يكى از مجتهدان قرن اخير است. در تعبيرات آن بزرگوار، رابطه تنگاتنگ بين دين و سياست را به طور مكرّر مى توان يافت و اين جمله معروف از ايشان است كه: «ديانت ما عين سياست ما است و سياست ما عين ديانت ما».
دوم. درباره بخش ديگر سؤال، مى توان گفت:
آيه اللّه سيد عبدالحسين لارى (از عالمان مبارز در مشروطيت) ضابطه كلى و مشروعيت قانون ملى و مجلس و … را ولايت فقيه مى داند و به عقيده او اجراى قوانين اسلامى در هيچ زمانى تعطيل بردار نيست. «ولى فقيه» از جانب معصوم (علیه السلام) نيابت و خلافت عامه دارد كه زندگى بشر را در غيبت معصوم (علیه السلام) براساس وحى تنظيم كند.[71]
در اصل دوم متمم قانون اساسى مشروطيت، نيز آمده است: مقرر است در هر عصرى از اعصار، هيئتى كه كمتر از پنج نفر نباشد، از مجتهدين و فقهاى متدينين ـ كه مطلع از مقتضيات زمان هم باشند ـ تعيين نموده به سمت عضويت بشناسند و گزينش آنان بدين منظور است كه مطلبى برخلاف شرع مقدس اسلام عنوان قانونى پيدا نكند.
شيخ فضل اللّه نورى تأكيد بر مشروطه مشروعه داشت و … .
اينها همه نشانگر آن است كه در آن عصر هم مسئله ولايت فقيه ـ هر چند به طور ضمنى ـ مطرح بوده است. البته ممكن است اين لفظ كمتر استعمال شده باشد؛ ولى معناى «ولايت فقيه» اصولاً چيزى جز مراقبت از قوانين شرعى و اجراى آن به وسيله فقيه جامع شرايط نيست.[72]
[69]. ر.ك: مقدمه العبر، ترجمه محمد پروين گنابادى.
[70]. جهت اطلاع بيشتر ر.ك: نشريه حوزه، شماره 86 و 85، ص 295.
[71]. لارى، سيدعبدالحسين، تعليقات المكاسب، ج2، ص378ـ 406.
[72]. براى آگاهى بيشتر ر.ك:
الف. عقيقى بخشايشى، يكصد سال مبارزه روحانيت مترقى.
ب. بصيرت منش، حميد، علما و رژيم رضاشاه، نشر عروج.
پ. بهشتى سرشت، محسن، نقش علما در سياست از مشروطه تا انقراض قاجار، پژوهشكده خمينى و انقلاب اسلامى.
منبع: سایت هدانا برگرفته از پرسمان، پرسش ها و پاسخ ها «ولایت فقیه و جمهوری اسلامی ایران .»
