شرایط مزارعه
فهرست این نوشتار:
حضرت آیت الله مکارم شیرازی
معنی مزارعه [احکام مزارعه ]
پرسش :لطفا بفرمایید که مزارعه چه نوع معامله ای است؟
پاسخ :«مزارعه» آن است که صاحب زمین، زمین خود را در اختیار زارع بگذارد تا زراعت کند و سهم معیّنى از حاصل را به مالک دهد. قرارداد مزارعه ممکن است با صیغه لفظى باشد، مثلًا بگوید: «من این زمین را در برابر یک سوم حاصل آن براى مدّت دو سال در اختیار تو مىگذارم و زارع بگوید: قبول کردم»، یا بدون آنکه صیغه اى بخواند زمین را براى زراعت در اختیار او بگذارد و او تحویل بگیرد (البتّه گفتگوهاى لازم درباره مدّت و مقدار حصّه و مانند آن باید قبلًا شده باشد).
شرایط مزارعه [احکام مزارعه ]
پرسش :در معامله مزارعه چه شرایطی لازم است؟
پاسخ :در مزارعه چند چیز شرط است:
1- صاحب زمین و زارع هر دو باید بالغو عاقل باشند و با قصد و اختیار خود مزارعه را انجام دهند و حاکم شرع آنها را از تصرّف در اموالشان جلوگیرى نکرده باشد و سفیه نباشند،
2- همه حاصل زمین به یکى از آن دو اختصاص داده نشود.
3- سهم هر کدام بطورمشاع باشد، مانند نصف یا ثلثحاصل و مثل اینها، بنابراین اگر شرط کنندکه نوعى از حاصل مخصوص به یکى و نوع دیگر مخصوص به دیگرى باشد، یا شرط کنند حاصل فلان قسمت از زمین مال یکى و حاصل قسمت دیگر مال دومى باشد صحیح نیست و نیز اگر صاحب زمین بگوید این زمین را زراعت کن و هرچه مىخواهى به من بده باطل است.
4- باید مدّتى را که زمین در اختیار زارع است معیّنکنند و به اندازهاى باشد که به دست آمدن حاصل در آن مدّت ممکن شود.
5- زمین باید قابل زراعت باشد ولى اگر زمین آماده نیست امّا مىتوان کارى کرد که آماده زراعت شود مزارعه صحیح است.
6- نوع زراعت را باید معیّن کند، مگر اینکه زراعت هر چه باشد تفاوتى در نظر آنها و نظر توده مردم نداشته باشد و یا اینکه معلوم باشد که این زمین براى چه زراعتى مناسب است.
7- باید زمین معیّن باشد، بنابراین اگر کسى چند قطعه زمین دارد و بگوید یکى از آنها را به مزارعه دادم در صورتى که زمینها در مرغوبیّت متفاوت باشد مزارعه باطل است، ولى اگر آن زمینها یکسان است و مثلًا بگوید مقدار پنج هکتار از این زمین را به تو واگذار مى کنم مانعى ندارد و نیز ممکن است زمین را بدون این که زارع دیده باشد با اوصاف براى او بیان کند. 8- مخارج زراعت و همچنین بذر و مانند آن را باید معیّن کنند که بر عهده چه کسى است؛ ولى اگر مخارجى را که هر کدام باید بکنند میان مردم آن محل معلوم باشد کافى است.
قرار دادن شرط تملک بخشي از محصول توسط مالک [احکام مزارعه ]
پرسش :اگر مالك يا زارع قرار بگذارد كه مقدار معيّنى از حاصل (مثلًا يك خروار) مال او باشد و بقيّه را ميان هر دو تقسيم كنند، آیا صحیح است؟
پاسخ :اشکال دارد.
نحوه تقسيم در صورت عدم سود [احکام مزارعه ]
پرسش :اگر مدّت مزارعه تمام شود و حاصل به دست نيايد، تکلیف چیست؟
پاسخ :هرگاه مدّت مزارعه تمام شود و حاصل به دست نیاید، چنانچه بر اثر کوتاهى زارع باشد صاحب زمین مى تواند زارع را وادار کند که زراعت را بچیند، ولى اگر به خاطر عقب افتادن سال باشد (طبقآنچه متعارف است) مالک باید صبر کند و اگر هیچ کدام نباشد و چیدن زراعت باعث ضرر و زیان زارع شود و مالک ضررى نبیند نیز باید صبر کند، امّا در صورتى که ضرر متوجّه او شود حق دارد زارع را وادار به چیدن زراعت کند.
تکلیف مزارعه اگر زراعت ممکن نشود [احکام مزارعه ]
پرسش :هرگاه به واسطه پيش آمدى زراعت در زمين ممكن نشود، مثلًا قنات ها خراب شود و آب قطع گردد، تکلیف چیست؟
پاسخ :در صورتى که مقدارى از زراعت به دست آمده حتّى مثل قصیل (علف) که مى توان آن را به حیوانات داد آن مقدار مطابق قرارداد مال هر دوى آنهاست و در بقیّه، مزارعه باطل است.
اگر زارع بدون عذر زراعت نکند [احکام مزارعه ]
پرسش :هرگاه زارع زراعت نكند، تکلیف چیست؟
پاسخ :چنانچه زمین در تصرّف او بوده باید اجاره آن مدّت را مطابق معمول به مالک بدهد و اگر نقصى در زمین پیدا شده آن را نیز ضامن است.
موارد امکان فسخ مزارعه [احکام مزارعه ]
پرسش :در چه صورتی می توان مزارعه را فسخ کرد؟
پاسخ :صاحب زمین و زارع بدون رضایت یکدیگر نمى توانند مزارعه را به هم بزنند، ولى اگر به هنگام قرارداد، حقّ فسخ براى هر دو، یا یکى از آن دو معیّن کرده باشند، مى تواند مطابق قرارداد، معامله را به هم زند.
تکلیف مزارعه با مرگ زارع يا صاحب زمين [احکام مزارعه ]
پرسش :اگر بعد از قرارداد، صاحب زمين يا زارع بميرد، تکلیف چیست؟
پاسخ :در فرض سوال، مزارعه به هم نمى خورد و ورثه آنها به جاى آنان خواهند بود، ولى اگر زارع بمیرد و شرط کرده باشند که شخصاً زراعت کند مزارعه به هم مىخورد و اگر زراعت نمایان شده باشد باید سهم او را به ورثهاش بدهند، ولى ورثه نمى توانند صاحب زمین را مجبور کنند که زراعت در زمین باقى بماند، مگر اینکه چیدن آن موجب ضرر و زیان آنها شود.
آگاهى به بطلان مزارعه بعد از زراعت [احکام مزارعه ]
پرسش :هرگاه بعد از زراعت و قبل از پايان محصول بفهمند مزارعه باطل بوده، تکلیف چیست؟
پاسخ :در فرض سوال، اگر بذر از صاحب زمین است زراعت متعلّق به اوست و باید اجرت زارع را مطابق معمول بپردازد و اگر بذر از زارع باشد زراعت مال اوست و باید مال الاجاره زمین را مطابق معمول به صاحب زمین بدهد و چنانچه رضایت به باقى ماندن زراعت تا پایان مدّت در زمین خود ندهد زارع باید آن را بچیند، مگر اینکه اینکار موجب ضرر و زیان او گردد و باقىماندن در زمین و پرداختن مالالاجاره موجب ضرر و زیانى براى مالک نباشد.
بقاء ريشه زراعت بعد از مدت مزارعه [احکام مزارعه ]
پرسش :اگر بعد از جمع كردن حاصل و تمام شدن مدّت مزارعه، ريشه زراعت در زمين بماند و سال بعد دو مرتبه حاصل دهد، تکلیف چیست؟
پاسخ :چنانچه صاحب زمین و زارع از آن صرف نظر نکرده باشند حاصل سال دوم مطابق سال اوّل باید تقسیم شود.
نهالی که از ریشه درخت قطع شده روییده [احکام مزارعه ]
پرسش :شخصى در زمین دیگرى درختى دارد که آن را قطع مى کند ولى از ریشه آن درخت نهالى مى روید و تبدیل به درخت مى شود، آیا این درخت متعلّق به صاحب اصلى درخت مى باشد و یا از صاحب زمین مى باشد؟
پاسخ :نهال مال صاحب درخت است.
نهالی که از ریشه درخت همسایه روییده [احکام مزارعه ]
پرسش :شخصى درختى در زمین خودش مى کارد و ریشه آن به زمین شخص دیگرى مى رسد و از آن نهال مى روید آیا آن نهال از صاحب زمین است و یا از صاحب درخت؟
پاسخ :از صاحب درخت است، لکن صاحب زمین مى تواند یا اجاره بگیرد و یا با اطلاّع به صاحب درخت آن نهال را قطع کند.
صاحب درختی که در زمین مشاع کاشته شده [احکام مزارعه ]
پرسش :چند برادر در یک خانه زندگى مى کنند و مال و ملک ایشان مشاع است یکى از برادران در زمین مشاع درخت مى نشاند، شرعاً این درختان مال کدام یک از آنهاست؟
پاسخ :درخت از آن کسى است که مالک آن بوده و در زمین نشانیده است لکن اگر بدون اجازه صاحب زمین بوده است صاحب زمین حق دارد که اجاره بگیرد یا درخت را از اصل بیرون بیاورد و به صاحبش بدهد.
صاحب درختی که در زمین پدر کاشته شده [احکام مزارعه ]
پرسش :پسرى در زمین پدر بدون اجازه و یا با اجازه پدر درخت مى نشاند، شرعاً این درختان مال کدام یک از آنهاست؟
پاسخ :درخت از آن کسى است که مالک آن بوده و در زمین نشانیده است لکن اگر بدون اجازه صاحب زمین بوده است صاحب زمین حق دارد که اجاره بگیرد یا درخت را از اصل بیرون بیاورد و به صاحبش بدهد.
صاحب درختی که در زمین پدر کاشته شده [احکام مزارعه ]
پرسش :اگر زارع و دهقان و یا کارگر و خادم کسى در زمین صاحب زمین درخت مى نشاند، شرعاً این درختان مال کدام یک از آنهاست؟
پاسخ :درخت از آن کسى است که مالک آن بوده و در زمین نشانیده است لکن اگر بدون اجازه صاحب زمین بوده است صاحب زمین حق دارد که اجاره بگیرد یا درخت را ازاصل بیرون بیاورد و به صاحبش بدهد.
غرس نهال به شرط شراکت در زمین باغ [احکام مزارعه ]
پرسش :دو نفر زمینى را معامله مى کنند به این عنوان که مالک، زمین خود را به دیگرى واگذار مى کند براى درختکارى و دیگرى هم درخت مى کارد قرارشان بر این بود که بعد از بزرگ شدن درختان، زمین را با درختان نصف کنند ، به همین شکل با رضایت طرفین عمل نمودند ولى تعیین نکردند که این طرف مال تو و آن طرف مال من باشد، آیا این مسأله ضررى به مغارسه مى زند؟
پاسخ :معامله مزبور اشکال ندارد و در موقع بلوغ درختان، مى توانند آن را با رضایت طرفین یا به وسیله قرعه تقسیم کنند و بعد از تقسیم هر کدام مالک سهم خودشان مى شوند.
قطع درختانی که به شرط شراکت در زمین باغ در آن کاشته شده [احکام مزارعه ]
پرسش :دو نفر زمینى را معامله مى کنند به این عنوان که مالک، زمین خود را به دیگرى واگذار مى کند براى درختکارى و دیگرى هم درخت مى کارد قرارشان بر این بود که بعد از بزرگ شدن درختان، زمین را با درختان نصف کنند اما بعد از رحلت طرفین، ورثه درختها را قطع نموده اند، بعد از مدّتى ورثه مالک زمین، بر علیه ورثه مالک درخت شکایت مى کنند و مى گویند این زمین مال ماست و به زور زمین را از آنها گرفته است آیا این کار جایز است؟
پاسخ :اگر درختان قطع شود، مالکیّت هر کدام نسبت به سهم خود از زمین باقى است و هر کسى درختها را قطع کرده ضامن است.
مالک چاهی که بدون رضایت مالکین مزرعه مشاع حفر شده [احکام مزارعه ]
پرسش :در صورتى که یکى از مالکین مزرعه مشاع بدون رضایت دیگران و با مخارج خود چاهى حفر نماید، آیا این چاه ملک حافر است، یا دیگران هم در این چاه حقّى دارند؟
پاسخ :ملک همه است.
تکلیف زمینی که نَسَق آن را به اسم کشاورز ثبت کرده اند [احکام مزارعه ]
پرسش :قبل از انقلاب اسلامى زمین مالک در دست کشاورز بوده و آن را کشت مى کرده است، از طرف حکومت آن زمان نَسَق زمین را به اسم آن کشاورز ثبت کرده اند، آیا این نَسَق بندى حقّى براى کشاورز ایجاد مى کند که بعد از آن قابل نقل باشد؟
پاسخ :چنانچه حقّ نسق در حال حیات براى زارع و بعد از ممات براى فرزندان او جزء عرف محل باشد، از قبیل شرط ضمن العقد در قراردادهاى مزارعه با زارعین محسوب مى شود و این حق براى او و فرزندانش شرعى خواهد بود.
حق کشاورز نسبت به زمینی که مدت طولانی روی آن کار کرده [احکام مزارعه ]
پرسش :کشاورزى هستم که حدود چهل سال است به صورت ارباب و رعیّتى روى زمین مالک، کشاورزى نموده ام; اکنون مالک قصد گرفتن زمین را از این جانب دارد. آیا حقیر به عنوان زارعى که حدود چهل سال روى زمین او کار کرده و زمین او را حفظ کرده و هر سال مبلغى را به عنوان حقّ ارباب به او پرداخت نموده ام، حقّى دارم؟
پاسخ :اگر قراردادى با او در این مورد داشته باشید، حق دارید. همچنین اگر در عرف و عادت محل این باشد که براى این گونه کارگران حقّ خاصّى قائل مى شوند و طرفین با علم و آگاهى بر این مساله اقدام نموده اند، حق براى شما ثابت مى شود (مطابق آنچه معمول محل است) در غیر این صورت حقّى ندارید; هرچند مستحبّ است مالک زمین، ملاحظه حال شما را بنماید.
مزارعه دادن زمینی که بصورت مزارعه در اختیار کشاورز است [احکام مزارعه ]
پرسش :زمین هاى کشاورزى از قدیم الایّام بطور مزارعه در اختیار زارعین بوده و زارع هر ساله مبلغى به مالک مى پرداخته است. آیا زارع مى تواند این زمین را به مبلغى بیشتر به دیگران جهت زراعت یک ساله اجاره دهد؟
پاسخ :اگر صاحب زمین با مستاجر شرط مباشرت نکرده باشد، اجاره دادن آن اشکالى ندارد، ولو به زیادتر از آنچه که اجاره داده است; ولى احتیاط واجب آن است که کارى روى زمین انجام داده باشد، یا وسیله اى بر آن اضافه کند.
منبع: سایت هدانا برگرفته از استفتائات آیت الله العظمی مکارم شیرازی .
