قبر حضرت زینب در کجا قرار دارد
فهرست این نوشتار:
حضرت زينب سلام الله عليها مگر بعد از اربعين به مدينه برنگشتند، چرا قبر آن حضرت در شام قرار دارد؟
پاسخ: از قديم الايام سه مكان به عنوان قبر مطهر اين بانوي بزرگوار مطرح است و هركدام نيز طرفداراني دارد.
1- قبري كه در شهرك زينبيه امروز در نزديكي دمشق، پايتخت فعلي كشور سوريه وجود دارد. علماي قديم از اين مكان (شهرك زينبيه) به «غوطه» يا «راويه» تعبير آوردهاند. زائران ايراني كه جهت زيارت به سوريه ميروند، اين مكان را زيارت ميكنند.
2- محلي كه در شهر قاهره پايتخت مصر به نام «زينبيه» مشهور است.
3- شهر مدينه نيز به عنوان محل دفن حضرت زينب عليها السلام معرفي شده است، گرچه در مدينة النبي محلي به اين نام مثل دمشق و قاهره وجود ندارد.
براي هر يك از اين احتمالات ميتوان چند نفر از علماء را نام برد. تعدادي از عالمان مصري مثل قاضي شبراوي شافعي( الاتحاف بحب الاشرف، الشيخ عبدالله بن محمد الشبراوي، ص 93) . ، شبلنجي و شيخ حسن عدوي خمراوي (نورالابصار، شبلنجي ، ص 183 . الطبقات الكبري المسماة بلواقح الانوار، شعراني، ج 1 ص 27 . مشارق الانوار في فوز اهل الاعتبار، الشيخ حسن العدوي الخمراوي، قاهره، 1285 ه . ق.، ص 156،) و عده ديگري از علماي مصري كه ظاهرا يا از عرفا و يا شافعي و از محبين و علاقمندان اهلبيتبودهاند معتقدند كه حضرت زينب عليها السلام، در مصر مدفون شده است. مرحوم شيخ جعفر نقدي مؤلف كتاب «زينب الكبري عليها السلام» و نسابه عبيدلي نواده امام سجاد عليه السلام در كتاب اخبار الزينبات (اخبار الزينبات، نسابه عبيدلي، ص 125- 122 )نيز اين احتمال را تقويت كردهاند. در محافل علمي مانيز بعضي از بزرگان مثل مرحوم آيت الله العظمي مرعشي نجفي متمايل به مصر است.
مرحوم حاج شيخ عباس قمي به نقل از استاد خودش مرحوم محدث نوري ( هدية الزائرين و بهجة الناظرين، حاج شيخ عباس قمي، ص 353)، محمد حسن خان در خيرات حسان) خيرات حسان، محمد حسن خان، سنه 1304ه.، ج 2، ص 29،) سيد حسن صدر در نزهة اهل الحرمين( نزهة اهل الحرمين، السيد حسن الصدر، ط مطبعة سرفراز الملية في لكنهو الهند، 1354ه. ص 39 ) و محقق و نويسنده بزرگ، محمد حسنين سابقي در كتاب مرقد العقيله زينب عليها السلام احتمال شام را تقويت كردهاند. محقق اخير با روشي عالمانه احتمال مصر را رد كرده و با قرائن و شواهدي اثبات كرده است كه حضرت زينب كبري عليها السلام در شام دفن شده است.
از ميان كساني كه معتقدند اين بانوي گرامي در مدينه مدفون است، ميتوان مرحوم بيرجندي مؤلف كتاب كبريت الاحمر ، عباسقلي خان سپهر مؤلف كتاب الطراز المذهب )الطراز المذهب، ص 485)، كه در تكميل «ناسخ التواريخ» بوده ويك جلد آن مربوط به حضرت زينب عليها السلام است و مرحوم سيد محسن امين در اعيان الشيعه ( اعيان الشيعه، سيد محسن امين، چاپ بيروت، 10 جلدي، ج 7، صص 137- 141) را نام برد.
براي هر يك از اين سه احتمال دلائلي ذكرشده است كه پس از بيان هر يك، به نقد و بررسي آنها خواهيم پرداخت .
الف: احتمال مصر
براي اين احتمال دليل زير بيان شده است:
نسابه عبيدلي در كتاب «اخبار الزينبات» 6 روايت نقل كرده است كه بر اساس مضمون آنها بايد حضرت زينب عليها السلام درمصر دفن شده باشد، ما براي جلوگيري از طولاني شدن كلام روايات را ذكر نمي كنيم. ( اخبار الزينبات، نسابه عبيدلي، صص 115- 122).
نقد و بررسي
اين روايات از نظر سند و محتوا قابل اعتماد نيست. محمد حسنين سابقي نويسنده كتاب مرقد العقيله زينب عليها السلام اشكالاتي را براين احاديث وارد كرده است كه به اختصار بيان ميگردد:
بررسي روايات از نظر سند
1- اكثر راوياني كه عبيدلي اين روايات را از آنان نقل كرده است، مجهول هستند و پس از بررسي و تتبع فراوان در كتب رجال وتراجم و نسب هيچ اثري از آنان به دست نياورديم. اينان عبارتند از:
زهران بن مالك – عبدالله بن عبدالرحمن العتبي – علي بن احمد الباهلي – قاسم بن عبدالرزاق – محمد بن عبدالله – علي بن محمد بن عبدالله – عسامة المعافري – عبدالملك بن سعيد الانصاري – وهب بن سعيد الاوسي – اسماعيل بن محمد البصري – حمزة المكفوف .
با آنكه سيوطي شرح حال تابعان و محدثان و راويان و مورخان قديم و جديد مصر را نوشته است، اما شرح حال هيچكدام از اين چند نفر كه ياد كرديم در كتاب وي نيامده است. و چون وضع اينان بر ما مجهول است، طبعا روايتشان نيز فاقد اعتبار خواهد بود. از اين گذشته سند روايت دوم به مصعب بن عبدالله بن مصعب بن ثابت زبيري (متوفي 233 )ميرسد كه از يك خانواده مخالف و دشمن سرسخت اهل بيتبوده و دشمني اين خانواده با علي عليه السلام و خاندان او در ميان مورخان و دانشمندان ما مشهور و امر مسلمي است، بنابر اين روايت چنين شخصي نميتواند قابل اعتماد و استناد باشد.
بررسي مفاد روايات
مفاد اين روايات نيز خالي از تناقض و اشكال تاريخي نيست. مثلا روايت مصعب حاكي از اين است كه عبدالله بن زبير در مكه قيام كرد و مردم را به خونخواهي حسين عليه السلام دعوت نمود. در حالي كه دعوت وي به خونخواهي حسين عليه السلام در هيچ يك از تواريخ نقل نشده است، بلكه آنچه مسلم است اين است كه عبدالله بن زبير مردم را به خلافتخود دعوت كرد.
از طرف ديگر، پس از حادثه كربلا يزيد در مدينه چندان نفوذ و قدرتي نداشت كه بتواند حضرت زينب عليها السلام را مجبور به هجرت از اين شهر بكند، بلكه بر عكس پس از فاجعه كربلا و رسوا شدن حكومتيزيد، وي از آزار و اذيتخاندان امام حسين عليه السلام پرهيز ميكرد تا اسباب بدنامي بيشتري فراهم نشود .چنانكه در جريان شورش مردم مدينه علي بن الحسين عليهما السلام و خاندان علوي از تعرض مصون ماندند.
علاوه بر اينها چند تناقض ديگر نيز در اين روايات به چشم ميخورد كه نشان ميدهد احتمالا جعل و تحريف در اين روايات وجود دارد از آن جمله:
1. روايت اول حاكي است كه حضرت زينب قسم ياد كرد مدينه را ترك نكند ولي روايات ديگر ميگويد: او از مدينه هجرت كرد و به مصر رفت; يعني سوگند خود را نقض كرد. آيا اين معني از حضرت زينب باور كردني است؟
2. روايت دوم حاكي است كه حضرت زينب عليها السلام چند روز به آخر ذيحجه مانده وارد مصر شد و روايت پنجم ميگويد: حضرت زينب عليها السلام پس از يازده ماه و پانزده روز اقامت در مصر درگذشت. بر اين اساس وفات آن بانوي بزرگ بايد در ذيقعده سال بعد رخ داده باشد در حالي كه روايتششم حاكي است كه او در رجب سال 62 وفات يافته است و با هم سازگار نيستند. و چندين تناقض ديگر كه به جهت اختصار بيان نمي شود.
زينب مدفون در مصر كيست؟
شاید این مطالب را هم بپسندید:
اكنون اين پرسش پيش ميآيد كه اگر حضرت زينب عليها السلام دختر علي عليه السلام در مصر دفن نشده است پس قبري كه در محله «قناطر السباع» قاهره است متعلق به كيست؟ در پاسخ به اين پرسش بايد يادآوري كنيم كه از بررسي و تتبع در تاريخ روشن ميگردد كه زينبي كه در مصر (قاهره) دفن شده است، زينب بنتيحيي المتوج بن الحسن الانور بن زيد بن حسن بن علي بن ابي طالب است. ولي از آنجا كه ذهن انسان با شنيدن نام مشترك بين چند نفر، متوجه مشهورترين آنها ميگردد، بسياري از مردم تصور كردهاند كه اين همان زينب مشهور يعني زينب دختر علي بن ابيطالب عليهما السلام است( اعيان الشيعه، ج 7، ص 142 ) در حالي كه اين تصور كاملا بياساس است. البته نسبت دادن افراد به جد بزرگ آنان معمول است، چنانكه امامان ما را پسر پيغمبر ميخوانند. بنابراين اگر زينب بنتيحيي را زينب بنت علي عليهما السلام بخوانند، هيچ اشكالي نخواهد داشت.
ب: احتمال مدينه
علامه فقيد سيد محسن امين معتقد است كه حضرت زينب عليها السلام در مدينه دفن شده است و براي اين مطلب دليل ميآورد كه:
بازگشتحضرت زينب عليها السلام پس از فاجعه كربلا به مدينه، قطعي و مسلم است اما خروج مجدد او از اين شهر ثابت نشده است، بنابراين بايد گفت: در مدينه وفات يافته و در همانجا دفن شده است، گرچه تاريخ وفات و محل دفنش دقيقا روشن نباشد.
اين دليل در واقع نوعي استصحاب است كه مرحوم امين به آن استناد كرده است .
نقد و بررسي
البته مقام علمي و تحقيقات و مطالعات ارزنده تاريخي علامه امين بر اهل فضل و مطالعه پوشيده نيست اما برخي از صاحب نظران، نظريه معظم له را نميپذيرند و معتقدند كه:
گرچه دفن حضرت زينب عليها السلام در مدينه (بقيع) يك امر ممكن و كاملا طبيعي است زيرا قبر برادرش امام حسن عليه السلام و بسياري از بزرگان بني هاشم در اين قبرستان قراردارد كه خصوصيات و تفصيل آنها در كتب مربوط بيان شده است، اما بايد توجه داشت كه اگر او در اين قبرستان دفن شده بود، طبعا قبرش با توجه به شخصيت و عظمت مقامش مشخص ميشد. در حالي كه در هيچ يك از كتب مربوط به تاريخ مدينه و مزارات اين شهر نامي از محل قبر او به ميان نيامده است، با اين كه نام زناني همچون «ام البنين» كه در بقيع دفن شدهاند در كتابهايي مانند وفاء الوفاء منعكس شده است.
مسعودي در شرح حال امام حسن مجتبي عليه السلام مينويسد: «حسن بن علي در كنار قبر مادرش فاطمه عليها السلام به خاك سپرده شدو در اين قبرستان تا اينزمان سنگي است كه نام مادرش روي آن نوشته شد است.( التنبيه و الاشراف، ص 260، چاپ مصر).
و اين نشان ميدهد كه قبر آن بزرگواران در قرن چهارم يعني تا زمان مسعودي مشخص بوده است، و اگر قبر حضرت زينب عليها السلام در اين قبرستان قرار داشت، نام او هم حداقل تا زمان مسعودي روي قبر نوشته ميشد. چنانكه قبر همسرش عبدالله بن جعفر در همان قبرستان مشخص است، بنابراين چگونه ممكن است قبر حضرت زينب در بقيع باشد، اما هيچ نشاني از آن نباشد، و در هيچ تاريخي ياد نشده باشد؟
از طرف ديگر موضوعات تاريخي جاي اعمال استصحاب نيست كه بگوييم: بازگشت حضرت زينب عليها السلام به مدينه قطعي است، اما خروج او از اين شهر ثابت نشده است، پس در همان شهر و همانجا به خاك سپرده شده است. (مرقد العقيله زينب، محمد حسنين السابقي، ص103)
ج: احتمال شام
طرفداران اين نظريه ميگويند: در مدينه قحطي و دست تنگي شديدي به وجود آمد. عبدالله جعفر تصميم گرفتبا همسر خود ; حضرت زينب عليها السلام به شام كه مقداري زمين زراعتي داشتسفركند. پس از مسافرت به شام حضرت زينب عليها السلام در همانجا درگذشت) خيرات حسان، محمد حسن خان، ص 29، هدية الزائرين و بهجة الناظرين، حاج شيخ عباس قمي، ص 353; نزهة اهل الحرمين، سيد حسن صدر، ص 39).
نقد و بررسي
1- اينكه گفته شده است كه عبدالله بن جعفر در حومه دمشق مزرعه و قريه داشته و همراه همسرش جهت سركشي يا بهره برداري از آنها رفته بوده و در اين سفر حضرت زينب عليها السلام درگذشته است مطلب بي اساسي است. در هيچ يك از كتب تاريخي از چنين مزرعه اي اسمي به ميان نيامده و اصولا چون عبدالله فرد بخشنده اي بوده هرگز مال و ثروت در دست او دوام نمي آورده است، بنابراين چگونه ممكن است داراي چنين مزرعه و قريه اي بوده باشد؟
2- اگر فرضا عبدالله بن جعفر چنين مزرعهاي داشته، ممكن بود شخصا براي رسيدگي به وضع آن به شام برود و ديگر نيازي به بردن همسر و ديگر اعضاي خانواده خود كه مستلزم هزينه زيادي بود، نداشت.
3- مدينه از شهرهاي مهمي است كه مثل بسياري از شهرهاي مهم دنيا براي آن تاريخهاي متعددي نوشته اند. بعضي از اين كتابها به حوادث مهمي كه در مدينه اتفاق افتاده مثل زلزله، آتش گرفتن حرم پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله، وزيدن باد سرخ و . .. پرداخته اند. اگر چنان قحطي و گرسنگي در آن سال در مدينه اتفاق افتاده بود، قطعا در اين كتابهاي تاريخي درباره آن بحث ميشد، در حالي كه چنين چيزي مطرح نشده است.
نتيجه بحث
پس از بررسي سه احتمال در مورد محل دفن حضرت زينب كبري عليها السلام ميتوان چنين نتيجه گرفت كه:
احتمال مصر اشكالات فراوان دارد، احتمال مدينه بدون دليل است، و احتمال شام مشهورتر از بقيه احتمالات است.
منبع: هدانا برگرفته از پرسمان.
