دوره های تاریخی حدیثی شیعه درس دوم

درس دوم : پیشینه فقه الحدیث (1)

درس دوم : پیشینه فقه الحدیث (1) اهداف درس هدف از ارائه مطالب این درس آن است که فراگیرنده؛ با سابقه پژوهش ها در زمینه فقه الحدیث آشنا گردد؛ بنیان گذاران، پدیدآورندگان و عالمان برجسته دانش فقه الحدیث را بشناسد. برای بررسی کارنامه دانشمندان مسلمان در زمینه فقه الحدیث، لازم است کوششهای آنان را در زمینه شرح و تفسیر، نقد و ردّ، و حلّ اختلاف و تعارض احادیث، که مهم ترین جایگاههای کاربرد فقه الحدیث هستند، بررسی کنیم.

کوشش هایی که اگرچه کمتر در کتابی مستقل گرد آمده، امّا در کنار جریان نقل حدیث و همزاد با آن وجود داشته و با اوج و رکود آن همراه بوده است؛ زیرا از همان آغاز، احادیثی با معانی ژرف صادر شده که نیازمند تبیین و شرح بوده است، یا تساهل در نقل آنها غبار ابهام را بر سیمایشان نشانده و حدیث شناسان را به تفسیر و برداشتن پرده های مانع از فهم آنها وادار کرده است. همچنین زدودن افزوده های عمدی و سهوی راویان، جمع میان اخبار متخالف و متعارض و یاری رساندن به فهم صحیح، که مانع از توهّم تعارض گردد، وجهه دیگری از این دانش شده است.

 

نخستین گامها (دوره حضور)

برای دسته بندی این فعالیتها، آنها را به شش دوره تاریخی تقسیم و مشخصات کلی هر دوره را ارائه می کنیم. سیر کلی این کوششها از شرحهای ساده بر یک حدیث آغاز می شود و در قرون اخیر، به شرحهای بسیار بزرگ و مفصّل و نیز تدوین رساله های مستقل مرتبط با حوزه فقه الحدیث می انجامد. (1)

1- .. ما در اینجا به فعّالیتهای انجام شده در حوزه حدیث شیعه می پردازیم و خوانندگان علاقه مند به فعّالیتهای حوزه حدیث اهل سنّت را به کتاب فقه الحدیث و روشهای نقد متن، نوشته نهلا غروی نایینی ارجاع می دهیم.

نخستین گامها (دوره حضور)در این دوره، احادیث پیامبر و امامان پس از قرآن، منبع اصلی دین به شمار می رفت و حساسیت امامان نسبت به انتقال صحیح گفته های خود و پیامبر خدا موجب می شد که راویان برای اخذ و تحمّل، نقد و ردّ و جمع و حلّ اخبار، تا حدّ امکان به امامان مراجعه کنند. از این رو آغازگر سنّت نیکوی تفسیر حدیث و نیز نقد آن امام علی علیه السلام است.

آن حضرت با بیان جایگاه خود به عنوان پاسدار میراث نبوی به اصحاب خاص خود اجازه داد که برای فهم و نقد احادیث به او مراجعه کنند تا از درستی و نادرستی آنها آگاه شوند یا به فهم صحیح و مقبولی از آن دست یابند. در اینجا بخش کوچکی را از آغاز یک حدیث بلند در الکافی نقل می کنیم و از دانشجویان عزیز می خواهیم که به متن کامل روایت مراجعه کنند تا به نقش بنیادین امام علی علیه السلام در این دانش، و توضیحات و ارائه رهنمودهای حضرتش در به کار بستن مقدمات و شرطهای فهم حدیث و پیش نیازهای تعامل درست با روایات پی ببرند. سلیم بن قیس به حضور امیر مؤمنان می رسد و می گوید:

من از سلمان و مقداد و ابوذر چیزهایی از تفسیر قرآن و احادیثی از پیامبر فراگرفتم که با آنچه در اختیار مردم است تفاوت دارد. آن گاه شما آنچه را که از این سه نفر شنیده بودم، تصدیق کردی.

همچنین چیزهایی فراوان از قرآن و احادیث پیامبر خدا در دست مردم دیدم که شما با آنها مخالفت می کنید و آنها را باطل می خوانید. آیا مردم عامدانه بر پیامبر خدا دروغ می بندند و قرآن را با رأی خود تفسیر می کنند؟ (1) 

امام علی علیه السلام در پاسخ این یار بزرگ خود، از راست و دروغ حدیث، ناسخ و منسوخ، عام و خاص و محکم و متشابه قرآن و حدیث سخن می گوید و با تقسیم چهارگانه راویان به منافق، متوهمِ اشتباه فهم، غیر ضابط و ضابط، عوامل زایش خطا و طریقه نقل و فهم صحیح را در حوزه حدیث ارائه می دهد. آنگاه به بیان جایگاه رفیع خود در بهره گیری همیشگی از پیامبر و شناخت همه جوانب قرآن و سنّت، از عامّ و خاصّ، تفسیر و تأویل و محکم و متشابه تا ناسخ و منسوخ می پردازد و نیز دعای پیامبر را در حقّ خود در باره فهم و حفظ آنها نقل می کند.

1- .. الکافی، ج 1، ص 62، ح 1.

تأکید امامان بر فهم درست حدیث

تأکید امامان بر فهم درست حدیث پافشاری بر فهم درست و نقّادانه حدیث و جلوگیری از نشر اکاذیب و نافهمیها و بدفهمی ها سیره همیشگی اهل بیت عصمت و طهارت بوده است. امام علی علیه السلام خود در توصیف این خاندان چنین می گوید: عَقَلُوا الدّینَ عَقْلَ وِعایَه وَ رِعایَه، لاعَقْلَ سَماعٍ وَ رِوایَه، فَإنَّ رُواه الْعِلْمِ کثیرٌ وَ رُعاتُهُ قَلیلٌ. (2) دین را چنان که باید دانستند و به کار بستند، نه آن که تنها آن را بشنوند و برای دیگران نقل کنند، که راویان علم بسیارند و پاسداران آن اندک.

2- .. نهج البلاغه، خطبه 239.

در همین راستا، امام صادق علیه السلام جایگاه جاودان اهل بیت علیهم السلام را چنین بیان می کند: إنَّ الْعُلَماءَ وَرَثَه الأنْبیاءِ وَذاکَ أنَّ الأنْبیاءَ لَمْ یُورِثُوا دِرْهَماً وَلادیناراً وَإنَّها أَورَثُوا أَحادیثَ مِنْ أحادیثِهِمْ، فَمَنْ أَخَذَ بِشَیْ ءٍ مِنْها فَقَدْ أَخَذَ حَظّاً وافِراً. فَانْظُرُوا عِلْمَکمْ هَذا عَمَّنْ تَأخُذُونَهُ، فَإنَّ فینا أهْلَ الْبَیْتِ فی کُلِّ خَلَفٍ عُدُولاً یَنْفُونَ عَنْهُ تَحْریفَ الْغالینَ وَانْتِحالَ الْمُبْطِلینَ وَتأوِیلَ الْجاهِلینَ . (1)

علما جانشینان پیامبرانند، چون پیامبران درهم و دیناری به ارث نمی گذارند. تنها از آنان چند حدیثی از احادیثشان ارث برده می شود، که هر که از آنها چیزی اندوخت بهره ای فراوان برده است. پس بنگرید که علمتان را از چه کسی می گیرید، که در میان ما اهل بیت، همیشه عادلانی هستند که تحریف غالیان و بدعتهای باطل گرایان و تفسیرهای نادرست جاهلان را طرد می کنند. و در روایتی دیگر امام علی علیه السلام چنین می گوید: لاتُحَدِّثِ النّاسَ بِکلِّ ما سَمِعْتَ بِهِ، فَکَفَی بِذلِکَ کَذِباً . (2) هر آنچه را شنیده ای برای مردم بازگو مکن، که این برای دروغگویی کافی است.

1- .. الکافی، ج 1، ص 32، ح 2 و بنگرید به معجم السفر، ص 463، ح 1585.
2- .. بحار الأنوار، ج 2 ، ص 160.

 

فقه الحدیث نزد راویان

فقه الحدیث نزد راویان بیانها و توصیه های مکرّر امامان درباره فهم دقیق و نقادانه احادیث و عرضه آنها بر ایشان، موجب تکاپوی همیشگی شیعه در درست فهمیدن حدیث و نقد کژفهمی ها شده است. گزارشهای فراوانی در دست داریم که نشان می دهد راویان شیعه در دوره حضور، به محضر امامان شتافته و از مضمون، محتوا و نیز صحت و صدور روایات منسوب به آنان پرسیده اند و امامان آن احادیث را تفسیر کرده یا معنای اصلی و مقصود حقیقی گوینده آن را بازگفته اند و در بسیاری از موارد نیز آن را نقد یا ردّ کرده اند. (1)

 درباره احادیث متعارض و شیوه های حل آنها نیز می توان به کوشش های برخی اصحاب بزرگ ائمه مانند محمد بن ابی عمیر (م 217 ه)، از اصحاب امام کاظم و امام رضا(، که بیش از نود تألیف داشته است (2) و نیز همتای او یونس بن عبدالرحمان با بیش از سی تألیف، اشاره کرد که هر دو کتابی به نام اختلاف الحدیث داشته اند. یونس کتاب علل الحدیث (3) نیز نگاشته است. دانش علل الحدیث ناظر به عیب های حدیث است و در زمره کتب فقه الحدیثی جای می گیرد. (4)

1- .. برای آشنایی با این نمونه ها ر. ک: مجله علوم حدیث، شماره 6 و 9 : مقاله «عرضه حدیث بر امامان» از نگارنده ؛ در آنجا نشان داده ایم که عرضه حدیث، همواره و در روزگار همه امامان وجود داشته و تنها کثرت و شدت آن متفاوت بوده است.
2- .. همان، ص 326، رقم 887.
3- .. علل الحدیث به معنای عیب های پنهان در سند و متن حدیث است.
4- .. پیشین، ص 446، رقم 1208 و الفهرست طوسی، ص 266، شماره 813.

ویژگی های کلی دوره

ویژگیهای کلی دوره می توان تلاشهای فقه الحدیثی در دوره حضور معصومان را در پنج بند زیر خلاصه کرد:

1. امامان، یاران خود را به فهم ژرف حدیث و دقت در آن تشویق کرده و عرضه حدیث بر امامان به این منظور، یا آگاهی از تصحیف و تحریف و نیز نقد آن، وجود داشته و اوج گرفته است.

2. پرسش از کلمات و عبارات حدیثی رواج داشته است و ائمه خود نیز به تبیین

دوره تدوین جوامع اولیه (قرن سوم تا پنجم)

برقی

واژه های وارد شده در احادیث نبوی همّت گماشته اند. (1) 3. برخی از اصحاب امامان احادیث مختلف یا معلول را جمع آوری و احتمالاً آنها را حلّ و نقد کرده اند. 4. ائمه گاه با بیان زمینه های صدور حدیث و به دست دادن شرایط زمانی و مکانی آن، به فهم و قبول آن یاری رسانده اند. (2) 5. در این دوره، شرح مفصّل و مستقلی بر یک مجموعه حدیثی گزارش نشده است.

دوره تدوین جوامع اولیه (قرن سوم تا پنجم)پس از عصر حضور نیز مؤلّفان کتاب های حدیثی و دانشمندان شیعه، به فهم معانی احادیث و تفسیر و شرح درست آنها، و نیز حل اخبار متعارض، اهمیتی بسزا دادند که ما به ذکر مختصر تلاشهای چند تن از آغازگران و بزرگان آنان بسنده می کنیم:

1. برقی ابوجعفر احمد بن محمد بن خالد برقی (م 274 یا 280 ه) از راویان و مؤلفان موثّق شیعی است که کتاب بزرگ المحاسن او با بیش از صد فصل، نخستین جامع حدیثی در میان جوامع بر جای مانده شیعه است که متأسفانه از این کتاب، جز ابوابی به دست ما نرسیده است. برقی با نگارش سه کتاب علل الحدیث، معانی الحدیث و التحریف و تفسیر الحدیث و نیز تبویب منطقی کتابش و گردآوری احادیث مشابه و مفسّر یکدیگر در کنار هم، در استوارسازی پایه های علم فقه الحدیث کوشیده است. (3)

1- .. برای نمونه ر. ک: معانی الأخبار، ص 84 و 272 و 316.
2- .. ر. ک: معانی الأخبار، ص 319؛ الکافی، ج 6، ص 259، ح 7.
3- .. ر. ک: رجال النجاشی، ص 76، رقم 182.

شیخ کلینی

2. شیخ کلینی ابوجعفر محمّد بن یعقوب بن اسحاق کلینی (م 329 ه) از معروف ترین محدثان شیعه و کتاب او الکافی، از معتبرترین جوامع حدیثی است. کلینی در مقدمه این کتاب برخی از موازین نقد حدیث و نیز حلّ تعارض اخبار و تمیز صحیح از نادرست (مانند عرضه بر قرآن و سنّت و مخالفت عامه) را بیان داشته و در اولین مجلّد آن، ابوابی مانند «اختلاف الحدیث»، «الردّ إلی الکتاب و السنّه» و «الأخذ بالسنّه و شواهد الکتاب» را سامان داده است.

کلینی احادیث هم مضمون و مشابه را در گستره وسیع عقاید و اخلاق و احکام یافته و در سرتاسر کتابش، آنها را در کنار هم و در ذیل عناوین دلالت کننده بر مقصود، گرد آورده و از این طریق به فهم حدیث و استنباط احکام کمک شایانی نموده است. کلینی در بسیاری موارد با احادیث مطلق و عام آغاز کرده و سپس احادیث مفسّر و مخصّص را پی آن آورده و احادیث ناهمخوان یا نامفهوم و گاه نامقبول را جدا ساخته و در بابهایی به نام «النوادر» جای داده است. او با استفاده از منابع معتبر و اشعار شاعران، به ترجمه لغات مشکل پرداخته و برخی مباحث را شرح و تفسیر کرده است. (1) 

او همچنین از گفته های راویان فقیه و بزرگی (مانند زراره، معاویه بن عمّار، محمّد بن ابی عمیر و یونس بن عبدالرحمان) برای تبیین معنای حدیث استفاده کرده است. (2) اگر چه شیوه کلینی گزینش یکی از دو دسته احادیث متعارض و نیاوردن دسته دیگر است، اما در موارد نادری به توضیح و ارائه راه حل برای احادیث متعارض پرداخته است. می توان گفت او در این موارد با ارائه فهم درست از حدیث، ناهمگونی ظاهری آن را با احادیث دیگر حل کرده است. (3) کلینی نزدیک به دو دهه از گران بهاترین ایام عمر خود را بر سر تدوین روایات الکافی نهاد که نشان دهنده ژرف نگری و توجه کامل او به معانی روایات است.

1- .. ر. ک: الکافی، ج 1، ص 85 و ص 111 و ص 124 و ص 136 در مباحث معارف توحیدی.
2- .. ر. ک: همان، ج 7، ص 109 و ج 6، ص 105 و ص 110 و ج 4، ص 509.
3- .. ر. ک: همان، ج 3، ص 280 و ج 4، ص 91.

شیخ صدوق

3. شیخ صدوق ابوجعفر محمد بن علی بن حسین بن بابویه، معروف به شیخ صدوق (م 381 ه)، از محدّثان پرکار و فقیهان زبردست حوزه شیعه است. شیخ صدوق با تألیف کتاب معانی الأخبار، نخستین گام بلند را در راه تألیف کتابهای مستقل مربوط به فقه الحدیث برداشت. او با ابتکاری ویژه احادیثی را که درباره احادیث پیچیده یا واژه های کلیدی و نامفهوم آنها مطالبی داشتند جمع آوری و در قالب صدها باب عرضه کرد. این کتاب یکی از مراجع اصلی حدیث پژوهان در تشخیص معانی روایات است. صدوق در این کتاب، از غریب نگارانی مانند ابوعبید در شرح لغات مشکل بهره برده است. (1) صدوق کتاب مستقلی نیز به نام غریب حدیث النبی و أمیر المؤمنین نگاشته که به دست ما نرسیده است. (2) آن گونه که از نام کتاب بر می آید، او واژه های مشکل احادیث این دو معصوم بزرگوار را شرح و تفسیر کرده است. صدوق در جامع بزرگ روایی خویش، کتاب من لا یحضره الفقیه نیز، گاه به توضیح و شرح احادیث روی آورده و برخی لغات مشکل را تفسیر کرده است. (3) همچنین گاه در رفع تعارض اخبار کوشیده است. (4) گفتنی است صدوق بسیاری از کتابهای حدیثی خود را به صورت موضوعی تبویب و عرضه کرده است که خود، بهترین شیوه برای فهم دقیق حدیث است. (5) برخی شیخ صدوق را به عنوان ناقد اخبار نیز ستوده اند. (6)
1- .. ر. ک: معانی الأخبار، ص 242، 272، 273، 276، 278، 282 و 291.
2- .. الذریعه، ج 16، ص 46؛ رجال النجاشی، ص 391، ش 1049.
3- .. ر. ک: من لا یحضره الفقیه، ج 1، ص 26، ح 811 و ج 2، ص 17، ح 1600 و ص 25، ح 1605 و ص 38، ح 1640 و … .
4- .. برای نمونه ر. ک: همان، ج 1، ص 363 و ج 2، ص 93، 139، 179 و 376.
5- .. ر. ک: کتابهای التوحید، مصادقه الإخوان، فضائل الأشهر الثلاثه و … .
6- .. برای نمونه ر. ک: الفهرست، ص 237، ش 710؛ خلاصه الأقوال، ص 248، نیز ر. ک: معانی الأخبار، ص13 9 (مقدّمه مصحّح).

شیخ مفید و سید مرتضی

4. شیخ مفید و سید مرتضی اگر چه شیخ مفید و سید مرتضی جامع نگار نیستند، اما تأثیر آن دو در پیشرفت فقه الحدیث کمتر از کلینی و صدوق نیست. محمد بن نعمان مشهور به شیخ مفید با باز کاوی معانی اصلی واژه ها، (1) ما را به مفهوم اصیل متن رهنمون می کند و با ارائه وجود معانی مجازی در روایات، ما را از دو خطر انکار چنین زیباییهای هنری در سخنان معصومین علیهم السلام یا حمل همه معانی والا و حقیقی بر حالت مجازی و نمادین برحذر می دارد و خود نیز هرجا که قرینه مجاز و استعاره و زمینه آن باشد می پذیرد. (2) او از رهگذر همین کوششهای ادبی توانست کژ فهمی های معاندان و نیز سوء برداشتهای برخی از اسلاف خود را تصحیح کند و فهم درستی از احادیث ارائه دهد. او همچنین با تکیه به تواناییهای خود در علم کلام توانست مجموعه ای سازوار از احادیث اعتقادی ارائه دهد و احادیث معضل و مشکلی همچون احادیث صفات خدا، جبر و تفویض، مشیت و اراده، قضا و قدر، فطرت، بدا، عرش، روح، رجعت، موت و قبر را تبیین و تعارض و اختلاف درونی آنها را چاره جویی کند. (3) او برای حل اختلاف اخبار از علم اصول فقه بهره گرفت و اخبار مختلف فقهی و اعتقادی را جمع و حل نمود (4) و وظیفه محدّث را در حالتهای گوناگون اخبار متعارض بیان کرد. (5) شیخ مفید رساله های مستقلی نیز در شرح و نقد برخی اخبار مانند خبر «سهو النبی» یا حدیث «نَحْنُ مَعاشِرَ الأنْبیاءِ …» نگاشت. (6) ابوالقاسم علی بن الحسین الموسوی مشهور به سید مرتضی نیز که شاگرد

1- .. بنگرید به دو رساله او در باره معنا و أقسام «المولی».
2- .. بنگرید به: تصحیح اعتقادات الامامیه، باب حکمه «الکنایه و الاستعاره»، ص 38 33.
3- .. همان.
4- .. بنگرید به ارجاع او به کتابش: التمهید و مصابیح النور در تصحیح اعتقادات الامامیه، ص147 و نیز کتاب التذکره بأصول الفقه.
5- .. همان، ص 147 تا آخر کتاب.
6- .. بنگرید به رساله «عدم سهو النبی» و حدیث «نحن معاشر الأنبیاء».

شیخ طوسی

مبرّز شیخ مفید است، در پی استاد خویش و با گام نهادن در مسیر او، بحثهای ادبی مؤثر در فهم آیات و احادیث را در کتاب امالی خویش آورد و همچون شیخ مفید از اعتقادات شیعی در برابر اشاعره، خطّ اعتزال، غلوّ و نیز دیگر تندروان مکاتب غیر شیعی دفاع کرد. سید مرتضی همچنین با تألیف یکی از نخستین کتابها در علم اصول فقه، یعنی الذریعه إلی أصول الشریعه، پایه های اساسی فهم حدیث و شیوه های جمع اخبار مختلف را بنیان نهاد. (1) وی در تألیفات متعدد خویش، مفهوم واقعی و مقصود اصلی احادیث را ارائه و تثبیت کرد و از این طریق، احادیث غیر قابل فهم و باور را تبیین نمود. (2) مطالعه کتابهای او، به ویژه امالی، زمینه فهم بسیاری از احادیث را فراهم می آورد و از این رو مراجعه به آن توصیه می شود. از این نظر المجازات النبویه، اثر برادر او، سید رضی، مؤلف نهج البلاغه نیز چنین تأثیری دارد.

5. شیخ طوسی ابوجعفر محمد بن حسن بن علی طوسی (م 460 ه) با نوشتن دو کتاب از چهار کتاب بزرگ و جامع اولیه حدیث شیعه، خدمات شایان توجهی به علم حدیث کرد. وی در علوم گوناگون خبره بود و نزد استادانی چون شیخ مفید و سید مرتضی، بسیاری از علوم حدیثی و علوم مرتبط با آن را فرا گرفته بود. شیخ طوسی با شاگردی در محضر این دو عالم و با تلاش خود توانست در کتاب بزرگش تهذیب الأحکام، به توضیح بسیاری از احادیث دشوار و نیز حلّ اخبار متعارض بپردازد. (3) او در مقدمه کتاب بزرگ و مستقلش، الاستبصار فی ما اختلف من الأخبار، مبانی

1- .. برای مثال بنگرید به الذریعه إلی أصول الشریعه، باب «الخطاب و أقسامه و أحکامه»، باب «العموم و الخصوص»، باب «أنواع التخصیص»، باب «المجمل و البیان» و … .
2- .. بنگرید به الشافی فی الإمامه، تنزیه الأنبیاء و الأمالی.
3- .. ر. ک: تهذیب الأحکام، ج 1، مقدمه مولف.

ویژگیهای کلی دوره

ترجیح یک روایت بر روایت دیگر را بیان کرده و سپس در متن کتاب، که مشحون از نکات فقه الحدیثی است، نتایج و شیوه های حلّ اخبار مختلف و متعارض را ارائه داده است. شیخ طوسی در کتاب اصول فقهش، عدّه الأصول، نیز، به برخی قواعد فقه الحدیث (مانند عام و خاص، ناسخ و منسوخ، مطلق و مقید و مجمل و مبین) پرداخته و به مباحث ادبی مرتبط با فهم حدیث، همچون حقیقت و مجاز، اشاره کرده است. (1) سه کتاب یاد شده، به ویژه الاستبصار، گنجینه ای از احادیث دشوار یا متعارض به همراه روشهای حل آنها هستند و حمل و جمع شیخ طوسی در اخبار همواره مورد اعتنای فقیهان و حدیث پژوهان بوده است، به گونه ای که فیض کاشانی و شیخ حرّ عاملی، فهم و گفته شیخ را در جوامع روایی خود، الوافی و وسائل الشیعه آورده اند. در پایان باید افزود که روش شیخ طوسی در فهم معانی نهفته و حل احادیث، تا حدّ زیادی بر اساس جمع آوری احادیث مشابه، موید و هم خانواده استوار است.

ویژگیهای کلی دوره1. تألیف در زمینه علل الحدیث و تفسیر حدیث ادامه یافت. 2. صاحبان جوامع با تنظیم احادیث و گردآوری موضوعی (و نه مسندی آنها)، اولین و اساسی ترین گام را برای فهم درست و بهتر احادیث برداشتند. آنان با مجموعه سازیهای کلان و زیبای خود، احادیث مشابه و ناظر به هم را یک جا در اختیار ما نهادند. 3. نخستین کتاب فقه الحدیثی به نام معانی الأخبار نوشته شد. 4. نخستین کتاب مستقل در زمینه احادیث متعارض و متخالف به نام الاستبصار فی ما اختلف من الأخبار عرضه شد.

1- .. ر. ک: عدّه الأصول، بابهای اول، دوم، پنجم و ششم.

رکود نسبی (قرن ششم تا نهم)

5. شیخ مفید و سید مرتضی رساله های مستقلی در شرح و نقد برخی خطبه ها و احادیث تألیف کردند. این دو همچنین تأثیر توجه به مباحث ادبی را در فهم متون حدیثی نشان دادند. 6. استفاده از دیوانها و کتب غریب الحدیث رونق گرفت و در شرح اخبار دشوار و پیچیده مورد استفاده و استشهاد مؤلفان واقع شد. 7. توجه به قرینه های خارجی (مانند موافقت و مخالفت با قرآن و سنّت و نیز فتوای اهل سنت) برای ردّ و تأیید حدیث، در ابواب اولیه الکافی مشاهده می شود، همچنان که در کتابهای اصولی این دوره (مانند عدّه الأصول) نیز به چشم می آید. 8. کتابهای اصول فقه، به منزله پشتوانه علمی و فنّی فقه الحدیث، پا به عرصه نهادند.

رکود نسبی (قرن ششم تا نهم)این دوره را می توان دوره رکود نسبی حدیث و شکوفایی فقه شیعه دانست. افراد شاخص این دوره میانی، همچون ابوالقاسم رضی الدین علی بن موسی (ابن طاووس)، برادرش جمال الدین احمد بن طاووس (از عالمان قرن هفتم)، علامه حلّی و شهید اول (هر دو از عالمان قرن هشتم)، کمتر به نقل حدیث و بیشتر به نقد آن پرداختند و احادیث را در میان مباحث علم فقه ، شرح و حلّ کردند. اما رساله های مستقلی نیز درباره جمع میان اخبار و برخی شرحها نوشته شد، مانند استقصاء الاعتبار فی تحریر معانی الأخبار، (1) مختصر شرح نهج البلاغه، (2) شرح کلمات الخمس، (3) و نیز الجمع بین کلام النبی و الوصی و الجمع بین آیتین من الکتاب العزیز (4) از علامه حلّی، شرح بر نهج البلاغه و نیز برخی ادعیه از

.

1- .. خلاصه الأقوال، ص 110.
2- .. همان، ص 112.
3- .. الذریعه، ج 18، ص 118، ش 981.
4- .. مکتبه العلامه الحلّی، ص 112، ش 44.

ویژگیهای کلی دوره

ابن طاووس، (1) همچنین شرح ابن میثم بحرانی (م 679 ه) بر نهج البلاغه و شرح رشید وطواط بر مِئَه کلمه اثر جاحظ. در قرن هشتم و نهم نیز می توان به ترتیب از مصابیح القلوب، که شرح ابوسعید حسن بن حسین سبزواری بر پنجاه و سه حدیث به زبان فارسی است، الرساله العلّیه فی الأحادیث النبویه، که شرح کمال الدین حسین کاشفی بیهقی سبزواری بر چهل حدیث پیامبر خداست، و نیز شرح برخی از احادیث اعتقادی از علی بن محمد بیاضی نباطی، مؤلف الصراط المستقیم و الرساله الیونسیه نام برد.

ویژگیهای کلی دورهبه طور کلی این دوره را می توان دوره فترت در تاریخ حدیث نامید و شاخصهای کلی آن را در فقه الحدیث چنین بیان کرد: 1. نقد و شرح حدیث بیشتر حالت کاربردی داشت و به منظور حلّ مسائل فقهی و کلامی به کار می رفت. 2. رساله های مستقل معدودی در جمع اخبار مختلف نوشته شد. 3. در میان شرح حدیثها، شرح و تفسیر سخنان امیر مؤمنان علیه السلام به ویژه نهج البلاغه چشمگیر است. شرح موضوعی برخی احادیث نیز وجود داشته است.

چکیدهo کوششهای دانشمندان مسلمان در زمینه فقه الحدیث، در سه حوزه شرح حدیث، نقد حدیث و حلّ اختلاف اخبار و نیز تدوین رساله های مستقل قابل بررسی است. o این دانش با تلاش پاسداران سنّت پیامبر آغاز شد و راویان با مراجعه به امامان و اصحاب بزرگ آنان، به فهم و حلّ روایات همت گماشتند.

1- .. کتابخانه ابن طاووس، ص 89 و 96.