با توجه به علم و قدرت نامحدود خداوند، تعبیر «عسى» و «لعلّ» در کلام الهى به چه معنى است؟

معنای واژه های قرآنی «عَسى» و «لَعَلَّ»

پرسش : با توجه به علم و قدرت نامحدود خداوند، تعبیر «عسى» و «لعلّ» در کلام الهى به چه معنى است؟

پاسخ اجمالی

کلمه «عَسى» در لغت عرب به معنى «شاید» و«لَعَلَّ» به معنى امیدوارى در امورى است که اطمینانی به وجود آن نیست. کاربرد این کلمات در کلام انسان طبیعى است؛ اما درباره خداوند به حسب ظاهر اشکال دارد؛ چون لازمه آن جهل و عدم قدرت است. اما حق این است که این کلمات در کلام خداوند نیز، به همان معنای اصلی است و لازمه آن جهل و عدم قدرت نیست، بلکه یک نوع بیدارباش و توجه دادن به مؤمنان است.

پاسخ تفصیلی

کلمه «عَسى» در لغت عرب به معنى «شاید» و آمیخته با معنى تردید است و «لَعَلَّ» به معنى امیدوارى و انتظار در مورد امورى است که اطمینان به وجود آن در آینده نمى باشد ولى احتمال وجود دارد.
اکنون این سوال پیش مى آید که: به کار بردن این گونه کلمات در لابلاى سخنان انسان ها کاملاً طبیعى است؛ زیرا انسان از همه مسائل آگاه نیست.
به علاوه قدرت او محدود است و قادر به انجام هر چه مى خواهد نمى باشد، اما خداوندى که از گذشته، آینده و حال کاملاً با خبراست و قدرت بر انجام آنچه مى خواهد دارد، به کار بردن این گونه کلمات که دلیل بر «جهل» و یا «عدم قدرت» است درباره او چگونه تصور مى شود؟

به همین جهت بسیارى از دانشمندان معتقدند:

این گونه کلمات، هنگامى که در کلام خداوند به کار رود، معنى اصلى خود را از دست مى دهد، و معانى جدیدى پیدا مى کند، مثلاً «عَسى» به معنى «وعده» و «لَعَلَّ» به معنى «طلب» است.

ولى حق این است که:

این کلمات در کلام خداوند نیز، همان معنى اصلى خود را دارد و لازمه آن جهل و عدم قدرت نیست، بلکه این کلمات، معمولاً در جائى به کار مى رود که براى رسیدن به هدف، مقدمات متعددى لازم است، یعنى هنگامى که یک یا چند قسمت از این مقدمات حاصل شود هرگز نمى توان حکم قطعى به وجود آن هدف کرد، بلکه باید به صورت یک حکم احتمالى بیان شود.

مثلاً قرآن مجید مى گوید: «وَ اِذا قُرِءَ الْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَ اَنْصِتُوا لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ»؛ (هنگامى که قرآنخوانده شود، گوش کنید و خاموش باشید امید است مشمول رحمت خداوند شوید). (1)
روشن است تنها با گوش دادن آیات قرآن انسان مشمول رحمت خداوند نمى شود، بلکه این یکى از مقدمات است و مقدمات دیگر آن فهم و درک آیات، و سپس به کار بردن دستوراتى است که در آنها آمده، لذا در این گونه موارد نمى توان تنها با وجود یک مقدمه، حکم قطعى به حصول نتیجه کرد، بلکه باید به صورت یک حکم احتمالى بیان گردد.
به عبارت دیگر این گونه تعبیرات در کلام الهى یک نوع بیدارباش و توجه دادن شنونده به این است که غیر از این مقدمه شرائط و مقدمات دیگرى نیز براى رسیدن به مقصد لازم است، فى المثل براى درک رحمت خدا غیر از گوش فرا دادن به قرآن، عمل به آن هم لازم است. (2)

پی نوشت:
(1). سوره اعراف، آیه 204.
(2). گردآوري از کتاب: تفسیر نمونه، آيت الله العظمي مکارم شيرازي، دارالکتب الإسلامیه، چاپ سی و ششم، ج 4، ص 53.